مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ارناۋلى جارلىعىمەن كەلەسى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋ ناۋقانى 19 ناۋرىزعا بەلگىلەنىپ وتىر. الداعى ساياسي دودادا قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
مانداتى قىسقارعان ءماجىلىس
بۇعان دەيىن، ياعني جەتىنشى سايلانعان پارلامەنتتىڭ ماجىلىسىندە 107 دەپۋتات بولعانى بەلگىلى. ال جاڭادان جاساقتالاتىن ماجىلىستە ماندات سانى 9-عا قىسقارىپ، 98ء-دى قۇراپ وتىر. قىسقارتىلعان بۇل 9 ماندات وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتىنان سايلاناتىن دەپۋتاتتارعا تيەسىلى بولاتىن. الايدا وتكەن جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى رەفەرەندۋمنان كەيىن قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتىنان ەلىمىزدىڭ جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا بەرىلەتىن ماندات سانى بەسكە قىسقارىلىپ، ونىڭ ءوزى سەناتقا بەرىلگەن ەدى. بۇل رەسپۋبليكانىڭ اتا زاڭىندا دا جازىلدى. ياعني، بۇعان دەيىن پرەزيدەنت 15 سەنات دەپۋتاتىن تاعايىندايتىن بولسا، ول سان 10-عا دەيىن قىسقارىپ، ەندى سونىڭ بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنۋى ءتيىس. بۇل نورما 8ء-شى سايلاناتىن پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋىنان باستاپ قولدانىلادى.
«سەنات كونستيتۋسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءار وبلىستان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالادان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىنان ەكى ادامنان وكىلدىك ەتەتىن دەپۋتاتتاردان قۇرالادى. سەناتتىڭ ون دەپۋتاتىن، ونىڭ ىشىندە بەسەۋىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى تاعايىندايدى» ، - دەلىنگەن قازاقستان كونستيتۋسياسىنىڭ 50-بابىنىڭ 2-تارماعىنا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋدە.
سونىمەن وتكەن جىلى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن كونستيتۋسيامىزعا سايكەس، ءماجىلىس كونستيتۋسيالىق زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا: ءبىرتۇتاس جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگىنىڭ اۋماعى بويىنشا پروپورسيونالدى وكىلدىك ەتۋ جۇيەسى بويىنشا، سونداي-اق ءبىرمانداتتىق اۋماقتىق سايلاۋ وكرۋگتەرى بويىنشا سايلاناتىن 98 دەپۋتاتتان تۇرادى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمى - بەس جىل.
ءماجىلىستىڭ دەپۋتاتتارىن سايلاۋ جالپىعا بىردەي، تەڭ جانە توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگىزىندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.
«ەندى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ 70 پايىزى پارتيالىق ءتىزىم ارقىلى، ال قالعان 30 پايىزى ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن سايلانادى»، - دەگەن ەدى كەشە مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنا قاتىستى حالىققا جاساعان مالىمدەمەسىندە.
ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ بۇل سايلاۋىندا مۇنان دا وزگە وزگەشەلىكتەر بار. ناقتىراق ايتار بولساق، ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق رەفورما اياسىندا ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ ءراسىمى ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىلدى. پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانىنا قاتىستى تالاپ تا تۇبەگەيلى وزگەردى دەسەك بولادى. ايتالىق، بۇعان دەيىن پارتيا قۇرۋ ءۇشىن وعان مۇشە ازاماتتاردىڭ سانى 20 مىڭ بولۋ ءتيىس بولسا، رەفورمادان كەيىن ول شەك 5 مىڭعا دەيىن قىسقارتىلدى. تاعى ءبىر وزگەرىس پارتيالاردىڭ ايماقتارداعى وكىلدىكتەرىنىڭ مۇشەلەرىنە قاتىستى. ياعني، بۇعان دەيىن پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ءار وڭىردە كەمىندە 600 جاقتاسىڭ بولۋ شارت ەدى. ال ءقازىر 200 ادام پارتياڭىزدى قولداسا، ساياسي ۇيىمنىڭ تىركەلۋىنە جەتكىلىكتى. ءدال وسى مۇمكىندىكتى ءبىرقاتار ساياسي بەلسەندى قولدانىپ تا ۇلگەردى. بۇعان دەيىن ەلىمىزدە Amanat پارتياسى، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى، قازاقستان حالىق پارتياسى، «اۋىل» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پاتريوتتىق پارتياسى، «جالپىۇلتتىق سوسيال-دەموكراتيالىق پارتياسى بەلسەندىلىك تانىتسا، ەندىگى ۋاقىتتا ولاردىڭ قاتارى «قازاقستاننىڭ «بايتاق» جاسىلدار پارتياسىمەن Respublica پارتياسىمەن تولىعىپ وتىر.
سونىمەن بىرگە، مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي، سايلاۋ بيۋللەتەنىنە «بارىنە قارسىمىن» دەگەن باعاننىڭ ەنگىزىلۋى دە وتە ماڭىزدى شەشىم بولدى. پارتيالاردىڭ ماجىلىسكە وتۋىنە قاجەتتى داۋىستىڭ تومەنگى شەگى 7-دەن 5 پايىزعا دەيىن ازايدى. بۇل دا – ەلىمىزدى دەموكراتيالاندىرۋ جولىنداعى ايرىقشا ءمانى بار قادام.
«سايلاۋ ۇدەرىسىنە قوعامنىڭ ءتۇرلى وكىلدەرىن بارىنشا تارتۋ ءۇشىن زاڭناماعا باسقا دا تىڭ وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. مىسالى، دەپۋتاتتىق مانداتتىڭ 30 پايىزىن ايەلدەرگە، جاستارعا جانە ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ازاماتتارعا ءبولۋ زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى. مۇنىڭ ءبارى ساياسي باسەكەنى كۇشەيتەدى، ساياسي جۇيەنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق، ساياساتكەرلەردىڭ جاڭا بۋىنىنىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشادى»، - دەپ اتاپ وتكەن ەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ مالىمدەمەسىندە.
ءماسليحات دەپۋتاتتارى دا ارالاس جۇيەمەن سايلانادى
ايتا كەتەرلىگى، وبلىستار مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحات دەپۋتاتتارى دا ارالاس جۇيە بويىنشا سايلانادى. مۇنى دا مەملەكەت باسشىسى بۇگىندە ەل تۇرعىندارىنا جاساعان مالىمدەمەسىندە اتاپ ءوتتى.
«دەپۋتاتتاردىڭ 50 پايىزى ءبىر مانداتتىق جۇيە ارقىلى، 50 پايىزى پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا وتەدى. ال، اۋدان جانە وبلىستىق ماڭىزى بار قالالارداعى ءماسليحات سايلاۋىندا ازاماتتار ءبىر مانداتتى وكرۋگتەردەن شىققان كانديداتتارعا داۋىس بەرەدى. وسىلايشا، ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار جاڭا ۇلگى بويىنشا جاساقتالادى. سوندا سايلاۋشىلاردىڭ مۇددەسى جالپىۇلتتىق جانە ايماقتىق دەڭگەيدە تولىق قورعالادى. وكىلدى بيلىككە ءتۇرلى كوزقاراستاعى ازاماتتاردىڭ كەلۋىنە مۇمكىندىك تۋادى. ازاماتتىق قوعامنىڭ ودان ءارى دامۋىنا ايتارلىقتاي جاعداي جاسالادى»، - دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ اتاپ وتۋىنشە، سايلاۋ ناۋقانىن ۇيىمداستىرۋ جانە ونى وتكىزۋ ىسىندە اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ەندى وبلىستىق سايلاۋ كوميسسيالارى كاسىبي تۇردە تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى. بۇل شەشىم سايلاۋعا قاتىستى ءىس-شارالاردىڭ ساپالى اتقارىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
«قازاقستاندا قارقىندى جانە جان-جاقتى جاڭارۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل سايلاۋ قوعامداعى وزگەرىستەردىڭ كورىنىسى رەتىندە ساياسي جۇيەمىزدىڭ ودان ءارى جاڭعىرۋىنا زور ىقپالىن تيگىزەدى. ءقازىر الەمدە ءدال وسىنداي اۋقىمدى وزگەرىستەردى قولعا العان مەملەكەتتەر كوپ ەمەس. ءماجىلىس پەن ءماسليحاتتار سايلاۋى مەملەكەتتىك بيلىك ينستيتۋتتارىن جاڭعىرتۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندى كەزەڭى بولماق. وسىلايشا، «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» قاعيداتى تولىق ىسكە اسادى. ءبىز ءبىر ەل، ءبىر حالىق بولىپ، ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرىپ جاتىرمىز. وسى جولدا ءتۇرلى سىن-قاتەردى ەڭسەرىپ، كوپتەگەن ماڭىزدى مىندەتتى بىرگە اتقارۋىمىز كەرەك»، - دەدى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى.