كەڭەس وداعى كەزىندە قازاقستاندى الەم ءۇش اتاۋ ارقىلى بىلەتىن ەدى: "بايقوڭىر" عارىش ايلاعى، سەمەي پوليگونى جانە "مەدەۋ" مۇز ايدىنى.
بۇگىنگى اڭگىمەمىز مەدەۋ تۋرالى. وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنان باستاپ كەڭەس كونكيشىلەرى مەن جاتتىقتىرۋشىلارى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ تاۋلى جەرلەرىن ارالاپ، شۆەيسارياداعى داۆوس شيپاجايىنداي جەر ىزدەيدى. ونىڭ سەبەبى داۆوستاعى بيىك تاۋداعى مۇز ايدىنى سول كەزدەگى جارىسقا دا، جاتتىعۋعا دا ەڭ قولايلى جەر سانالاتىن. سونىمەن ىزدەنىس 40-شى جىلدىڭ اياعىنا تامان الماتى قالاسىنىڭ ورتالىعىنان 16 شاقىرىم جەردەگى مەدەۋ شاتقالىنا الىپ كەلەدى. بۇل 1949 جىلدىڭ سوڭىنا تامان بولاتىن، شاتقالداعى اشىق الاڭ تاۋ تاستارىنان تازارتىلىپ، سۋ قۇيىلىپ، مۇز قاتىرىلادى. سول مۇزعا كونكيشىلەر شىعىپ، جۇگىرىپ كورىپ، مۇزدىڭ ساپاسىن وتە جوعارى باعالايدى، كونكيشىلەر جاقسى ناتيجەلەرگە جەتەدى. سول كۇننەن باستاپ بۇل الاڭدا كونكيشىلەردىڭ جاتتىعۋلارى دا باستالىپ كەتەدى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، بۇل شاتقال ريەۆوليۋسياعا دەيىن جەتىسۋ وڭىرىنە بەلگىلى كاسىپكەر مەدەۋ پۇسىرمانوۆتىڭ جايلاۋى بولاتىن. مەدەۋ كەزىندە ريەۆوليۋسيانى جاقسى قارسى الىپ، بولشيەۆيكتەرگە جەتىسۋدا ورنىعۋلارىنا ۇلكەن كومەگى تيگەن بولاتىن. سوندىقتان شىعار، شاتقالدىڭ اتىنا تيىسپەي، بولاشاق ايگىلى مۇز ايدىنى دا مەدەۋ پۇسىرمانوۆ اتىمەن اتالىپ كەتەدى.
«مەدەۋ» مۇز ايدىنىنىڭ ومىرگە كەلۋى 1951 جىلدىڭ 4، 5 اقپان كۇندەرى سانالادى، سول كۇندەرى مۇز ايدىنىندا قازاق سسر مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جۇلدەسى ءۇشىن بولعان كونكيمەن جۇگىرۋ سپورتىنان حالىقارالىق جارىستا: 2 الەمدىك، 6 وداقتىق جانە 9 قازاقستاندىق رەكوردتار جاڭارتىلادى.
سول كەزدەن باستاپ مەدەۋ شاتقالىنداعى مۇز ايدىنى كەڭەس كونكيشىلەر قۇراماسىنىڭ باستى دايىندىق بازاسىنا اينالادى.
بۇل تابيعي ايازدىڭ كۇشىمەن قاتىرىلعان مۇز ايدىنى بولاتىن، وندا 1951 جىلدان 1970 جىلعا دەيىن 17 قىسقى سپورت ماۋسىمى وتكىزىلدى. ەكى جىل - 1966 جانە 1967 جىلدارى شاتقالدا ۇلكەن بوگەت سالىنۋىنا بايلانىستى جۇمىسى ۋاقىتشا توقتاتىلدى.
سول جىلدارى «مەدەۋ» مۇز ايدىنىندا كونكيمەن جۇگىرۋدەن 47 الەمدىك رەكورد جاڭارتىلدى.
مەدەۋدىڭ جەتىستىكتەرىنە بايلانىستى 1970 جىلدىڭ 6 قاڭتارىندا سسسر ۇكىمەتى مۇز ايدىنىنىڭ ورنىنا اشىق مۇز ايدىنى بار ستاديون سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. قۇرىلىس جۇمىستارى 2 جىلدا (4 جىلدىڭ ورنىنا) ءبىتىپ، 1972 جىلدىڭ 28 جەلتوقسانىندا ىسكە قوسىلادى. بۇل الەمدە ەڭ بيىكتە ورنالاسقان، اباتتاندىرىلعان بيىك تاۋداعى مۇز ايدىنى بار ستاديون بولاتىن. ەندى مۇز ايدىنى توڭازىتۋ قوندىرعىلارىمەن قاتىرىلاتىن بولدى.
توڭازىتۋ قوندىرعىلارى ارقاسىندا مۇز ايدىنىنىڭ جۇمىس مەرىزىمى 4 ايدان 8 ايعا دەيىن سوزىلدى (قىركۇيەكتەن مامىر ايىنا دەيىن). ايدىنداعى مۇزدىڭ ساپاسى بۇرىنعى جاقسى قالپىندا قالدى، رەكوردتار ءتىزىمى ءارى جالعاستى.
«مەدەۋ» مۇز ايدىنىندا 1972-1996 جىلدارى اراسىندا 24 قىسقى سپورت ماۋسىمىندا 73 رەسمي الەمدىك رەكورد جاڭارتىلدى. سونىمەن قاتار: 1974، 1984 جىلدارى شاپشاڭ جۇگىرۋدەن ايەلدەر اراسىندا ەۆروپا چەمپيوناتى، 1988 جىلى شاپشاڭ جۇگىرۋدەن ەرلەر اراسىندا الەمدىك چەمپيونات ءوتتى. ءبارى وتە جوعارى دەڭگەيدە ءوتتى. ودان باسقا دا جىل سايىن حالىقارالىق: قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ جۇلدەسى ءۇشىن، قازاق سسر كاسىپوداعىنىڭ جۇلدەسى ءۇشىن، «سوۆەتسكيي سپورت» گازەتىنىڭ رەداكتورى ن.س.كيسيليەۆ (مارقۇم) ەسكە الۋ جارىستارى وتكىزىلەتىن. ءىرى حالىقارالىق تۋرنيرلەردەن: سسسر – نورۆەگيا، سسسر – نورۆەگيا – نيدەرلاندى، سسسر – گدر، سسسر – شۆەسيا، ت.ب وتەتىن ەدى. كوپتەگەن شەتەل كونكيشىلەرى «مەدەۋ» مۇز ايدىنىندا جاڭا رەكوردتار ورناتىپ، ءوز جەتىستىكتەرىن جاڭارتتى. مۇز ايدىنىنىڭ باس تۇتىنۋشىسى كەڭەس وداعىنىڭ وليمپيادالىق قۇرامى بولاتىن، باسقالارى بۇكىل كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن كونكيشىلەر بولاتىن. ولاردان باسقا جىلىنا ەكى رەت: كۇزدە جانە كوكتەمدە ءبىر ايدان گدر كونكيشىلەرى جاتتىعاتىن. 80ء-شى جىلداردىڭ اياعىنا تامان جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونكيشىلەرى جاتتىعۋعا كەلە باستادى.
مۇز ايدىنىندا جاتتىعۋلار ۋاقىتى تاڭعى ساعات 6-دان تۇنگى ساعات 3-كە دەيىن جۇرەتىن، دۇيسەنبىدەن جەكسەنبىگە دەيىن. الماتىلىقتار مەن قالا قوناقتارىنا كونكي تەبۋ ءۇشىن مۇز ايدىنى اپتاسىنا ءبىر-اق رەت 4-اق ساعات، جەكسەنبى كۇنى ساعات 10-نان 14-كە دەيىن بەرىلەتىن.
كەڭەس كەزىندە «مەدەۋ» مۇز ايدىنىنا ۇلكەن كوڭىل ءبولىندى، جىلىنا 300 000 رۋبل دوتاسيا بەرىلەتىن، مەدەۋ ءۇشىن 1 كۆت ەلەكتر قۋاتىنىڭ باعاسى 1 تيىن بولاتىن. مەدەۋدە بۇكىل قوندىرعىلار ەلەكتر قۋاتىمەن جۇمىس ىستەيتىن: ءارقايسىسى 2500 كۆت جەتى ەلەكتر قازاندىعى، ءارقايسىسى 1500 كۆت ءۇش تۋربوكومپرەسسورلىق توڭازىتۋ قوندىرعىسى، ناسوستار - بارلىعى ەلەكتر قۋاتىن تۇتىناتىن. باستى ماقسات - مۇزدىڭ تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋ بولاتىن، ەشقانداي كومىر، مازۋت جاعاتىن قازاندىقتار قولدانۋعا تيىم سالىنعان بولاتىن. مۇزعا كونكيسىز ەشكىمدى شىعارمايتىنبىز، مۇز ايدىنىنا جانە ستاديوننىڭ ىشىنە بوتەن ەشنارسە كىرگىزۋگە، ورناتۋعا رۇقسات ەتىلمەيتىن. وسىلاي مۇز ايدىنىن قورعايتىنبىز.
مەدەۋدىڭ قۇلدىراۋى 1988 جىلدان باستالدى، سول جىلى «مەدەۋ» سپورت كەشەنىن ءوزىن-وزى قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىنە اۋىستىرىلىپ، ونەركاسىپ مەكەمەلەرىمەن تەڭەستىرىلدى. دوتاسيا، ەلەكتر قۋاتىنا بەرىلەتىن جەڭىلدىك الىنىپ تاستالدى. سول جىلداردان باستاپ مەدەۋ ءوز كۇنىن ءوزى كورە باستادى.
ۋاقىتى كەلە، توڭازىتۋ قوندىرعىلارى توزدى، ەكولوگيالىق سۇرانىس كۇشەيدى. ەنەرگيا رەسۋرستارى قىمباتتادى. وسىلارعا بايلانىستى 1996 جىلى «مەدەۋ» سپورت كەشەنى ۋاقىتىلى توزعان، ەلەكتر ەنەرگياسىن مولشەردەن كوپ جۇمسايتىن، ەكولوگياعا ءقاۋىپتى توڭازىتۋ اگەنتى «فرەون-12» 7500 كگ مولشەرىندە قولدانىلاتىنا بايلانىستى ءوز جۇمىسىن توقتاتتى. "فرەون-12" اتموسفەرانىڭ وزون قابىعىن بۇزاتىن زاتتاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى جانە سول جىلدارى الەمدە ونى قولدانۋعا تيىم سالىنعان بولاتىن.
سسسر مەن گدر ىدىراعاننان كەيىن، بايلانىستار ءۇزىلدى جانە سپورتتى قارجىلاندىرۋ ناشارلاپ، شەت ەلدىڭ، شەت جەردىڭ كونكيشىلەرىنىڭ لەگى كۇرت ءۇزىلىپ، "مەدەۋگە" كەلۋشى كونكيشىلەردىڭ سانى قازاقستان مەن رەسەي شەكارالاس وبلىستارىمەن شەكتەلدى. ەندى مۇز الاڭىن تولتىرۋ ءۇشىن تۇسكە دەيىن ايدىندا قازاقستاننىڭ جانە رەسەيدىڭ كەيبىر قالالارىنان كەلگەن سپورتشى كونكيشىلەر جاتتىعاتىن دا، تۇستەن باستاپ تۇنگە دەيىن مۇز دەمالۋشى الماتىلىقتار مەن قالا قوناقتارىنا بەرىلەتىن بولدى. دەمالۋشىلار ءۇشىن كونكيدى جالعا بەرەتىن جانە كونكيدىڭ ءجۇزىن قايرايتىن بولىمشەلەر جۇمىس ىستەدى.
شىنىن ايتساق، وسى ادىسپەن "مەدەۋ" ءالى كۇنگە دەيىن (2022 جىلعا دەيىن) كۇنىن كورىپ وتىر. ءالى كۇنگە دەيىن تۇبەگەيلى وزگەرىس جوق.
«مەدەۋ» مۇز ايدىنىندا وزگەرىس بولۋ ءۇشىن ستاديوننىڭ توبەسىن جابۋ كەرەك. سوندا عانا "مەدەۋدى" بۇرىنعى اتاق-بەدەلىنە جەتكىزۋگە بولادى.
كونكيمەن جۇگىرۋ سپورتى مەن مۇز ايدىندارىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ول كونە داۋىردەن باستالادى. ءبىراق پروگرەسسيۆتىك وزگەرىستەر حح عاسىردا بولدى. ول ءۇش كەزەڭدە ءوتتى:
1ء-شى كەزەڭ – اشىق الاڭداعى تابيعي مۇز ايدىنى، ول 60-شى جىلدارعا دەيىن سوزىلدى؛
2ء-شى كەزەڭ – اشىق الاڭداعى مۇز ايدىنىن توڭازىتۋ قوندىرعىلارىمەن قاتىرۋ، ول 60-شى جىلدارى باستالدى؛
3ء-شى كەزەڭ – 1986 جىلى حەرەنۆەن (نيدەرلاند) قالاسىنداعى "تيالف" مۇز ايدىنى بار ستاديوننىڭ توبەسى جابىلىپ، مۇز ايدىندارى جابىق ستاديونداردا توڭازىتۋ قوندىرعىلارىمەن قاتىرىلاتىن بولدى؛
بۇل دەگەنىڭىز - ەندى كونكيمەن جۇگىرۋ سپورتىنىڭ شاپشاڭ جۇگىرۋ سالاسى جابىق ستاديونداردا وتەتىن بولعانى. سوندىقتان سپورتشىلار شاپشاڭ جۇگىرۋدەن جاتتىعۋلارىن جابىق مۇز ايدىندارىندا وتكىزۋگە تىرىسادى، اسىرەسە، بيىك تاۋداعى مۇز ايدىندارىندا.
ءبىزدىڭ ەلدە ونداي مۇمكىندىك ازىرگە جوق، سوندىقتان ءقازىر "مەدەۋگە" شەتەلدىك سپورتشىلار بۇرىنعىداي جاتتىعۋعا كەلمەيدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇراماسى دا شەتەلدىك بيىك تاۋداعى جابىق مۇز ايدىندارىندا جاتتىعۋعا تىرىسادى.
ءبىزدىڭ "مەدەۋ" ءالى مۇز ايدىندارىنىڭ وركەندەۋىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە ءجۇر.
ءبىز "مەدەۋدىڭ" بۇرىنعى داڭقى مەن ابىرويىن قايتارامىز دەسەك، شۇعىل تۇردە ستاديوننىڭ توبەسىن جابۋىمىز كەرەك. سودان كەيىن مۇز ايدىنىنىڭ مۇزداتۋ پليتاسىن قۇبىرلارىمەن بىرگە قايتا توسەپ، ەسكى توڭازىتۋ قوندىرعىلارىن ەكولوگيا جاعىنان زيانسىز توڭازىتۋ اگەنتىمەن ىستەيتىن جاڭا قوندىرعىلارعا اۋىستىرۋىمىز قاجەت. سوندا عانا "مەدەۋ" مۇز ايدىندارىنىڭ وركەندەۋىنىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە وتەدى جانە الەمگە بەلگىلى بيىك تاۋداعى مۇز ايدىندارىنىڭ (سولت-لەيك سيتي ، اقش؛ كالگاري، كانادا) توبىنا قوسىلا الادى.
سول كەزدە "مەدەۋگە" جاتتىعۋعا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قۇراماسى عانا ەمەس، بۇكىل رەسەيدىڭ قالارىنان، ازيا مەملەكەتتەرى: جاپونيا،جۇڭگو، وڭتۇستىك كورەيا، مونعوليادان جانە باسقا دا كونتينەنتتەردىڭ ەلدەرىنەن كونكيشىلەر كوماندالارى جاتتىعۋعا كەلەدى. جاتتىعۋ كەستەسى دە بۇرىنعىداي ساعات تاڭعى 6-دان تۇنگى 3-كە دەيىن بولارىنا سەنەمىن.
بۇدان "جالپى بۇقارالىق كونكي تەبۋ قاي ۋاقىتتا وتەتىن بولادى؟" دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ءبىزدىڭ جانە شەتەلدىك سپورت كوماندالارىنان مۇزعا سۇرانىس كوپ بولسا، مۇز ايدىنى الماتىلىق جانە قوناقتارىمىز ءۇشىن ەشۋاقىتتا بوس بولماۋى مۇمكىن.
بۇل ماسەلەنى شەشۋگە مۇمكىندىك بار. قازىرگى ستاديوننان جوعارى، وڭتۇستىك جاعىندا ۇلكەن الاڭ بار. سول الاڭ مۇز ايدىنى بولۋعا سۇرانىپ تۇرعانداي، 8000 شارشى مەتر مۇز ايدىنىن جاساۋعا بولادى. ول ءۇشىن كوپ قاراجاتتىڭ قاجەتى جوق. الاڭ تەگىستەلىپ، تاپتالىپ، ۇستىنەن بەتون پليتا قۇيىلىپ جانە سىرتقى بەتىن سپورتتىق جابىندىمەن قاپتالسا بولعانى. جازدا بۇل الاڭدا سپورتتىڭ بارلىق تۇرىنەن جاتتىعۋ، ويىندار وتكىزۋگە بولار ەدى. ال كۇزگە تامان ونىڭ ۇستىنە «جىلى ەدەن» (تەپلىە پولى) ءتارىزدى پلاستيكالىق قۇبىرلاردان «سالقىن ەدەن» (حولودنىە پولى) توسەلىپ، ولار قاسىنداعى توڭازىتۋ ستانسياسىنىڭ سالقىنداتۋ سۇيىعى (حلادونوسيتەل) جۇرەتىن باس قۇبىرلارىنا قوسىلادى. قۇبىرلاردىڭ ىشىنە سالقىنداتىلعان انتيفريز ايدالىپ، الاڭنىڭ ۇستىنە قۇيىلعان سۋ قاتا باستايدى. ءبىر اپتا ىشىندە مۇز ايدىنى دايىن بولادى. كونكيلەردى جالعا بەرۋ، كونكيلەردىڭ ءجۇزىن قايراۋ بەكەتتەرى ءۇشىن اباتتالعان جۇك كونتەينەرلەرىن قولدانۋعا بولادى. وسىلاي حالىق ءۇشىن دە جاعداي جاساۋعا بولادى.
ءقازىر جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا قالانىڭ كەز كەلگەن الاڭىندا نەمەسە تاۋ بوكتەرىندە (مىسالى، الما اراسان شاتقالىندا) تۇراقتى نەمەسە ۋاقىتشا مۇز ايدىندارىن ورناتۋعا بولادى. بولاشاقتا سونى قولعا الساق دەيمىن. مەدەۋ شاتقالى ءقازىر «مەدەۋ» مۇز ايدىنى مەن «شىمبۇلاق» شاڭعى كەشەنى ءۇشىن تارىلىپ كەتتى. سوندىقتان حالىق ءۇشىن باسقا جەردەن جاڭا تەحنولوگيا بويىنشا ۇلكەن عيمارات - ستاديونسىز مۇز ايدىنىن سالۋ كەرەك.
كەزىندە «مەدەۋ» سپورت كەشەنىنىڭ قۇرامىندا اشىق ءجۇزۋ باسسەينى، ەسكى توڭازىتۋ ستانسياسىنىڭ، ەلەكتر قازاندىعىنىڭ عيماراتتارى بولعان. بۇلاردىڭ بارلىعى 2008-2016 جىلدارى ساتىلىپ، جەكەشەلەنىپ كەتكەن. ءقازىر سپورت كەشەنىندە ستاديون مەن جاڭا توڭازىتۋ ستانسياسىنىڭ عيماراتىنان باسقا ەشتەڭە جوق. سول عيماراتتاردى، جەرلەردى «مەدەۋ» سپورت كەشەنىنە قايتارۋ كەرەك.
بۇرىنعى ءجۇزۋ باسسەينىنىڭ ورنىنا 50 مەترلىك جابىق ءجۇزۋ باسسەينىن سالۋ كەرەك. ال بۇرىنعى توڭازىتۋ ستانسياسىنىڭ، ەلەكتر قازاندىق عيماراتتارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، ىشىندە سپورتتىق ويىندار زالىن، ترەناجەر زالىن، كيىم اۋىستىراتىن، جۋىناتىن ورىندار جاساۋ كەرەك. بۇل سپورت كەشەنىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ ورتالىعى بولادى جانە ول ستاديونمەن جەراستى جولىمەن جالعاسادى (ول جول بار). «مەدەۋ» سپورت كەشەنىندە ومىردە سپورت زالى بولماعان، ءقازىر دە جوق. سوندىقتان وسىنى قولعا العان ءجون دەپ سانايمىن.
بۇل ءىستىڭ ءبارىن اتقارساق، "مەدەۋ" شىنىمەن دە حالىقارالىق بيىك تاۋداعى سپورت كەشەنى بولادى.
تاعى ءبىر ايتاتىن جايت - گاز قازاندىعى. "مەدەۋدى" جىلىتىپ، ىستىق سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وتە قاجەت، سول ءۇشىن گاز قازاندىعىن سالۋ كەرەك (گاز كەلىپ تۇر).
بيىل 28 جەلتوقساندا «مەدەۋ» ستاديونىنىڭ ىسكە قوسىلعانىنا 50 جىل بولادى، ال اقپان ايىندا ءبىرىنشى رەت مۇز ايدىنىنىڭ قاتىرىلعانىنا 73 جىل بولدى.
وسى "مەدەۋىمىزدىڭ" توبەسىن جاۋىپ، ۇلكەن سپورتقا قايتارۋعا مۇمكىندىك بەرگەن ءجون دەپ سانايمىن. بۇعان مەملەكەتىمىزدىڭ جاعدايى جەتەدى دەپ ويلايمىن.
دۋلات جاردەم ۇلى كەيكين،
«مەدەۋ» سپورت كەشەنىنىڭ باس ينجەنەرى (1986-1993، 1996-2005 ج.ج.)،
توڭازىتۋ قىزمەتىنىڭ باستىعى (1981-1985ج.ج.)،
«مەدەۋ، ۆزگلياد يزنۋتري» كىتابىنىڭ اۆتورى