ماسكەۋ ارحيۆىنەن الاش قوزعالىسىنىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى، كۇنباتىس الاشورداسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ديپلومدىق جۇمىسى تابىلدى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
بۇل جاڭالىق تۋرالى احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، PhD دوكتورى مۇحتار يسايەۆپەن قازاقپارات ءتىلشىسى اڭگىمەلەستى.
- مۇحتار سەيتحان ۇلى، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ديپلومدىق جۇمىسى قالاي تابىلدى، وسى جونىندە تولىعىراق بايانداپ بەرسەڭىز؟
- الدىمەن ايتقىم كەلەتىنى، مەن ءۇشىن 2022 جىل جەمىستى بولدى. حالىقارالىق «بولاشاق» ستيپەندياسىنا قول جەتكىزىپ، ماسكەۋدە م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتتىم. تاريحشى قاۋىم ءۇشىن ورىس جەرى تاريحتىڭ قاينار كوزى ەكەنى راس. ول جاقتا قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماعان نەبىر اسىلدار مەن زيالىلار وقىعان كەزەڭنىڭ كومەسكى ەستەلىكتەرى مەن حالىق تاعدىرىنىڭ اقتاڭداق جىلدارىنا قاتىستى ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ىزىنە ءتۇسۋ ۇلتجاندى تاريحشىلاردىڭ اسقاق ارمانى دەسەم، ارتىق ايتپايمىن. مەن دە ءدال سول ارماننىڭ جەتەگىندە «ماسكەۋ، مەنى كۇت» دەپ جولعا شىققان ەدىم.
جۇمىس جوسپارىم كەستەگە سايكەس ءجۇرىپ جاتتى. ءتۇرلى ويلاردىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ، كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ جاڭا قىرلارى مەن قالدىرعان مۇراسىنىڭ ىزدەرىن مۇراعاتتان ىزدەپ، كۇندەرىم جىلجي بەردى. ماسكەۋ ارحيۆتەرىندە ىزدەنىستەرىمنىڭ ناتيجەسىندە اسا قۇندى دەپ باعالاناتىن، تاريحشى رەتىندەگى ەڭبەك جولىمنىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ بىرەگەيى رەتىندە سەزىندىرگەن وتە ماڭىزدى قۇجاتقا تاپ بولدىم. تابىلعان قۇجاتتاردىڭ ەڭ قۇندىسى قازاقتىڭ زيالى ازاماتى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ «قازاقتىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگىزگى ۇيعارىمدارى جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋشى ورگان رەتىندەگى حالىق سوتى» تاقىرىبىندا 1910 جىلى جازعان ديپلومدىق جۇمىسى ەدى.
- قۇجات قاشان تابىلىپ ەدى؟
- 2022 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا. مۇنى ەلگە ەندى جەتكىزىپ وتىرعانىمنىڭ سەبەبىن ايتايىن. ويتكەنى بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعانىن انىقتاۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت كەتتى.
جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ – وتان تاريحىندا ءوز ورنىن الا الماي كەلىپ، ەگەمەن ەل بولىپ، تاريحىمىزدى تۇگەندەي تۇسكەندە، حالقىمەن قايتا قاۋىشقان تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى. ونىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى، شىعارماشىلىعى ۇلت بولاشاعىنا جول كورسەتىپ، حالقىنىڭ دامىعان وركەنيەتتى ەل بولۋىنا ارنالعان. ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتىپ، سول جولدا قۇربان بولسا دا، ۇزاق جىل بويى حالقىنا بەيمالىم بولىپ كەلگەن تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن تاريحي تۇرعىدان زەرتتەي ءتۇسۋ بۇگىنگى قوعام ءۇشىن اسا قاجەت. بۇگىنگە دەيىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى كوپتەگەن عىلىمي ماقالا جاريالاندى، ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ارحيۆتەگى قۇپيا قورلاردىڭ اشىلماۋىنا بايلانىستى وعان قاتىستى ءارتۇرلى تاريحي دەرەكتەر نەگىزسىز كورسەتىلىپ كەلدى.
- ءومىربايانىن دا كەلتىرە كەتكەن ارتىق بولماس؟
- ءيا، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ 1887 جىلى قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسىندا (ورال ۋەزى، جىمپيتى) دۇنيەگە كەلگەن. ول الدىمەن ورال اسكەري رەالدىق ۋچيليششەسىندە وقىعان. سودان ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، 1910 جىلى زاڭگەر ماماندىعىن الىپ شىعادى. 1914 جىلى توم وكرۋگتىك سوتىندا پروكۋروردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. جاھانشا 1917-1919 جىلدارداعى ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىندايتىن مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ مۇشەسى بولعان. وبلىستىق جانە جالپى قازاق سەزدەرىنە قاتىسقان. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا سايلانعان. 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە قۇرىلىپ، كۇزىندە تاراتىلعان «ۋاقىتشا ويىل ءۋالاياتىن» جانە ونىڭ ورنىنا قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ باتىس بولىمشەسىن باسقارعان. بولشيەۆيكتەردىڭ كوسەمدەرى ۆ.لەنينمەن جانە ي.ستالينمەن قازاق اۆتونومياسى تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن. سونداي-اق رەسەيدىڭ «قىلمىستىق كودەكسىن» «جاۋىزدىق نيزامناماسى» دەپ قازاقشاعا اۋدارعان، ول 1 مىڭ دانامەن تارالعان. كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا تاشكەنت، قىزىلوردا، الماتى قالالارىندا ءارتۇرلى قىزمەت اتقارعان. 1930 جىلى ماسكەۋگە اۋىسادى. سول جىلدان باستاپ وعان ءتۇرلى ساياسي ايىپتار تاعىلادى. 1932 جىلى ۆورونەجگە 5 جىلعا جەر اۋدارىلادى، سودان سوڭ قايتا تۇتقىندالىپ، 1938 جىلدىڭ 3 تامىزىندا اتىلعان. تەك ستالينيزم جويىلعاننان كەيىن 1958 جىلدىڭ 28 اقپانىندا اقتالادى.
بەلگىلى تاريحشى-عالىم مامبەت قويگەلدييەۆتىڭ جازعانىنداي، ج.دوسمۇحامەدوۆ ورال اسكەري رەالدىق ۋچيليششەسىن بىتىرگەن تاريحي كەزەڭدە «... وتارشىل اكىمشىلىك رەسەيلىك وقۋ ورىندارىنان ءبىرلى-جارىم ورىندى قازاق جاستارىنا دا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان. مۇنداي شاراعا ولار جىل وتكەن سايىن وسە تۇسكەن باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ۇلتتىق كادرلارعا مۇقتاجىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن باردى. وسى ماقساتتا گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتار كەڭسەسى جانىنان قازاق ستۋدەنتتەرىنە جىلىنا 3-4 ستيپەنديا بەلگىلەنىپ وتىردى. مىنە، وسى بەلگىلەنگەن قارجىعا سۇيەنىپ، قازاق جاستارى ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، قازان، ورىنبور، ومبى، ۆارشاۆا سياقتى قالالاردا ءتۇرلى ماماندىقتار بويىنشا ءبىلىم الدى». وسىنداي ستيپەنديا نەگىزىندە ماسكەۋ اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا تەلى جامانمۇرىنوۆ، مۇسا سەيدالين، ساتىلعان ساباتايەۆ، ماسكەۋ كوممەرسيالىق ينستيتۋتىندا ءنازىر تورەقۇلوۆ، حاسەن بەكەنتايەۆ، لازاريەۆ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىندا نۇح-عالىم رامازانوۆ، ماسكەۋ يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتىندە – قازىرگى م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە داۋلەتشە كۇسەپقالييەۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل عابباسوۆ، مۇقىش بوشتايەۆ (كەيىننەن پەتەربۋرگ پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنا اۋىسقان)، ماسكەۋ جوعارى قىزدار كۋرسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش دارىگەر قىزدارىنىڭ ءبىرى اققاعاز دوسجانوۆانىڭ وقىعاندىعى ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە انىقتالدى. سونىمەن قاتار ساتىلعان ساباتايەۆ پەن تەلى جامانمۇرىنوۆ بۇعان دەيىن ماسكەۋدەگى لازاريەۆ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن بۇل ازاماتتاردىڭ قوعامدىق ساياسي قىزمەتتەرمەن قاتار، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، تاريحى، ادەبيەتى، عىلىمى ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزى سول وزدەرى وقىعان ۋنيۆەرسيتەتتە قالانادى.
- ەندى جاھانشانىڭ ديپلومدىق جۇمىسى جونىندە ايتساق؟
- جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ 1910 جىلى يمپەراتورلىق ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرۋ كەزىندە «قازاقتىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگىزگى ۇيعارىمدارى جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋشى ورگان رەتىندەگى حالىق سوتى» (كانديداتسكايا رابوتا ستۋدەنتا يۋريديچەسكوگو فاكۋلتەتا يمپەراتورسكوگو موسكوۆسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا دجانشي دوسمۋحامەدوۆيچا دوسمۋحامەدوۆا. وسنوۆنىە پوستانوۆلەنيا كيرگيز-كازاحسكوگو وبىچنوگو پراۆا ي نارودنىي سۋد، كاك ورگان يح پريمەنەنيا) دەپ اتالاتىن ستۋدەنتتىڭ كانديداتتىق عىلىمي جۇمىسىن ورىس تىلىندە جازادى. مۇنداي جۇمىستى جازۋ سول كەزەڭدەگى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ەرەجەسىنە سايكەس تەك وقۋ ۇلگەرىمى جوعارى جانە ەمتيحان ناتيجەلەرىن ۇزدىك اياقتاعان ستۋدەنتتەرگە عانا رۇقسات ەتىلەتىن بولعان.
ج.دوسمۇحامەدوۆ اتالعان ەڭبەكتىڭ كىرىسپەسىندە «اقمولا، تورعاي جانە ورال وبلىستارىنداعى قىرعىز شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ بويىنشا كوشى-قون باسقارماسى (پەرەسەلەندىك) ەكسپەديسياسىنىڭ قۇرامىندا ستاتيست رەتىندە ءۇش جىل قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، قازىنالىق جۇمىستان بوس ۋاقىتىمدى قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ) قۇقىقتىق بولمىسىن زەرتتەۋگە ارنادىم جانە جەتكىلىكتى ماتەريالدار جيناقتاعان سوڭ بارلىعىن بىرىكتىرىپ قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى قۇقىقتارىنىڭ جيناعىن شىعارۋدى ويلادىم» دەپ جازادى. سونداي-اق، ەكسپەديسيا جۇمىستارىنان تىس ۋاقىتتا جوعارىدا اتالعان وبلىس قازاقتارى اراسىنداعى اقساقالداردان اۋىزشا سۇحباتتاسۋ ارقىلى قازاق قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتارىن، زاڭدىق نورمالارى مەن ەرجەلەرىن جيناقتايدى. كانديداتتىق جۇمىستا قاراستىرىلعان ماسەلەنىڭ ج.دوسمۇحامەدوۆ ءومىر سۇرگەن كەزەڭ ءۇشىن عانا ەمەس، اۆتوردىڭ ءوز تىلىمەن ايتقاندا، «جالپى قۇقىقتىق دامۋ» ءۇشىن دە قۇندىلىعى جوعارى. سونىمەن قاتار زەرتتەۋ جۇمىسىندا پاتشالىق ساياسات ىقپالىنداعى قازاق حالقى ءۇشىن ۇستانىپ وتىرعان قۇقىقتىق ەرەجەلەرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن سىني تۇرعىدان قاراستىرىپ، قازاق قۇقىقتىق ەرەجەلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ اشىپ كورسەتەدى.
ج.دوسمۇحامەدوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە قازاق حالقىنىڭ «قاراپايىم قۇقىقتارى تۋرالى جەكە جيناق شىعارۋعا ماتەريالدارىم جەتكىلىكسىز، سوندىقتان وسى كىشكەنتاي ديپلومدىق جۇمىسىمدا قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ قۇقىقتىق كوزقاراس نەگىزدەرىن جانە قاراپايىم قۇقىقتاردى قولدانۋشى ورگان رەتىندە حالىقتىق سوتتىڭ سيپاتتاماسىن بايانداۋمەن شەكتەلەمىن. قاراپايىم قۇقىقتاردىڭ جيناعىن قۇراستىرۋ – مەنىڭ ارمانىم، بولاشاقتا وقۋدى ءبىتىرىپ، حالقىما جاقىن جۇرگەنىمدە جيناق شىعارۋدى جۇزەگە اسىرامىن دەپ ۇمىتتەنەمىن» دەگەن جولدار ارقىلى ديپلومدىق جۇمىستى جازۋ ماقساتىنىڭ ءبىرىن اشىپ كورسەتەدى.
حالىقتىڭ كۇندەلىكتى قولدانىسىنان قالىپ بارا جاتقان ادەت زاڭدارىن، قۇقىقتىق ەرەجەلەردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، حالىقتىڭ تاريحي ساناسىن وياتىپ جاڭعىرتۋ ماقساتىندا ج.دوسمۇحامەدوۆ ماسكەۋدەگى وقۋىن اياقتاعان سوڭ، 1911 جىلى ورال قالاسىندا ستاتيست قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، ديپلومدىق جۇمىسىنىڭ العاشقى 13 بەتىن وڭدەي وتىرىپ، جەرگىلىكتى «ۋرالسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1911 جىلعى 10، 13، 20 قاڭتارداعى №9، 14، 20 ساندارىندا «قىرعىز قاراپايىم قۇقىقتارى مەن حالىق سوتى تۋرالى بىرەر ءسوز» (دوسمۋحامەدوۆ ج.، «نەسكولكو سلوۆ و كيرگيزسكوم پراۆە ي نارودنوم سۋدە» // «ۋرالسكيي ليستوك». 1914، №9، 14، 20.) دەگەن اتاۋمەن باستىرىپ شىعارادى. بۇل رەتتە ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ورال قالاسىنان قۋعىندالۋى دا وسى ماقالاعا بايلانىستى بولعانىن ەلىمىزدەگى تاريحشىلار ناقتى دالەلدەرمەن كەلتىرىپ جازىپ جۇرگەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
«ۋرالسكيي ليستوك» گازەتىندە شىققان اتالعان ديپلومدىق جۇمىستان الىنعان ماقالانىڭ قۇندىلىعىن زەرتتەۋشى عالىم دامەتكەن سۇلەيمەنوۆا «ج.دوسمۇحامەدوۆ قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى بولعان، ونىڭ دالەلى تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» دەگەن پىكىردە بولدى» دەپ، ايرىقشا باعالايدى.
- اتالعان ديپلومدىق جۇمىستىڭ ماڭىزدىلىعى قانداي، وسىعان دا توقتالا كەتسەڭىز؟
- «قازاقتىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگىزگى ۇيعارىمدارى جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋشى ورگان رەتىندەگى حالىق سوتى» تاقىرىبىندا جازىلعان ديپلومدىق جۇمىس بۇگىنگى ماگيسترلىك ديسسەرتاسيا جۇمىسىنىڭ سالماعىمەن پارا-پار دەۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، جاڭادان تابىلعان ديپلومدىق جۇمىس بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان جانە قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن ونىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى، ادەت-عۇرپى تۇرعىسىنان تاريحي قۇندى دەرەككوز دەۋگە بولادى.
ديپلومدىق جۇمىستىڭ سىرتقى مۇقاباسىندا ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ عىلىمي جەتەكشىسىنىڭ، قۇقىقتانۋ پروفەسسورى ا.د. (تەگى وقىلۋعا كەلمەيدى) «تولىق قاناعاتتانارلىق» دەپ باعالاپ، تۇسىنا قالاممەن قول قويعانى بەرىلگەن. جالپى العاندا، 35 بەتتەن تۇراتىن عىلىمي جۇمىس مىناداي بولىمدەردەن تۇرادى: ءى. كۇندەلىكتى قۇقىقتاردىڭ ءمانى جانە ءىشىنارا جات حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى؛ ءىى. قىرعىز-قازاق كۇندەلىكتى قۇقىقتارىنىڭ سيپاتتاماسى، قىرعىزداردىڭ قۇقىقتىق دامۋىنا ءارتۇرلى سىرتقى ىقپالدار؛ ءىىى. حالىقتىق كريميناليستيكا جانە ازاماتتىق قۇقىقتىق قاتىناستار سالاسىنداعى قىرعىز كۇندەلىكتى قۇقىقتارىنىڭ كەيبىر ەرەجەلەرى؛ IV. تاريحتاعى حالىقتىق سوت؛ V. «دالالىق ەرەجە» بويىنشا حالىقتىق سوتتى ۇيىمداستىرۋ. قورىتىندى» قورىتىندى ءبولىمى مۇمكىندىگىنشە حالىقتىق سوتتى ساقتاۋ مەن قايتا جاڭعىرتۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان.
ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ كانديداتتىق جۇمىسىندا قاراستىرىلعان قازاقتار اراسىنداعى قۇقىقتىق ەرەجەلەر مەن بيلەر سوتى ماسەلەسى ءدال وسى كەزەڭدە ورىس زەرتتەۋشىلەرى اسا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى. عىلىمي جۇمىستا قازاقتاردىڭ كۇندەلىكتى قۇقىقتىق ماسەلەسى بويىنشا جازىلعان ي.كرافتتىڭ («سۋدەبنايا چاست ۆ تۋركەستانسكوم كراە»)، ا.دوبرومىسلوۆتىڭ («سۋد ۋ كيرگيز تۋركەستانسكوي وبلاستي ۆ XVIII ي XIX ۆەكاح»)، ل.سلوۆوحوتوۆتىڭ («نارودنىي سۋد وبىچنوگو پراۆا كيرگيز مالوي وردى») كولەمدى تاريحي ەڭبەكتەرى مەن جۋرنالداردا جاريالانعان ا.ءحارۋزيننىڭ، ن.ماكسوموۆتىڭ، ندينگەلشتەدتىڭ، ا.زۋيەۆتىڭ جانە تاعى دا باسقالاردىڭ ماقالالارى، سونداي-اق د.ساموكۆاسوۆتىڭ «سبورنيك وبىچنوگو پراۆا سيبيرسكيح ينورودسيەۆ»، گۋرلياندتىڭ «ستەپنوە زاكونوداتەلستۆو س دريەۆنيح ۆرەمەن پو XVII ستولەتيا» دەپ اتالاتىن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ناقتى اتالىپ كورسەتىلەدى. دەگەنمەن، ج.دوسمۇحامەدوۆ اتالعان زەرتتەۋلەردىڭ «كوپشىلىگى العاشقى تاڭ قالۋ ناتيجەسىندە جازىلعان، باعالاۋ بارىسىندا سۋبەكتيۆتىلىككە كوبىرەك ورىن بەرگەن، بۇل جاعداي ولارعا ماڭىزدى عىلىمي جۇمىس سيپاتىنان قاراعاندا اۆانتيۋريزم سيپاتىن بەرەدى، سوندىقتان بۇل جۇمىستارداعى نەنىڭ قارا ەكەندىگىن ناعىز قازاق تۇرمىس تىرشىلىگىن بىلەتىن عالىمدار عانا» جازا الادى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پاتشالىق بيلىكتىڭ قازاق حالقى ساياسي سانا-سەزىمىنىڭ قالىپتاسىپ، ونىڭ ساياسي كۇرەسكە ۇلاسۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعانىن وسى ستۋدەنتتىك جىلدارىندا تۇسىنگەندىگىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان ول ءوز ەڭبەگىندە قۇقىق ماسەلەسى بويىنشا تەرەڭىرەك زەرتتەپ، عىلىمي جانە كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن قازاقتار اراسىنداعى قاراپايىم قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ گۋماندىلىعىن، تىكەلەي ادام مارتەبەسىن جوعارى ۇستاۋىن جانە كەلىسىمدىلىككە باعىتتالعانىن شىنايى كورسەتۋمەن قاتار، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى بولعانىن، مادەنيەتىنىڭ جوعارىلىعىن، سول كەزەڭدەگى حالىق اراسىنداعى ورىس ساياساتىنىڭ وزبىرلىقتارىن، ەرەجەلەرىندەگى كەمشىلىكتەردى كورسەتۋگە تالپىنىس جاسادى.
سونداي-اق ەڭبەكتە مۇحامەدجان تىنىشپايەۆتىڭ «ءولىم نەمەسە ءومىر ...» (سمەرت يلي جيزن...) دەپ اتالاتىن ماقالاسىنا سىلتەمە بەرەدى. م.تىنىشپايەۆتىڭ بۇل ماقالاسى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا شىعاتىن «راسسۆەت» گازەتىندە جاريالانعان. وسى سىلتەمەدە بەرىلگەن م.تىنىشپايەۆتىڭ ماقالاسى جاھانشا سەيداليننىڭ «تۇزەمدىك» لاقاپ اتىمەن «پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي»، «راسسۆەت»، «مۋسۋلمانسكايا گازەتا»، «رۋس» جانە تاعى دا باسقا باسىلىم بەتتەرىندە قالىڭ قازاقتىڭ سول كەزەڭدەگى وزەكتى ماسەلەلەرى، تەرەڭ تاريحى مەن باي مادەنيەتى تۋرالى جاريالاعان ماقالالارىمەن تىعىز بايلانىستا جازىلعان. بۇل باسىلىم بەتتەرىندە جازىلعان، قازاق تاريحى بويىنشا قۇندى مالىمەتتەر بەرەتىن ماقالالار عىلىمي تۇرعىدا كەڭىنەن زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى.
قايراتكەردىڭ كەڭەس قۋعىنداۋى كەزىندە تاعىلعان ايىپتارىنىڭ ءبىرى دە وسى الاش قايراتكەرى م.تىنىشپايەۆپەن بايلانىستى ەدى. بۇل ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ «1932 جىلى 20 ساۋىردە قازاقستان وگپۋ ۇشتىگىنىڭ «1921 ج. تاشكەنتتە م.تىنىشپايەۆپەن بىرگە استىرتىن ۇيىم قۇردى جانە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قيمىل جاسادى» دەپ ايىپ تاققان قاۋلىسىمەن ۆورونەج قالاسىنا بەس جىل مەرزىمگە جەر اۋدارىلۋى» (ەربول تىلەشوۆ، ديحان قامزابەك ۇلى، «الاش قوزعالىسى») ستۋدەنتتىك جىلداردا باستالعان پاتشالىق رەسەي ساياساتىنا قارسىلىعىنىڭ اتى وزگەرگەن كەڭەستىك بيلىگى ساياساتىنا دا قارسى يدەيالاس قايراتكەرمەن بىرگە بولعانىن ناقتىلاي تۇسەدى.
سونىمەن قاتار ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ستۋدەنتتىك كانديداتتىق جۇمىس تاقىرىبىن «قازاقتىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگىزگى ۇيعارىمدارى جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋشى ورگان رەتىندەگى حالىق سوتى» دەپ تاڭداپ الۋىندا الاش وردا ۇكىمەتى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، قوعام قايراتكەرى ساتىلعان ساباتايەۆتىڭ ىقپالى بولدى دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى.
- مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- ويتكەنى س.ساباتايەۆتىڭ ماسكەۋ اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ءبىلىم الىپ جۇرگەن كەزەڭى مەن ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ يمپەراتورلىق ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋى تۇسپا-تۇس كەلەدى. بۇل ولاردىڭ اراسىندا تىعىز قارىم-قاتىناس بولعانىن دالەلدەي تۇسەدى. سونىمەن قاتار، مۇنداي پىكىر بىلدىرۋىمىزگە تاعى ءبىر سەبەپ – ونىڭ ستۋدەنتتىك كىتاپشاسىنىڭ سوڭىندا ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ مەكەنجايى «دوسمۋحامەدوۆ، ۋل. كار.-سادوۆايا 218، 11» دەگەن قالاممەن جازىلعان مالىمەت بار. بۇل ولار بىر-بىرىمەن بايلانىستا بولىپ، ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ اتالعان تاقىرىپتا زەرتتەۋ جاساۋىنا كەڭەستەر بەردى دەپ ايتۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. سەبەبى، وسى تاقىرىپ اياسىندا س.ساباتايەۆ بۇعان دەيىن 1899 جىلى قازاقتار اراسىنداعى قۇقىقتىق ەرەجەلەر مەن سوت تورەلىگى تۋرالى «تورعاي وبلىسى قوستاناي ۋەزدى قىرعىزدارىنداعى اقساقالدار سوتى جانە ۇشتىك سوت» دەپ اتالاتىن ماقالا جاريالاعان.
1899 جىلى س.ساباتايەۆ دالالىق وبلىستاردى زەرتتەۋگە باعىتتالعان ف.ششەربينا ەكسپەديسياسى قۇرامىندا (اقمولا، سەمەي، تورعاي) تىركەۋشى رەتىندە قىزمەت اتقارىپ، قازاق حالقىنىڭ «تورعاي وبلىسى كەيبىر ۋەزدەرى مەن باسقا دا دالالىق وبلىس ايماقتارىندا قولدانىلاتىن اقساقالدار سوتى مەن ۇشتىك سوتى» تۋرالى جيناقتاعان ماتەريالدارى نەگىزىندە زەرتتەۋ ماقالاسىن جازادى. زەرتتەۋ ماقالاسى «تورعاي وبلىسى قوستاناي ۋەزدى قىرعىزدارىنداعى اقساقالدار سوتى جانە ۇشتىك سوت» دەپ اتالادى. ماقالا 1900 جىلى يمپەراتورلىق ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە قۇرىلعان جاراتىلىستانۋ، انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا اۋەسقويلارىنىڭ يمپەراتورلىق قوعامى ۇيىمداستىرۋىمەن جاريالاناتىن «ەتنوگرافيالىق شولۋ» (ەتنوگرافيچەسكوە وبوزرەنيە) جۋرنالىندا شىعادى. س.ساباتايەۆتىڭ ءوزى وسى قوعامنىڭ مۇشەسى بولعان. ويتكەنى، بۇل جۋرنالعا تەك وسى قوعام مۇشەلەرىنىڭ عانا ماقالالارى جاريالانىپ وتىرعان.
س.ساباتايەۆ پەن ج.دوسمۇحامەدوۆ ەڭبەكتەرىنىڭ تاقىرىپتىق ۇقساستىقتارى، زەرتتەۋ جۇمىسىندا قاراستىرعان ماسەلەلەرىنىڭ، جاساعان تۇجىرىمدارىنىڭ ۇندەستىگى بايقالادى. دەگەنمەن، ەكىنشىسىنىڭ عىلىمي نەگىزدە مامان تۇرعىسىنان كەڭىنەن زەرتتەلىپ جازىلعانى انىق كورىنەدى. ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قازاقتار اراسىنداعى قاراپايىم قۇقىقتىق قاتىناستارعا ارنالعان ەڭبەگىندە بۇرىن كەزدەسپەيتىن جانە حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىنا ەنگەن قۇقىقتىق ەرەجەلەر مەن نورمالار شىنايى، اقيقي نەگىزدە سيپاتتالىپ جازىلادى. بۇل ەڭبەك وسى تاقىرىپ بويىنشا جازىلعان العاشقى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىرى جانە وزىنەن كەيىنگى وسى باعىتتاعى زەرتتەۋلەرگە جول اشىپ بەرگەن عىلىمي جۇمىس بولۋىمەن قۇندى.
سونىمەن قاتار ج.دوسمۇحامەدوۆ اتالعان عىلىمي جۇمىسىندا ءحىح عاسىردا قازاقتار اراسىنداعى پاتشالىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قۇرالىنا ارنالعان زاڭدىق ەرەجەلەردىڭ قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەي الماعانىن سالىستىرمالى تۇردە اشىپ كورسەتەدى. بۇل تۋرالى «قىرعىزدارداعى قازىرگى سوت ءادىل سوت تورەلىگىنىڭ قاراپايىم ەلەمەنتتەرىن قامتاماسىز ەتە الماۋدا، مۇندا ءتىپتى سوت تا جوق دەۋگە بولادى، مۇندا تەك سوت شەشىمىن ساتاتىن ساۋدا عانا بار» دەپ ورىس وتارلاۋىمەن بىرگە كەلىپ، ەل اراسىنا كەڭىنەن تارالعان جەمقورلىق ىس-ارەكەتتەردى سىنايدى. جەمقورلىقتان قۇتىلۋدىڭ جولى قازاقتىڭ ەسكى قۇقىقتىق جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ عانا ەمەس، حالىقتىق سوت ينستيتۋتىن زامانعا ساي قايتا جاڭعىرتۋ دەپ ۇسىنىس بىلدىرەدى.
زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ كەلەشەكتە قازاق تاريحىنىڭ بەيمالىم تۇستارىن تولىقتىرا تۇسەتىنىنە سەنىمدىمىز. قايراتكەر تۇلعانىڭ ديپلومدىق جۇمىسىندا قاراستىرىپ جازعان ماسەلەلەرىنىڭ ءبارى دە وزەكتى، تاريحي قۇندى قۇجات عانا ەمەس، ارداقتى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ەلىن، جەرىن، مادەنيەتىن، ۇلتىن جۇرەكپەن سەزىنىپ، جانىن بەرە ەتكەن قىزمەتىنىڭ كوزىندەي. قورىتا ايتقاندا، اتالمىش تاريحي قۇجاتپەن تانىسا وتىرىپ، الاش ازاماتتارى قۇندى مۇراسىنىڭ قاتپارلارى ءالى دە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.
- مۇحتار سەيتحان ۇلى، ارحيۆتە الاش قايراتكەرلەرىنە قاتىستى باسقا دا قىزىقتى مالىمەتتەر بار ما؟
- تاعى بىرنەشە قۇجات بار. ولاردىڭ بۇرىن جاريالانىپ-جاريالانباعانىن انىقتاۋدامىن. بۇيىرسا، بۇلاردىڭ دا كەزەگى كەلىپ قالار.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. عىلىمي ىزدەنىس جولىندا تابىستار تىلەيمىن.