زاڭگەر مەن ادۆوكات ادام قۇقىعىن قورعاپ، ازاماتتارعا زاڭدى كەڭەس بەرەدى
بۇگىندە قالادا زاڭدى قىزمەت كورسەتەتىن زاڭ ماماندارى كوپ. قوعامنىڭ سۇرانىسى دا – سول. ءبىز بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى زاڭگەرلىك كومەك كورسەتىپ جۇرگەن زاڭگەرلەردىڭ ءبىرى – باعدات اماندوسۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
ءىستىڭ شەشىلۋىنە كەپىلدىك بار ما؟
– باعدات اماندوس ۇلى، سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىدە «ميكروزايم، ارەستتەن شىعارىپ بەرەم، ت.ب» دەپ وزىنە جارناما جاساپ، قۇقىقتىق كەڭەس بەرەتىن ارىپتەستەرىڭىزدىڭ قاتارى كوبەيىپ كەتتى. ءبىراق ولاردىڭ بارىنە كاسىبي مامان، باسىنا ءىس تۇسكەندەرگە كومەك كورسەتە الاتىن، سوت پەن تەرگەۋدىڭ ءادىل وتۋىنە ىقپال ەتەتىن زاڭگەر دەپ سەنىم ارتۋعا بولماس. جالپى، قاراپايىم ازاماتتارعا ساۋاتتى زاڭگەر ماماندى قالاي تاڭداۋعا بولادى؟
– ەڭ الدىمەن، زاڭگەردىڭ وسى سالاداعى تاجىريبەسىنە، ەڭبەك وتىلىنە ءمان بەرۋ كەرەك. ەگەر ول الەۋمەتتىك جەلىلەردە زاڭ سالاسىنداعى مامان رەتىندە قىزمەتىن ۇسىناتىن بولسا، وندا ءوزىنىڭ جەتىستىكتەرىن، جۇمىستارىنىڭ ءبارىن جاريالاعانى دۇرىس بولار ەدى. ەكىنشىدەن، سول زاڭگەرگە نەمەسە ادۆوكاتقا جۇگىنگەن تۇلعالار وزدەرىنىڭ پىكىرىن جازا كەتكەنى ءجون. مىسالى، شەشىمى كۇردەلى ماسەلەمەن زاڭگەرگە كومەككە جۇگىنگەن تۇلعا ءوزىنىڭ ماسەلەسىن ول زاڭگەر جان- جاقتى زەرتتەپ، بۇزىلعان قۇقىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە بارىن سالىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتەتىن بولسا، ارينە، زاڭ كومەگىنە جۇگىنگەن تۇلعا ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ايتقان العىسى جازباشا نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىر ارقىلى بولۋى مۇمكىن. وسىعان كوڭىل ءبولۋ كەرەك. سەبەبى، زاڭگەر جىبەرگەن قاتەلىككە بايلانىستى قانداي دا ءبىر ماسەلەنىڭ شەشىمى بۇرىس بولۋى مۇمكىن. ول دا فاكت.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، «مەن ءسىزدىڭ ماسەلەڭىزدى، بۇزىلعان قۇقىعىڭىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە 100 پايىز كەپىلدىك بەرەمىن» دەيتىن زاڭگەرلەردەن قاشۋ كەرەك. نەگە؟ سەبەبى، ءبىز زاڭگەرلەر نەمەسە ادۆوكاتتار ءىستىڭ شەشىمىن تابارىنا كەپىلدىك بەرە المايمىز. وعان ادەپ كودەكسىمەن تىيىم سالىنعان. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. زاڭگەردىڭ اتاعىنا دا، دارەجەسىنە دە ءمان بەرە كەتكەن ءجون. ول زاڭگەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءوزىنىڭ پىكىرىن قالاي جەتكىزەدى؟ ەرىكتى تۇردە مە؟ زاڭدا جازىلعان ءماتىن بولەك، حالىققا ول ءماتىندى قاراپايىم تىلمەن ايتىپ ءتۇسىندىرۋ ءبىر بولەك. وسى ءمان-جايلارعا دا كوڭىل بولگەن دۇرىس. ەگەر مامان سۇرانىسقا يە بولسا، وندا ونىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇمىسىنىڭ تياناقتى ىستەلگەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. سۇرانىس بار جەردە باسەكەلەستىك تە بولادى.
– بۇگىندە ەلدە 6 مىڭعا جۋىق ادۆوكات بار ەكەن. رەسپۋبليكالىق ادۆوكاتتار القاسىنىڭ مالىمدەۋىنشە، 150-گە جۋىق ادۆوكاتتىق كەڭسە زاڭگەرلىك كومەك كورسەتەدى. ءادىل سوت ۇكىمىنە ادۆوكاتتىڭ ىقپالى قانداي؟
– زاڭدا «ءادىل سوت ۇكىمى» – قاتە تىركەس. سوتتىڭ ۇكىمى ءادىل ەمەس، زاڭدى بولۋى كەرەك. سەبەبى، بىزدە ادىلەتتىلىك قاعيداسى قولدانىستاعى زاڭداردان ورنىن تاپپاعان. تەك زاڭدىلىق قاعيداسى بار. قابىلدانعان بارلىق سوتتىڭ شەشىمى، ۇكىمى، ۇيعارىمى مەن قاۋلىسى زاڭعا سايكەس بولۋى كەرەك. قاراپايىم حالىق دۇرىس تۇسىنبەي جاتادى. شەشىم زاڭدى بولۋعا ءتيىس. مىسالى، جولداعى «سەرگەك» ارقىلى ازاماتقا ايىپپۇل سالىندى دەلىك. جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بۇزعان جۇرگىزۋشىنى انىقتاپ، ءتيىستى ايىپپۇل سالدى. سالىنعان ايىپپۇل زاڭدى ما؟ زاڭدى. ەگەر ول ايىپپۇلدى تولەي الماسا، ايىپپۇلدى جەكە سوت ورىنداۋشىسى ءماجبۇرلى تۇردە ءوندىرىپ الۋعا جۇمىستانادى. ادىلدىك قاعيداسىن ۇستانار بولساق، ەرەجە بۇزعان ازامات زەينەتكەر بولۋى مۇمكىن عوي. اقش-تا زەينەتكەرگە سالىنعان ايىپپۇل تومەندەيدى. ءتىپتى، كەيبىر كەزدە كەشىرىلەدى. وسىنداي مەحانيزمدەر بار. ال بىزدە ونداي جوق. ايىپپۇلدى زەينەتكەر دە، باي مەن كەدەي دە سول مولشەردە تولەيدى. ال ەگەر ادىلەتتىلىك بولسا، باسقاشا بولادى. اقش-تا سوت زەينەتكەردىڭ جاعدايىن سۇرايدى. ايىپپۇلدى تولەي الا ما، كوزىن جەتكىزۋگە تىرىسادى. ءسويتىپ، ايىپپۇلدى كەشىرەدى نەمەسە جارتىسىن تولەتتىرەدى. ءارتۇرلى جەڭىلدىكتەر بەرەدى. قۇقىقتىق جۇيە ەكى بولەك. اقش-تا انگلو-ساكسوندىق جۇيە، بىزدە قۇقىقتىق جۇيە رومانو-گەرماندىق جۇيە بولىپ بولىنەدى. اقش-تا ەرەجە بۇزعان ازامات مۇگەدەك بولسا، سوت ونىڭ جاعدايىن ەسكەرىپ، كىناسىن كەشىرەدى. ادامگەرشىلىك ارقىلى شەشەدى. سوت شەشىمى تاجىريبەدە قالادى دا، زاڭ رەتىندە قولدانىلادى. ال بىزدە ولاي ەمەس. ايىپپۇل ازاماتتىڭ جاعدايىنا بايلانىستى كەشىرىلمەيدى.
قولتاڭبانىڭ ماڭىزى
– ەلىمىزدىڭ شەت ايماقتارىندا، اسىرەسە، اۋىل ايماقتاعى ۋچاسكەلىك پوليسيادا، تەرگەۋدە «بارماق باستى، كوز قىستى» جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرادى. ءتىپتى، ادام تاعدىرىنا بايلانىستى دا زاڭسىزدىقتار جوق ەمەس. قۇقىق قورعايتىن مامانداردىڭ ءوزى ادام قۇقىعىن بۇزادى. بۇعان كەلىسەسىز عوي؟
– بىزدە قاراپايىم حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى تومەن بولعاندىقتان، «تۇسىنىكتەمە جازىڭىز، مىنا قۇجاتقا قول قويىڭىز» دەسە، ول قۇجاتتى وقىماي، قول قويا سالادى. قانداي قۇجاتقا قول قويعانىن دا بىلمەيدى. مىسالى، بانكتىك شارتتاردى ەشكىم وقىمايدى. قاي جەرگە قول قوي دەيدى، سول جەرگە قولىن قويا سالادى. قولتاڭبانىڭ زاڭ الدىنداعى ماڭىزىن تۇسىنبەيدى. قۇجات 2 تىلدە جازىلادى. مۇلدەم تۇسىنىكسىز بولسا، زاڭگەرلەردەن سۇراسا، شارتتىڭ نەگىزىن قاراپايىم تىلدە ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. تەرگەۋ باستالعاندا دا، ادۆوكاتقا بارۋ كەرەك.
ادۆوكاتپەن تەرگەۋگە قاتىسسا، ادۆوكات زاڭسىزدىققا جول بەرمەيدى. تەرگەۋشى جاۋاپ الىپ وتىرىپ، بەرگەن جاۋابىن بۇرمالاۋى مۇمكىن. تەرگەۋشى قول قوي دەگەن جەرگە قويا سالادى. ەرتەڭگى كۇنى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك اۋىرلاپ كەتۋى مۇمكىن. ال جاۋاپقا كەلىسپەگەن جاعدايدا تەرگەۋشىگە كەلىسپەيتىنىن ايتۋ كەرەك. بىزدە كوبىنە ازاماتتار قاراپايىم تۇسىنىكتەمە جازا المايدى. قولدانىستاعى زاڭدا تەرگەۋدە كەيبىر تۇلعالاردىڭ جاعدايىنا قاراي تەگىن مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن زاڭ كومەگىن الا الادى. «ءاربىر ازاماتقا ءوز قۇقىعىن قورعاۋ ماقساتىندا زاڭمەن كورسەتىلگەن جاعدايدا تەگىن قۇقىقتىق كەڭەس بەرىلەدى» دەپ زاڭدا جازىلعان. ازاماتتار بۇل نورمانى دۇرىس قولدانبايدى. بارلىعىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا سىرىپ قويادى. ارينە، تەرگەۋشى، لاۋازىمدى تۇلعا وزىنە جۇكتەلگەن قۇزىرەتتى ادال اتقارسا، ماسەلە تۋىندامايدى.
– ءقازىر ەلدەگى بارلىق سالاداعى باستى زاڭسىزدىق – سىبايلاس جەمقورلىق. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ، باسقا دا ازاماتتاردىڭ جەمقورلىعىن انتيكور ءجيى جاريالايدى. بەرىلگەن جازا جاۋاپتىلىقتى كوتەرمەي وتىر. ەگەر جەمقور ايىپپۇلىن تولىق تولەسە، ونى بوستاندىققا شىعارۋ كەرەك پە؟ جەمقورلارعا تاعايىندالعان جازاعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– كوڭىلىم تولادى. جالپى، بۇل اۋىر قىلمىس بولىپ تانىلادى. جەمقورلىق قىلمىسى بويىنشا مەرزىمىنەن بۇرىن جازادان بوساتىلمايدى. مىسالى، سوت ۇكىم شىعارىپ، جەمقورعا ءتيىستى جازاسىن بەردى دەلىك. ول جازاسىن تۇزەۋ كولونياسىندا ¼ء-ىن وتەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ قولدانىستاعى زاڭدا جازانىڭ ¼ء-ىن وتەسە، ءارى قاراي ءتارتىپتى بولسا، مەرزىمەن بۇرىن بوستاندىققا شىعۋعا قۇقىعى بار. بۇل نورمانى جەمقورلىق قىلمىستارىنان الىپ تاستادى. ەكىنشىدەن، جەمقورلىق قىلمىستارى بويىنشا 70 ەسەلەنگەن مولشەردە مەملەكەتكە تولەۋ مىندەتتى. ول دا دۇرىس. جەمقورلىقپەن ۇستالعان قىلمىستار بويىنشا قايتادان قىزمەتكە تاعايىندالمايدى. تاعى ءبىر ايتىپ كەتەتىن ماسەلە، جەمقورلىقپەن كىناسى دالەلدەنگەن تۇلعالاردىڭ بالالارى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇمىسقا ورنالاسا المايدى. بۇل – ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار. جەمقورلىق قىلمىسى بويىنشا تاتۋلاسۋعا بولمايدى.
كەيدە ءبىزدىڭ قولدانىستاعى كەيبىر زاڭدار ادام قۇقىعىن شەكتەيدى. مىسالى، ازامات قانداي دا ءبىر قىلمىسپەن ءىستى بولادى. ال ونىڭ بالاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە جۇمىس ىستەگىسى كەلىپ، وقۋعا قۇجاتتارىن تاپسىرادى. ءبىراق ونىڭ اكەسى سوتتى بولعاندىقتان، ول وقۋ ورنىندا وقي المايدى.
مورالدىق تۇرعىدان قاراساق، بالانىڭ نە كىناسى بار؟ ونىڭ ءبىلىم الۋداعى كونستيتۋسيالىق قۇقىعى نەگە شەكتەلۋى كەرەك؟ قىلمىستى ول ەمەس، اكەسى جاسادى عوي. اۋىر، اسا اۋىر قىلمىس بولسا، تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى، قىزمەتتە مەملەكەتتىك قۇپيا مالىمەتتەرمەن جۇمىس ىستەيدى. جەڭىل، ورتاشا قىلمىستار بالانىڭ ءبىلىم الۋىنا كەدەرگى بولماۋى كەرەك. وسىعان ءمان بەرگەن دۇرىس.
– ءقازىر الاياقتىقتىڭ ءتۇرى كوبەيىپ كەتتى. ءتىپتى، اكىمدىكتىڭ، انتيكوردىڭ، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ اتىن جامىلىپ الداۋدىڭ جاڭا ءادىسىن تاۋىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايدا حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى قانشالىقتى ماڭىزدى؟
– الەۋمەتتىك جەلىدەن ماعان وقىرماندار سۋرەتكە ءتۇسىرىپ «وسىعان سەنۋگە بولا ما؟» دەپ سۇراپ جاتادى. تەلەفون ارقىلى حابارلاسىپ: «مەن وسى ورگاندا قىزمەت ەتەمىن، ءسىز بىلاي ىستەۋىڭىز كەرەك» دەگەنگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇنداي الاياقتىق ارەكەتتەر بولعان كەزدە ەڭ اۋەلى ءاتى-جونىن، قىزمەتىن، باسشىسى كىم، قىزمەتى قانداي ول تۋرالى بارلىق دەرەكتى جازىپ الىپ، مەن سىزگە ءوزىم حابارلاسام دەپ تۇتقانى قويا سالۋ كەرەك. سول مەملەكەتتىك ورگانعا حابارلاسىپ، ءمان-جايىن انىقتاۋعا تىرىسۋ كەرەك. بىزدە حالىق اسىعىس شەشىم قابىلدايدى.
بىردە ءبىر وقىرمانىم تەلەفون سوعىپ، قۇقىقتىق كەڭەس سۇرادى. ول كىسىگە بەلگىسىز تۇلعا حابارلاسىپ: «استانا قالاسىنداعى مينيسترلىككە قاراستى ءبىر قوردان ارنايى سىزگە اقشا بولىنەدى. ءبىراق بۇل اقشانى سىزگە جىبەرۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ بانكتىك شوتىڭىز بۇعاتتالعان. قارىزىڭىزدى تولەپ، بۇعات الىنۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىز اقشانى ءسىزدىڭ شوتىڭىزعا جىبەرە الامىز. مەنى كارتادان تەكسەرسەڭىز، سول مينيسترلىكتەن حابارلاسىپ تۇرمىن. سەنبەسەڭىز، تەكسەرىپ كورىڭىز» دەپ ابدەن سەنىمگە كىرگەن. ءسويتىپ، ءبىراز ادامنان قارىز الىپ، بانكتىك شوتىنداعى بۇعات الىنعاننان كەيىن قوردان تۇسۋگە ءتيىس قاراجاتتى كۇتەدى. ءبىراق ەشقانداي اقشا تۇسپەيدى. مۇنداي جاعدايلار كوبىنە كوللەكتورلاردىڭ تاراپىنان بولۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ءبارىن مۇقيات تەكسەرىپ العان ءجون.
– ەلىمىزدەگى قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسى قوعامداعى كوپ سالانى قامتيدى. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىنە قانداي رەفورمالار قاجەت؟
– قوعامدا مىنا ءبىر ماسەلە بار. ازامات ءوزىنىڭ بالاسىنا اليمەنت تولەيدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى قىلمىس جاساپ، سوتتالادى. تۇزەۋ مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەمەيدى. ال كامەلەتتىك جاسقا تولماعان بالالاردى كىم اسىرايدى؟ تۇزەۋ مەكەمەسى سوتتالعان ازاماتتى ەڭبەك ەتۋگە ماجبۇرلەي المايدى. وسى ماسەلە بىزدە رەتتەلمەگەن. اتقارۋ جۇيەسىندەگى رەفورمالار وسى باعىتتى قامتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مەملەكەت تاراپىنان اليمەنت تولەيتىن ارنايى قور اشۋ كەرەك. ول قور وسىنداي ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك. جازاسىن وتەپ شىققاننان كەيىن ول تۇلعا مەملەكەتكە وندىرەدى. وسىنداي مەحانيزمدەر بولۋ كەرەك. جان-جاقتى تۇردە زەرتتەلىپ، زاڭنان ورىن تابۋ كەرەك.
مەدياسيانىڭ ءمانى نەدە؟
– قيت ەتسە، سوتقا بەرەتىندەر دە از ەمەس. ەكى تاراپتى تاتۋلاستىراتىن مەدياسيا دەگەن ارنايى سالا ەلىمىزدە سوڭعى كەزدەرى دامىپ كەلەدى. شەشىمى جەڭىل ىستەردى سوتقا جەتكىزبەۋ جاعى قالاي؟
– كەز كەلگەن داۋ زاڭمەن شەشىلۋى كەرەك. داۋدى سوتقا دەيىن مەدياسيالىق تارتىپتە شەشۋگە بولادى. تاراپتار ءوزارا بىتىمگە كەلىپ، تاتۋلاسادى. جازباشا شارت جاساۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى. مەدياسيا تارتىبىمەن شەشىلەتىن داۋلاردىڭ دەڭگەيى ءوسىپ كەلەدى. سەبەبى، كاسىبي ماماندار جۇمىس ىستەيدى. مىسالى، ورتاق مۇلىكتى بولۋگە بايلانىستى ماسەلەلەردى مەدياسيالىق كەلىسىم ارقىلى شەشۋگە بولادى. ونىڭ تاعى ەرەكشەلىگى، تەك قانا سوتقا دەيىنگى داۋلاردى ەمەس، سوتتاعى داۋلاردىڭ شەشىمىنە دە ىقپالىن تيگىزەدى.
– سوڭعى ۋاقىتتا سوت جۇيەسىنە كوپ سىن ايتىلىپ ءجۇر. ءوزىڭىز دە تالاي كۋا بولىپ جۇرگەن شىعارسىز. كونستيتۋسيا بويىنشا سوت تەك قانا زاڭعا باعىنادى. اۋداندىق، وبلىستىق، جوعارى سوتتا ءتوراعا دەگەن بار. ءبارى ءبىر-بىرىنە باعىنادى. جوعارى سوت سوتتاردىڭ ىسىمەن، كادر ماسەلەسىمەن اينالىسادى. نەگىزى، جوعارعى سوت تەك قانا سوت ىسىمەن اينالىسۋ كەرەك قوي؟
– سوتتاردا ءتوراعا دەگەن بولماۋى كەرەك. ءار سوت ءتوراعاعا باعىنادى. سوت ەشكىمگە باعىنباۋى كەرەك. اكىمشىلىك پەرسونالدار جوعارعى سوت تاراپىنان بولۋى كەرەك. سوتتار حالىقتىڭ سايلاۋى ارقىلى تاعايىندالۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ءادىل سوت شەشىمى قالسا، جەرگىلىكتى حالىق سوتتى ءوزى سايلاۋى كەرەك. بۇل جۇيەگە جەتۋ ءالى ەرتە. جالپى، زاڭ قوعامدىق قاتىناستى رەتتەۋگە باعىتتالعان.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان گۇلجانات سەمبايەۆا