پرەزيدەنت كونگرەسس-حولعا جينالعان جەرگىلىكتى قاۋىم الدىندا سويلەگەن سوزىندە شاھارعا جۇمىس ساپارىمەن ارنايى كەلگەنىن، شىرايلى شىمكەنت ەلىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى قالا، تاريحى تەرەڭ قاستەرلى مەكەن ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
– حالقىمىز شىمكەنتتى «شىرايلى شاھار» دەپ اتايدى. راسىندا بۇل جەردىڭ اۋا رايى دا، ادامدارى دا وتە كەرەمەت، ەرەكشە دەپ ايتۋعا بولادى. قالا تۇرعىندارى – وتە ەڭبەكقور، تازا، ىسكەر ازاماتتار. وسى جەردە وتىرعان ءار ازاماتتىڭ ەڭبەگى مول. مەن بارشاڭىزعا شىن كوڭىلىممەن ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. كونە شاھار توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. ۇلى جىبەك جولى كەزىندە وسى ايماقتان وتكەنى بەلگىلى. شىمكەنتتە ەرتە زاماننان بەرى ساۋدا-ساتتىق وركەن جايدى، ءتۇرلى مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ ءىزى قالدى. بۇل كەرۋەننىڭ كوشى ءالى دە ۇزىلگەن جوق. «باتىس ەۋروپا – باتىس جۇڭگو» كولىك ءدالىزى وسى قالانى باسىپ وتەدى. كۇرە جولدىڭ ارقاسىندا شاھاردىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزى ارتا ءتۇستى. مەنىڭ بىرەر جىل بۇرىن شىمكەنت حالقىمەن كەزدەسكەنىم ەستەرىڭىزدە بولار. سول كەزدە ايتقان ءسوزىمدى تاعى دا قايتالاپ وتكىم كەلەدى: «بەرەكە دەگەنىمىز – ەكونوميكا، ال ىنتىماق دەگەنىمىز – ساياسات». شىن مانىندە، وسى ەكى قۇندىلىق ەلىمىزدى العا باستايدى. مۇنى شىمكەنتتىڭ بۇگىنگى كەلبەتىنە قاراپ ايتۋعا دا بولادى. شاھار جىل وتكەن سايىن قارىشتاپ دامىپ كەلەدى. كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارى اشىلىپ جاتىر. مەنىڭ تاپسىرماممەن بىرنەشە الەۋمەتتىك نىسان سالىندى. اتاپ ايتقاندا، كونگرەسس-حولل، ەكى وقۋشىلار سارايى، 11 جايلى مەكتەپ بوي كوتەردى. ايتپاقشى، شىمكەنتتىڭ ءبىر توپ ازاماتى كونگرەسس-حولدى «Tulip Hall» دەپ اتاماي، بۇل عيماراتقا «قىزعالداق سارايى» نەمەسە «قىزعالداق» دەگەن اتاۋدى بەرۋ جونىندە ۇسىنىس ايتىپ جاتىر. مەنىڭشە، ورىندى پىكىر، كەلىسۋگە بولادى. ولاي بولسا، سارايدىڭ اتاۋى «قىزعالداق» بولسىن. «قىزعالداق سارايى» دەگەن ءسال ۇزاقتاۋ ەكەن. بىلتىر قالادا جالپى اۋماعى 1،3 ميلليون شارشى مەتر بولاتىن تۇرعىن ءۇي سالىندى. مەتاللۋرگيا، قۇرىلىس سالاسى، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسى قارقىندى دامىپ جاتىر. بىلتىر قالا ەكونوميكاسى 11 پايىزعا ءوستى. شىمكەنتتە 300-دەن استام ينۆەستيسيالىق جوبا جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە 9 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى اشىلدى. تەك بىلتىردىڭ وزىندە قالاعا 770 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق ينۆەستيسيا تارتىلعان، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنت حالىق اراسىندا شىمكەنتتى «كاسىپكەرلەردىڭ وتانى» دەپ اتايتىنىنا نازار اۋدارىپ، قالا ەكونوميكاسىنىڭ جارتىسىنان كوبى 140 مىڭعا جۋىق شاعىن جانە ورتا بيزنەس نىسانىنىڭ ەنشىسىندە ەكەنىن جەتكىزدى.
– مەگاپوليستىڭ دەموگرافيالىق ءوسىمى دە جوعارى. تابيعي وسىممەن بىرگە، مۇندا كوشىپ كەلىپ جاتقاندار كوپ. وسىنىڭ ءوزى قالانىڭ تىرشىلىككە قولايلى، بولاشاعى زور ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىراق باقىلاۋسىز كوشى-قون، ياعني، ميگراسيا ءتيىستى تەحنيكالىق جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا اسەر ەتەدى. مۇنى دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ارينە، شىمكەنت مەن جاڭا ايتىپ وتكەن تابىستىڭ بارىنە، ەڭ الدىمەن، ەڭبەكقور، ىسكەر ءارى ۇيىمشىل حالقىنىڭ ارقاسىندا جەتىپ وتىر. قازىرگى الماعايىپ زاماندا بۇل قاسيەتتەر ءار ازاماتتىڭ بويىنان تابىلۋى كەرەك دەپ سانايمىن، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ الەم بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان جاڭا سىن-قاتەرلەرگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى.
– بارشاڭىزعا بەلگىلى، جاھاندىق ساۋدا سوعىسىنىڭ ءورشۋى سالدارىنان دۇنيە جۇزىندە كۇردەلى احۋال قالىپتاسىپ كەلەدى. ەگەر مۇنداي تەكەتىرەس ورىن السا، ونىڭ زاردابىن بارلىق ەل تارتادى. وعان ەش كۇمان جوق. بۇل رەتتە ءبىز پرەزيدەنت ترامپتىڭ اتالعان قاقتىعىسقا قاتىسى بار ەلدەردىڭ ۇستانىمدارىن ناقتىلاپ، مۇمكىندىگىنشە كەلىسسوز باستاۋ ءۇشىن 90 كۇن موراتوريي جاريالاۋ تۋرالى بايىپتى شەشىمىن قۇپتايمىز. ساراپشىلار ەلدەردىڭ بىر-بىرىنە قارسى تاريفتەر ەنگىزۋى الەم ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا تۇرتكى بولىپ، حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ بۇكىل ەرەجەسىن تاس-تالقان ەتۋى، ءتىپتى، ونىڭ سوڭى قارۋلى قاقتىعىستارعا دەيىن ۇلاسۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتەدى. اپتا باسىندا بارلىق نەگىزگى يندەكستەردىڭ ءمانى تومەندەپ، مۇناي باعامى باررەلىنە 60 دوللاردان اسپادى. الايدا امەريكا بيلىگى تاريفتەردى كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى شەشىمىن جاريالاعان سوڭ، بيرجاداعى باعالار ءوستى. ءقازىر جاعداي ءبىرشاما تۇراقتالعانى بايقالعانىمەن، الەمدىك قور نارىعى مەن شيكىزات بيرجالارى بۇرىن-سوڭدى بولماعان مازاسىز كۇيگە ءتۇسىپ تۇر. الەمنىڭ قاتاڭ تاريفتىك قاقتىعىستار ساياساتىنا كوشكەنى انىق. اڭگىمە كەزەكتى رەسەسسيا جايىندا عانا ەمەس، جاھاندىق ەكونوميكانىڭ ىرگەسىن شايقاپ، حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىنە اۋىر زاردابىن تيگىزەتىن داعدارىسقا بەت العانىمىزدا بولىپ وتىر. ءبىز قازىرگى احۋالدى مۇقيات ساراپتاپ، بارلىق قاۋىپ-قاتەردى ەسكەرىپ جاتىرمىز. ەشبىر قيىندىققا قاراماستان، قازاقستان جان-جاقتى جاڭعىرۋ جولىنان اۋىتقىمايدى، ستراتەگيالىق باعدارىمىز دا وزگەرمەيدى. ءبىز ينفراقۇرىلىم، كولىك، ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، سيفرلاندىرۋ جانە باسقا دا باعىتتار بويىنشا ءىرى جوبالارىمىزدى جۇزەگە اسىرا بەرەمىز. جۇمىس توقتامايدى. سونداي-اق، ارينە، مەملەكەتىمىز الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىن ورىندايدى، – دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
پرەزيدەنت جاھاندىق احۋالعا مەيلىنشە بەيىمدەلىپ جۇمىس ىستەۋ، ياعني، ءار قادامدى مۇقيات ويلاستىرىپ، سالماقتى شەشىمدەر قابىلداۋ ارقىلى قازاقستان ەكونوميكاسىن ءتۇرلى سىن-قاتەردەن ساقتاپ قالۋ ماڭىزدى ەكەنىنە توقتالدى.
– سوندىقتان ۇكىمەت كەز كەلگەن ماسەلەنى الدىن الا قاراستىرىپ، ءتيىمدى جانە باتىل ارەكەت ەتۋگە ءتيىس. ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرى مول، الەۋەتى وراسان زور. قاڭتار-ناۋرىز ايلارى بويىنشا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ ءوسىمى 5،8 پايىز بولدى. بۇل – قازىرگى كۇردەلى جاعدايدا وتە جاقسى كورسەتكىش دەپ كۇمانسىز ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق ەكونوميكامىز نەگىزىنەن كولىك سالاسى، قۇرىلىس سالاسى، ونەركاسىپ جانە ساۋدا-ساتتىق ەسەبىنەن دامىپ جاتقانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. بۇل – وتە ماڭىزدى جەتىستىك. سونىمەن قاتار الەمدىك داعدارىس كۇشەيىپ كەتكەن جاعدايدا ەلىمىز ۇلتتىق قور رەزەرۆى مەن التىن ۆاليۋتا قورىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن قولدانا الادى. وسىنداي كۇردەلى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىز دە ەرەكشە بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى دەپ سەنەمىن. سەبەبى ولاردى ەشقانداي قيىندىققا قاراماي ەڭبەك ەتە الاتىن ناقتى ءىستىڭ ادامدارى دەپ ەسەپتەيمىن. بىزگە ءقازىر قۇر ءسوزدىڭ ەش قاجەتى جوق. ءبىز ءبارىمىز ءبىر ەل بولىپ تەك تاباندى جانە ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ جاۋاپتى مۇشەسى رەتىندە اشىق ساۋدا، تاۋارلار مەن قىزمەتتەردىڭ ەركىن قوزعالىسى قاعيداتتارىن بەرىك ۇستانادى. سونداي-اق ەلىمىز بارلىق سەرىكتەستەرىمەن ءوزارا سەنىمگە، اشىق ديالوگقا نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناس قۇرادى.
– ساۋدا-ساتتىق – دامۋدىڭ كوزى. جەكەلەگەن ەلدەرمەن قاتار، تۇتاس ايماقتاردىڭ ءوزى ساۋدانىڭ ارقاسىندا وركەندەپ، كوركەيە ءتۇستى. قازاقستان شىعىس پەن باتىستى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى جالعايتىن ساۋدا جولدارىنىڭ توعىسىندا تۇر. بۇل – ءبىزدىڭ گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىمىز عانا ەمەس، تاريحي تاعدىرىمىز دەۋگە بولادى. دەمەك ءبىز ەلىمىزدىڭ ماڭدايىنا جازىلعان وسى ستراتەگيالىق مۇمكىندىكتى ۇتىمدى پايدالانۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قازاقستان اسا ماڭىزدى حالىقارالىق كولىك-لوگيستيكا جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە قاتىسا بەرمەك. ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز بارىنە تۇسىنىكتى دەپ ويلايمىن. ءبىز تاعدىر قوسقان كورشىلەس ەلدەرمەن جەمىستى جانە جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا بەرەمىز. ۇلت مۇددەسىن بارىنەن بيىك قويىپ، بايىپتى جانە بايسالدى سىرتقى ساياساتتى جۇرگىزەمىز. قازاقتا «كورشى اقىسى – ءتاڭىر حاقىسى» دەگەن ءسوز بار. كورشى مەملەكەتتەردىڭ بارىمەن ءتاتۋ-تاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءبىز قاشاندا بۇل ماسەلەگە ايرىقشا ءمان بەرەمىز. كورشىمىزدە ءورت شىقسا، ونىڭ جالىنى ءبىزدى دە شارپيدى. سوندىقتان ىرگەلەس ەلدەردىڭ بارىندە تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىق بولعانىن قالايمىز. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى – ۋاقىتشا قيىندىقتار. ەڭ باستىسى، ءبىزدىڭ باعدارىمىز ايقىن، جولىمىز اشىق. العا قويعان ماقساتتارىمىزدى مىندەتتى تۇردە ىسكە اسىرامىز. ۇكىمەت پەن اكىمدەردىڭ نەگىزگى مىندەتى – قولعا العان رەفورمالار مەن جوبالاردى تياناقتى جۇزەگە اسىرۋ. سوندا عانا ۇلتتىق ەكونوميكامىز دا تۇراقتى دامۋ جولىنا تۇسپەك، – دەدى پرەزيدەنت.
وسى رەتتە قاسىم-جومارت توقايەۆ سالىق رەفورماسى جايىنداعى ويىمەن ءبولىستى.
– جاڭا سالىق كودەكسىن ازىرلەۋگە تاپسىرما بەرگەن كەزدە مەن مەيلىنشە تۇسىنىكتى، تۇراقتى ءارى ءادىل سالىق ساياساتىنا كوشۋ جونىندە مىندەت قويدىم. شىن مانىندە، ءبىز سالىق ساياساتىن قاتاڭداتپايمىز، كەرىسىنشە رەتكە كەلتىرەمىز. قازىرگى كودەكس كوپ وزگەرىسكە ۇشىراعان. زاڭعا تاۋەلدى اكتىلەرگە جانە جەكەلەگەن جاعدايلاردا باسقاشا ەرەجە قولداناتىن ەرەكشەلىكتەرگە تولى. كودەكس وقىپ، تۇسىنۋگە قيىن قۇجاتقا اينالعان. سونىڭ سالدارىنان كاسىپكەرلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ونى ءارقالاي قابىلداپ، ءوز ۋاجدەرىن العا تارتادى. قاپتاعان جەڭىلدىكتەر مەن سالىق رەجيمدەرى كاسىپكەرلەردىڭ ءبىر بولىگىنە ارتىقشىلىق بەرسە، تاعى ءبىرى وعان نارازى. ول دا نەگىزسىز ەمەس. باستاپقىدا سالىق جەڭىلدىگى ەكونوميكانىڭ بەلگىلى ءبىر سالالارى مەن بيزنەستىڭ ناقتى ساناتتارىن قولداۋ ماقساتىندا ەنگىزىلگەن ەدى. ءبىراق كاسىپكەرلەر جەڭىلدىكتى باس پايداسىنا جاراتىپ، سالىقتان جالتارىپ، بيزنەستەرىن بولشەكتەي باستادى. مۇنداي جاعدايعا ءبىز جول بەرە المايمىز. قازاقستان جاپپاي وفشور ايماعىنا اينالىپ كەتپەۋى كەرەك. مۇنىڭ ءبارى سالىقتى باسقارۋ جۇيەسىن كۇردەلەندىرىپ، سالىق جۇكتەمەسى ادىلەتسىز بولىنەتىن جاعدايعا اكەپ سوقتى. ءقازىر پارلامەنتتە مۇلدەم جاڭا سالىق كودەكسى قارالىپ جاتىر. اتالعان قۇجات بيزنەستىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە مۇددەسىن ەسكەرىپ، كاسىپكەرلەردى سالىقتى دۇرىس تولەۋگە ىنتالاندىرۋعا ءتيىس. قوسىمشا سالىق تۇسىمدەرى دامۋ بيۋدجەتىن ۇلعايتىپ، جاڭا مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار جانە باسقا دا الەۋمەتتىك نىساندار سالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اشىق جانە تۇراقتى سالىق جۇيەسى ەلىمىزدىڭ ينۆەستيسيالىق الەۋەتىن كۇشەيتەدى. وسىنىڭ ءبارى ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارۋىنا، تۇتاس ەكونوميكانىڭ وسىمىنە، ياعني، تۇپتەپ كەلگەندە، بيزنەستىڭ دامۋىنا وتە ءتيىمدى ءارى پايدالى بولماق. ارينە، وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە بىزگە ەڭ الدىمەن اۋىزبىرشىلىك كەرەك. حالقىمىزدا «ىرىس ىنتىماقتى ەلگە بارادى» دەگەن جاقسى ءسوز بار. ۇيىسا بىلگەن ۇلتتىڭ ۇپايى تۇگەل. سوندىقتان جۇرتتى ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋ وتە ماڭىزدى، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
وسى ورايدا پرەزيدەنت «تازا قازاقستان» اكسياسىنا ايرىقشا توقتالىپ، بۇل جوبا از ۋاقىت ىشىندە بۇكىل ەلدى بىرىكتىرىپ، جالپىۇلتتىق سيپاتقا يە بولعانىن اتاپ ءوتتى.
– وسى باستاماعا شىمكەنتتىك اعايىن دا بەلسەنە اتسالىسىپ جاتىر. بىلتىر قالادا 200-دەن استام اۋلا مەن قوعامدىق ورىن تازارتىلدى، 200 مىڭنان استام اعاش وتىرعىزىلدى. «تازا قازاقستان» اينالانى تازالاۋمەن نەمەسە سەنبىلىككە شىعۋمەن شەكتەلمەيدى. ونىڭ اۋقىمى جانە ماعىناسى وتە كەڭ. تازالىق دەگەنىمىز – ەڭ الدىمەن، ىشكى مادەنيەتتىڭ ولشەمى. ەلىمىزدەگى ءار ازاماتتىڭ جانى تازا، قولى مەن ءىسى تازا بولسا، شىن مانىندە وزىق ويلى ۇلتقا اينالامىز. وسى ماڭىزدى ىستە شىمكەنت قالاسى ءوزىنىڭ «شىرايلى» دەگەن اتىنا ساي بولىپ، كوش باستاۋى كەرەك. ەلىمىزدە زاڭ مەن ءتارتىپ ءبىرجولا ۇستەمدىك قۇرۋعا ءتيىس. بۇل – ءمان-ماعىناسى ەرەكشە ماقسات. باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى» دەگەن ءسوزى ەشقاشان ماڭىزىن جوعالتپايدى. زاڭدى ساقتاپ، تارتىپكە باعىنا بىلسەك، ماقساتىمىزعا جەتەمىز، كەز كەلگەن داعدارىستى ەڭسەرە الامىز. قازىرگى بۇلىڭعىر زاماندا ەلىمىزگە زاڭعا نەگىزدەلگەن ءتارتىپ اۋاداي قاجەت. زاڭدى بۇزعان ازاماتتاردى مىندەتتى تۇردە جاۋاپقا تارتۋ كەرەك. باسقا جول جوق. وسىلايشا، ادىلەتتى، ءقاۋىپسىز، قۋاتتى جانە تازا قازاقستاندى قۇرىپ، وركەندەگەن ەل بولامىز، – دەدى مەملەكەت باسشىسى.
ءسوز سوڭىندا پرەزيدەنت شىمكەنت جۇرتشىلىعىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، ەڭبەكتەرىنە تابىس تىلەدى.
