پارلامەنتتە ەلدىك، ۇلتتىق قۇندىلىق تۇلا بويىندا تۇنىپ تۇرعان ازاماتتار بولۋى قاجەت
«ءبىز كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىن بىلدىرەتىن دەپۋتاتتاردىڭ جاڭا قۇرامىن جاساقتايمىز. بۇل قادام ءماسليحاتتار مەن پارلامەنت جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرارى ءسوزسىز. بولاشاقتا ۇكىمەت قۇرامىنا سايلاۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ داۋىسىن العان ساياسي كۇشتەردىڭ عانا ەمەس، پارلامەنتتەگى باسقا دا پارتيالاردىڭ وكىلدەرى كىرۋى مۇمكىن. مۇنداي ءتاسىل اتقارۋشى بيلىككە بۇكىل قوعامنىڭ تالاپ-تىلەگىن ەسكەرەتىن ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى».
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
قازاق مەملەكەتىندە ساياسي وزگەرىستەر جۇزەگە اسۋدا. ەل ەڭسەسىن تىكتەيتىن يگى باستامالار قولعا الىنىپ جاتىر. الەۋەت پەن الەۋمەتتىك سالادا قارقىن بايقالادى. ەڭ باستىسى، اتقارىلىپ جاتقان ىستەر جۇيەلى، ساپالى، ارتىق شىعىنسىز ورىندالادى دەگەن نيەتتەمىز.
بۇقارا مەن بيلىك – ەگىز ۇعىم. مۇنى اركىم ءارقيلى توپشىلايدى. شىندىعىندا، اراسىندا تاس قامال جوق. وسى ەكەۋى بىرلەسكەندە قوعام دامىپ، جاڭا بەلەستەردى باعىندىرارى اقيقات. تاۋىپ ايتىلعان ءسوز دەپ بىلەمىز. ەلگە بەلگىلى، جۇرت ءسوزىن تىڭدايتىن تۇلعالار جەتەرلىك. ءادىل قوعام قۇرۋ ىسىندە الدىڭعى بۋىن اعالاردىڭ وي-پىكىرى ماڭىزدى. وسىعان وراي، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى، جازۋشى-دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
جاقسى ۇعىمدى جاقىنداتايىق
– ءادىل قوعام قۇرۋ ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟
– ادىلەت سوزىندە ۇلكەن ءمان-ماعىنا بار. تۇسىنگەن جان ارتىق ويلانىپ جاتپايدى. قوعامنىڭ ساۋلىعى ءۇشىن ىسپەن قيمىلدايدى. قوردالانعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابادى. ءبىزدىڭ ۋاقىتتا وتكەن-كەتكەن ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماڭىزدى. ولاي ەتپەسكە شارا جوق.
ساياساتتا يدەولوگيا دەيتىن ۇعىم بارىن بىلەسىزدەر. الىستان بۇرا تارتپاي، قاراپايىم تىلمەن ايتالىق. ەلىمىزدە جاقسى ىستەر جاسالۋدا. ەسكى مەن جاڭا دەپ بولە بەرۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءيا، بۇرىن ولقىلىق كەتسە، ونى بۇگىن تۇزەۋىمىز كەرەك. ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى. ناعىز ادىلەتتى قازاقستان قۇرامىز دەسەك، بارلىق سالادا دامۋ ۇدەرىسى جۇرگەنى دۇرىس. ول ەكونوميكا، ساياسات، الەۋمەت جانە ت.ب.
وسى كۇنى جاقسى جاڭالىقتاردى كوپ ەستيمىز. يگىلىكتى ءىستەردى كوبىرەك ايتا باستادى. ءبىراق وتكەن كۇن ءبارىبىر تاريح. كەتكەن كەمشىلىكتەن ساباق الىپ، جارقىن بولاشاقتىڭ جولىن ايقىندايىق. مۇنىڭ ۋاقىتى تاپ قازىرگە تۋرا كەلىپ تۇر. جاتساق تا، تۇرساق تا ويلايتىنىمىز ەلدىڭ قامى بولۋى مىندەت.
ساياسي ەليتا قاجەت
– سايلاۋدان قانداي وزگەرىس كۇتەسىز؟
– ەلىمىزدە اۋقىمدى وزگەرىس ورىن الۋ ۇستىندە. 19 ناۋرىزدا پارلامەنت ءماجىلىسى مەن ءماسليحات سايلاۋى وتكەلى جاتىر. بۇل – جاۋاپتى كەزەڭ. جەڭگەن پاريالار دەپۋتاتتىق مانداتتارعا يە بولادى. قانشا دەگەنمەن، جاڭا لەپتىڭ ەكپىنى بولادى. ولار كوپ نارسەنى وزگەرتەدى دەپ توپشىلاۋدامىز.
وسى جولعى ساياسي دودا ءسال وزگەرەك. بۇعان تۇسەتىن كانديداتتارعا قويىلعان تالاپ ەرەكشە. ول جاعى ءبىر اڭگىمە. مەنىڭ ءۇمىتىم ءبىرمانداتتى ۇمىتكەرلەردە. ياعني ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا ناۋقانعا ارالاسپاق. پارتياعا تاۋەلسىز بولۋدىڭ ايىرماشىلىعىن ايتايىق. الگى ءبىرمانداتتان سايلانسا، ءوز ويىن اشىق بىلدىرەدى دەپ سەنەمىز. جەكە-دارا ادامنىڭ ءتۇسۋى قۋانتادى. 30% دەپۋتاتتار ساياسي دودا الاڭىندا ءتاۋىر باستاما جاسايتىن شىعار. مىنە، وسى جاعىنان كەلگەندە كوڭىلدە زور ءۇمىتتىڭ لەبى مازداپ تۇر.
ساياسي پروسەسس ساياسي وزگەرىستى ورناتادى. قۇر سوزدەن گورى ناقتى ىسكە كوشەيىك. ءجاي انشەيىن داقپىرت ۇزاققا اپارمايدى. مەملەكەت تە، قوعام دا اقىل-پاراساتىنا قۇلاق اساتىن تۇلعا سايلانسا ەكەن. بيلىكتىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىندا تۇلعانىڭ ءباسى جوعارى بولسا يگى بولماق. ءاربىر ساياسي شەشىمنىڭ كوشى ۇلتتىق مۇددەگە ساي كەلۋى شارت.
ساياسي ەليتا قالىپتاستىراتىن كەز جەتتى. ۇدايى اقش، ەۋروپا، جالپى سىرت ەلدى مىسالعا كەلتىرەمىز. سولاردىڭ جاقسى جاقتارىن الايىق.
پارلامەنت – وتە ىقپالدى ينستيتۋسيونالدىق قۇرىلىم. انگليا باسشىسى بولىپ ليز تراسس كەلىپ ەدى، ونى ۇناتپاي پارلامەنتى شەشىم شىعارىپ، قىزمەتىنەن الدى. ونىڭ ورنىنا ريشي سۋناك بەكىتىلدى. وتكەندە ول كولىگىندە بەلدىك تاقپاپتى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى شۋلاپ قويا بەردى. پرەمەر-مينيستر ءوزىنىڭ قاتەلىگىن مويىندادى. ءسويتىپ، وعان ايىپپۇل سالىنىپتى. دەمەك، ۇلىبريتانيا، امەريكا قۇراما شتاتتارى سىندى دامىعان دەرجاۆالار كونستيتۋسيا شەڭبەرىندە قىزمەت قىلادى. ءبارىن زاڭمەن شەگەلەپ قويعان. ۋاعىندا اقش-تىڭ كونگرەسى دونالد ترامپقا يمپيچمەنت جاريالادى. بۇگىنگى دجو بايدەننىڭ جاعدايى دا بەلگىلى. سارالاي كەلگەندە، پارلامەنتتە ەلدىك، ۇلتتىق قۇندىلىق تۇلا بويىندا تۇنىپ تۇرعان ازاماتتار بولۋى قاجەت. سوندا ولقىلىقتىڭ ورنى تولادى. ويعا العان ورامدى ويلار جۇزەگە اسادى.
تۇلعالاردان دەپۋتات سايلاۋعا ابدەن بولادى. ول ءۇشىن تۇلعالاردا نيەتتى بولۋى كەرەك شىعار. تالپىنباساڭ ەشتەڭە شىقپايدى. العا ۇمتىلساڭ، ءتۇبى ءبىر جاقسىلىق ىستەۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ساياسي ەليتا قالىپتاستىرۋ زامان مەن ۋاقىتتىڭ الدىمىزعا قويعان وزەكتى تالابىنىڭ بىرەگەيى. ەرتە مە، كەش پە، مۇنى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت بولادى. بار نيەتىمىز جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىقتى تەجەۋ. ەلدىڭ ءوز نانىن وزىنە بەرۋ. قازىناعا قول سالدىرماۋ. باستىسى، ماقسات بار، نيەت ءتۇزۋ، باعدار ايقىن. بولاشاقتا جاڭا بەتبۇرىسقا مويىن بۇرىپ، عاجايىپ دۇنيە ىسكە اسادى دەپ ويلايمىز.
حالقىڭا كادەلى ءىس قىل
– مەملەكەتتىك قىزمەتشى دەگەنىمىز كىم؟
– بۇل ساۋالىڭ الدىڭعى ويمەن ساباقتاسادى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ەرەجەسى بار. تاڭعى 9.00-دەن كەشكى 18.00- گە دەيىن جۇمىس كەستەسى بەرىلگەن. اپتاسىنا 5 كۇن. وسى ۋاقىتتى تەز وتكىزۋدى ەمەس، وسى ارالىقتا ەلىمە، حالقىما قانداي پايدام ءتيدى دەپ ءتۇيسىنۋى پارىز. سوندا عانا حالقىڭا كادەلى ءىس قىلعان بولىپ سانالاسىز.
مەملەكەتتىك قىزمەتشىنىڭ الدىندا «وسى مەملەكەتتىڭ دامۋى ءۇشىن بۇگىن نە ىستەدىم، نە ءبىتىردىم؟» دەگەن سۇراق تۇرۋى كەرەك. تەك ءىس قاعازدارىمەن شۇعىلدانا بەرۋدەن ءىس ونبەيدى. كۇندەلىكتى ءمور باسىپ، قول قويدىرا بەرۋدەن نە پايدا؟! ەگەر ءار قۇجاتتىڭ ءماتىنى، ماعىناسى قازاق قوعامىن ىلگەرىلەتۋگە پايداسىن تيگىزسە، كادە دەگەن سول.
ەجەلگى ريم فيلوسوفى سەنەكا «ۇرەي پاتشالاردىڭ ساقشىسى» دەيدى. بۇگىنگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ەرتەڭگى ەلدىڭ تىزگىنىن ۇستايتىن مەملەكەت باسشىسى. بۇل – انىق اكسيوما!
ەلىمىزدە «300 پرەزيدەنتتىك كادر رەزەرۆى» بار. جۋىردا وسى تىزىمنەن مينيسترلەر تاعايىندالدى. جاس ازاماتتاردىڭ بيلىك باسىنا كەلگەنىنە قۋانىشتىمىز. ۇلتتىق مۇددە مەن مەملەكەت ءىسىنىڭ اراجىگىن اجىراتا ءبىلۋ قاجەت.
دالىرەك:
ساياسات، ەكونوميكا مەملەكەتتى تانىتادى.
ال ادەبيەت پەن ونەر ۇلتتى تانىتادى.
مەملەكەتتى دامىتۋدىڭ ساياسي جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە تەرەڭ بويلاماي، ىلگەرى باسۋ قيىن. بۇرىنعىداي ماسكەۋگە باعىنبايمىز. تاۋبە! ءوز تىزگىنىمىز وزىمىزدە. مەملەكەتتىك قىزمەتشى، ۇلتىڭ ءۇشىن جۇمىس ىستە. ءبارىمىز سولاي ەتسەك، ەشكىم الارىپ قاراي المايدى.
دەموگرافياعا دەمەۋ كەرەك
– «انا كاپيتالىن» ەنگىزەتىن ۋاقىت كەلدى مە؟
– ارينە، كەلگەندە قانداي! بۇگىندە «انا كاپيتالىن» ەنگىزەتىن ۋاقىت كەلدى. دەموگرافياعا مەملەكەت، اۋقاتتى ادامدار تاراپىنان دەمەۋ كەرەك. كوپ بالالى بولۋعا جاس وتباسى دەگەن ۇعىم ۇشىراسادى. جاڭساق پىكىر دەر ەدىم. قاشان «انا كاپيتالىن» مەملەكەتتىك باعدارلاما ەتىپ ەنگىزەمىز، سول ۋاقىتتان باستاپ حالىقتىڭ دەموگرافيالىق احۋالى تۇزەلەدى دەپ سەنەمىز. ۇلان-بايتاق دالانى يگەرەتىن، ساۋاتتى، ءبىلىمدار، ءىسكەر ۇرپاق قالدىرۋ ەرلىك بولار ەدى.
جاستارعا كوڭىلىم تولادى
– جاستارعا نەندەي اقىل-كەڭەس ايتاسىز؟
– اينالايىن قازاعىمنىڭ ۇل-قىزدارى-اي؟! بارىڭە ريزامىن! ەڭ نەگىزگىسى، وزدەرىڭە سەنىڭدەر. دانىشپان اباي «وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار، اقىلىڭ مەن ەڭبەگىڭ ەكى جاقتاپ» دەيدى. وسىدان ارتىق اتالى ءسوز بولماس. ءقازىر وسى ۇستانىمدى ۇستاپ تىرلىك قىلسا، ءبىراز جەمىستى دە، جەڭىستى جول بار سياقتى. جاقسىلىقتىڭ ساۋلەسى قىلاڭ بەرىپ كەلەدى. ويتكەنى، جاڭا ۇرپاق وسۋدە. ءوزىن ءادىل ءارى بەلسەندى ۇستاي السا، ول مەملەكەتتى دە باسقارا الادى.
جاستار ءار سالاعا بەيىم بولسا دەيمىن. بىرەۋى ساياساتقا يكەمدەلسە، ەكىنشىسى مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاسا، ءۇشىنشىسى بيزنەسپەن شۇعىلدانسا ەكەن. بۇگىندە وسى ايتىلعانداردى ىسكە اسىرىپ جۇرگەن جاستار بار سياقتى. شەتەلدە وقىپ كەلگەندەرى دە وتە ءبىلىمدى. مىنەكي، مەن دە الاشتىڭ الىپ تۇلعاسى ماعجان جۇمابايەۆ سياقتى «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەپ قوسار ەدىم.
تۇيىندەپ ايتقاندا، مەنىڭ جاستارعا كوڭىلىم تولادى. العىر، زەرەك ۇرپاقتى كورگەندە، كوڭىلدەگى كۇدىك سەيىلەدى. قاراقتارىم، ءادىل، اشىق، باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت جۇيەسىن قۇراتىن قازاقى رۋحتى، وتانشىل، ەلىم، جەرىم دەيتىن مىنا سەندەرسىڭدەر.
قازاق مەملەكەتىنىڭ اسكەري، ەكونوميكالىق، ەڭ باستىسى، رۋحاني تۇعىرى مىقتى بولسىن!
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي.