كولىك اپاتى كوبەيىپ بارادى

• ماسەلە

قازاقستان بويىنشا 4 ميلليوننان اسا كولىك تىركەلگەن بولسا، سونىڭ 500 مىڭعا جۋىعى الماتىعا تيەسىلى ەكەن. دەمەك، تەمىر تۇلپار ساتىپ الۋ جاعىنان الماتى قالاسى الدا كەلەدى. بۇل جاقسى-اق جاڭالىق. الايدا، ءبىر وكىنىشتىسى، وڭتۇستىك استانادا كولىك اپاتى باسقا قالالارعا قاراعاندا اناعۇرلىم كوبەيىپ كەلەدى.  

قازاقستان جولدارى ءقاۋىپتى

وسىدان ءبىراز بۇرىن ق ر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ الدىمەن تۆيتتەردە، كەيىن الماتى قالاسىنا ساپارىندا ماس كۇيىندە اۆتوكولىك جۇرگىزگەندەردى قاتاڭ جازالاۋ كەرەگىن تاپسىرعان بولاتىن. الماتى قالاسىن دامىتۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى كەڭەستە پرەزيدەنت: «ەلىمىزدە، ونىڭ ىشىندە الماتىدا جول-كولىك وقيعالارىنىڭ كوپ تىركەلەتىنى الاڭداتادى. ادامدار قازا تاۋىپ، جاراقاتتانىپ جاتىر. جول اپاتىنان زارداپ شەككەندەر سانى باسقا ەلدەردەگى قارۋلى قاقتىعىستاردان قازا تاباتىنداردىڭ سانىنان كەم ەمەس. جول قوزعالىسى مادەنيەتى ايتارلىقتاي تومەندەپ كەتتى»، – دەپ دابىل قاعىپ، اتالعان جاعدايعا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن ەدى.

شىنىندا دا بىلاي قاراپ تۇرساق، قازاقستاننىڭ جولدارى ءقاۋىپتى بولىپ بارادى. ستاتيستيكاعا كوز جۇگىرتسەك، وتكەن جىلى ەلىمىزدە 12 515 جول-كولىك وقيعاسى ورىن الىپ، 16 884 ادام زارداپ شەكتى، 1997 ادام قايتىس بولدى. ونىڭ 184ء-ى – بالالار. قايعىلى رەيتينگتىڭ «كوشىن» الماتى قالاسى جانە الماتى وبلىسى باستاپ تۇر. بارلىق جول-كولىك وقيعالارىنىڭ 40 پايىزى اتالعان وڭىرلەرگە تيەسىلى.

ورتا ەسەپپەن سوڭعى ون جىلدا ەلىمىزدە 30 مىڭنان اسا ادام قازا تاۋىپتى. ال ون جىلعا سوزىلعان اۋعان سوعىسىندا بۇكىل ءبىر كسرو بويىنشا 14 مىڭ ادام وققا ۇشقان. سوندا بىلاي قاراساڭىز، كولىك «سوعىسىنىڭ» زاردابى اۋعان سوعىسىنان دا اسىپ بارادى. سوندىقتان جازانى قازىرگىدەن دە كۇشەيتپەسەك، مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا اپارمايدى.  

جىلدامدىقتى ارتتىرۋعا بولمايدى

جول ءتارتىبىن بۇزعاندارعا قاتتى شۇيلىگەتىن دانيا مەملەكەتىندە 1000 ادامعا شاققاندا 700–800 كولىكتەن كەلسە، بىزدە ءاربىر 1000 ادامعا 172 كولىكتەن تيەتىنگە ۇقسايدى. ەندى مىناعان قاراڭىز، اتالعان ەلدە جول اپاتىنان زيان شەككەن 100 ادامنىڭ التاۋى اجال قۇشسا، ءبىزدىڭ ەلدە كولىك قاقتىعىسىنىڭ زاردابىن تارتقان 100 ادامنىڭ 18ء-ى مەرت بولۋدا.

جول اپاتى جاعىنان بيىك كورسەتكىشتەرىمەن جىلدا الدىڭعى قاتاردان كورىنەتىن ايماقتاردىڭ ءبىرىنشىسى – الماتى قالاسى بولسا، ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىنداردا – الماتى وبلىسى مەن نۇر-سۇلتان قالاسى تۇر. تۇركىستان وبلىسى دا تورتتىكتەن تۇسپەي كەلەدى.  

جول-كولىك وقيعاسىن تۋدىرۋعا ءتۇرلى جاعدايلار سەبەپ بولاتىنىن العا تارتقان جول ساقشىلارى «ەڭ كوپ كەزدەسەتىن تارتىپسىزدىك جۇرگىزۋشىلەردىڭ بەلگىلەنگەن مەجەدەن كولىك جىلدامدىعىن ارتتىرۋى»، – دەيدى. بىرنەشە ادامنىڭ ولىمىنە سوقتىراتىن جول-كولىك وقيعالارىنىڭ دا بارلىعى دەرلىك كولىكتەردىڭ جىلدامدىعىن شەكتەن تىس ارتتىرۋىنىڭ سالدارىنان ورىن الىپ جاتادى ەكەن.

جول اپاتى سالدارىنان قايتىس بولاتىنداردىڭ سانى جونىنەن الماتى وبلىسى الدىڭعى قاتاردا تۇر. الماتى وبلىسىندا، اسىرەسە، جاز ايلارىندا سۋعا ءتۇسۋ ماۋسىمى باستالىسىمەن، دەمالىس كۇندەرى ساياجايعا، تابيعات اياسىنا، جاعاجايلارعا دەمالۋعا باراتىنداردىڭ سانى ارتۋىمەن قاتار، جول-كولىك وقيعاسىنىڭ دا كوبەيە تۇسەتىنى انىقتالعان.

ءتارتىپ ساقتاعان ءجون

جالپى، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، جول-كولىك وقيعالارىنىڭ كوپ تىركەلۋىنە جۇرگىزۋشىلەردىڭ جىلدامدىقتى شەكتەن تىس ارتتىرۋىمەن قاتار، قاراما-قارسى باعىتقا شىعىپ كەتۋى، ءبىرىن-بىرى باسىپ وزۋعا تىرىسۋى، جۇرگىزۋشىنىڭ كولىك تىزگىنىنە ماس كۇيىندە وتىرۋى سەكىلدى جاعدايلار سەبەپ بولاتىن كورىنەدى. سونداي-اق، ءتيىستى ورىنداردىڭ قۇلاعىنا «التىن سىرعا» – كۇرە جولداردىڭ تارلىعى مەن ساپاسىزدىعى دا جول-كولىك وقيعاسىن تۋدىرۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى كورىنەدى.

بالكىم، جول ءجۇرۋ ەرەجەسىن بۇزاتىندار ءۇشىن ءالى دە بولسا ءتارتىپتى قاتاڭداتۋ كەرەك شىعار. ويتكەنى، بۇگىندە قالا سىرتىنداعى جۇرگىزۋشىلەردى بىلاي قويعاندا، قالا ىشىندەگى شەكتى جىلدامدىق – 60، ال كەيبىر جەرلەردە 40 شاقىرىم بولسا دا جەلمەن جارىساتىن كولىك جۇرگىزۋشىلەرى كوبەيىپ بارادى. وسىنىڭ سالدارىنان ايدىڭ كۇننىڭ امانىندا اجال قۇشاتىندار قاتارى ازايماي تۇر.

كەشەندى شارالاردى قولعا الۋ كەرەك

مەگاپوليستە جول-كولىك وقيعالارىنىڭ سانىن ازايتۋ ءۇشىن كەشەندى شارالاردى قولعا الۋ كەرەك. قالا كوشەلەرىنىڭ ادام كوپ جينالاتىن بارلىق ۋچاسكەلەرىندە قوزعالىس جىلدامدىعىن شەكتەپ، قوعامدىق كولىكتە، اسىرەسە، تاكسيلەر مەن اۆتوبۋستاردا جىلدامدىقتى شەكتەيتىن تەحنيكالىق قۇرىلعىلاردى ورناتقان دۇرىس. سونىمەن بىرگە، رۋلدە سپيرتتىك ىشىمدىكتى پايدالانۋعا تولىق توزبەۋشىلىك قاعيداتىن ەنگىزۋىمىز قاجەت. جول قوزعالىسى قاۋىپسىزدىگى تاقىرىبىن جالپىمەملەكەتتىك/جالپىقالالىق باعدارلاما رەتىندە قاراستىرۋىمىز ءتيىس. مەكتەپ وقۋشىلارىن جارىق شاعىلىستىراتىن بىلەزىكتەرمەن قامتاماسىز ەتكەن ءجون. ءتىپتى، جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە قاراڭعىدا شاعىلىساتىن كيىم كيۋدى مىندەتتى ەتەتىن زاڭ قابىلداعان دۇرىس. ويتكەنى، تۇندە ادام كورىنبەيدى. بۇل تۇستا جارىق شاعىلىستىراتىن كيىمدەر قۇتقارا الادى.

ءقازىر جولدا ءجۇرۋ ەرەجەلەرىن جەكەمەنشىك اۆتومەكتەپتەر ۇيرەتىپ، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن حقكو بەرەدى. وسى ورايدا، جول ساقشىلارى «جۇرگىزۋشىلەر دايىنداۋدى مەملەكەتتىك ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە قايتا تابىستاۋ كەرەك» دەپ وتىر. مۇمكىن مۇنى دا پيلوتتىق تاجىريبە رەتىندە قولعا الىپ كورگەنىمىز دۇرىس شىعار.

شەتەلدىك تاجىريبە قانداي؟

وڭتۇستىك كورەيادا جول ەرەجەسى قاۋىپسىزدىگىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە وندا جكو-دا قازا بولعاندار سانى ازايىپ كەلەدى. ماسەلەن، ەگەر 1991 جىلى جكو سالدارىنان ءولىم-جىتىم بويىنشا 13 429 ادام تىركەلگەن بولسا، 2010 جىلى كورسەتكىش ەكى ەسە – 6563-كە قىسقاردى، 2020 جىلى بۇل كورسەتكىش 3781ء-دى قۇرادى. ءقازىر 100 مىڭ تۇرعىنعا شاققاندا قازا بولعاندار سانى 7 ادامدى قۇرايدى. وڭتۇستىك كورەيا مەن ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى جولدار ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنبەيدى. ولار دا بىزدەگىدەي بەتون جانە اسفالتبەتون جولدارىن سالادى، قيىرشىق تاستى-ماستيكالىق اسفالتبەتون قولدانادى. ءبىر ەرەكشەلىگى، وڭتۇستىك كورەيا بيلىگى ءقاۋىپتى جەرلەردى كورسەتۋ ءۇشىن جول جامىلعىسىنا ءتۇرلى بوياعىشتار مەن قوسپالار قوسادى. مىسالى، سارى ءتۇس ەسكەرتۋ بولسا، قىزىل ءتۇس جىلدامدىقتى ازايتۋ قاجەتتىلىگىن بىلدىرەدى. قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا جولداردا قيسىق جولاق كەڭىنەن قولدانىلادى. ولاردا ەگەر ءسىز كولىكتىڭ قوزعالۋ جىلدامدىعىن 10 پايىزعا تومەندەتسەڭىز، وندا ءولىم سانى 50 پايىزعا ازايادى دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. بىزدە جىلدامدىق رەجيمى وتە جوعارى، كورەيادا اۆتوجولداردا ەڭ جوعارى جىلدامدىق ساعاتىنا 100 شاقىرىم، ودان قاتتى جۇرۋگە بولمايدى. قالا ىشىندە ساعاتىنا 60 شاقىرىم، ال مەكتەپتەردىڭ جانىنا كەلگەندە ونى 30-عا تۇسىرەسىز.

نەگىزى، بىلاي قاراپ تۇرساق، جالپى قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە الماتىدا كولىك اپاتتارى وتە كوپ بولىپ تۇرادى. جوعارىدا ءبىز تەك رەسمي دەرەكتەردى عانا كەلتىردىك. ال شىن مانىندە، جول اپاتتارى بۇدان الدەقايدا كوپ بولادى. تەك كوپشىلىك جۇرگىزۋشىلەر داۋ-شاردى ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ ارالاسۋىنسىز وزدەرى-اق شەشىپ الۋدى الدەقايدا ءتيىمدى دەپ سانايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى شەشى ءۇشىن شەتەلدىك تاجىريبەگە كوپ ءمان بەرسەك دۇرىس-اق بولار ەدى.

ءتۇيىن: قالا ىشىندەگى جىلدامدىقتى ازايتىپ، جول ساپاسىنىڭ جاقسارۋىنا دەن قوياتىن ۋاقىت جەتتى. كارىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋىنشە، جىلدامدىقتى 10 پايىزعا قىسقارتۋ ارقىلى ادام ءولىمىن 50 پايىزعا ازايتۋعا بولادى ەكەن. وسىنداي وزىق تاسىلدەردى قولدانۋ ارقىلى ەلىمىزدەگى جول-كولىك وقيعاسىنا توسقاۋىل بولا الساق، قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاپ قالا الامىز. سونىمەن قاتار، كولىك جۇرگىزۋشىلەرى مەن جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە دە ەرەجەنى بۇزباۋعا شاقىرىپ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اۆتوموبيل جولدارىنا باقىلاۋدى كۇشەيتكەن ءجون. تەك ءتيىستى جول ەرەجەسىن ساقتاۋ عانا قاۋىپ-قاتەردەن اۋلاق بولۋعا كومەكتەسەدى.

تاقىرىپقا وراي

مەدەت ءابىلدا ۇلى، كولىك جۇرگىزۋشى: كولىك جۇرگىزۋ مادەنيەتىن كوتەرۋىمىز كەرەك

 ءبىرىنشى كەزەكتە جولداردىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ساتۋدى دوعارىپ، ونى بەرۋدى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋىمىز ءتيىس. كۋالىك ساتىلسا، وندا جول ەرەجەسى مەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ۇشىنشىدەن، زاڭ قاراپايىم ادامدار ءۇشىن ەمەس، بارلىق ازاماتتار ءۇشىن جۇمىس ىستەۋى قاجەت. ايتپەسە، بىزدە بايدىڭ بالالارى ىشىمدىك ءىشىپ، ەسىرتكى قولدانىپ كولىك جۇرگىزسە دە، ءتىپتى ادام قاعىپ مەرت قىلسا دا، ەشتەڭە بولمايدى. مۇنداي كەزدە جازانى بارىنشا قاتايتقان دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە، بىزدە كولىك جۇرگىزۋشىلەرى ءبىر-بىرىن قۇرمەتتەمەيدى. گەرمانيادا، اۆستريادا كولىكتەر باياۋ جۇرەدى، بىر-بىرىنە كەدەرگى جاسامايدى. ال الماتىدا ءبارى اسىعىس، قالاي بولسا سولاي جۇرەدى. بىرەۋدىڭ الدىنا ءتۇسىپ الساڭ سيگنال بەرىپ، جۇدىرىق الا جۇگىرەدى. ناتيجەسىندە باياۋ ءجۇرۋدىڭ ورنىنا كولىكتەرى سوقتىعىسىپ، توقتاپ تۇرادى. اقىرىندا جول پوليسياسى ولشەپ، قاعاز تولتىرىپ، ۇزاق ۋاقىت كەپتەلىس جاسايدى. سوندىقتان مۇنى شەشۋ ءۇشىن حالىقتىڭ كولىك جۇرگىزۋ مادەنيەتىن كوتەرۋىمىز كەرەك. ونسىز ماسەلە شەشىلمەيدى.

جۇماجان جاڭبىروۆ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: كولىكتە تەلەفونمەن سويلەسۋ وتە ءقاۋىپتى

 بىزدە اۆتوكولىك مەكتەپتەرى تەك اقشا تابۋدى عانا كوزدەيدى. ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋىمىز ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر ناشاقور دا، پسيحيكاسىندا اۋىتقۋى بار ادامدار دا كولىك جۇرگىزە بەرەتىن بولدى. ولارعا كولىك جۇرگىزە الاتىندىعى تۋرالى انىقتاما الۋ تۇك ەمەس. مەديسينالىق انىقتاما دا كوممەرسياعا اينالىپ كەتتى. جەكە كلينيكالار كوپ، ولارعا اقشاسىن بەرسەڭىز، كەز كەلگەن انىقتامانى بەرە سالادى. سونداي-اق، جول قوزعالىسى ەرەجەسىن ورەسكەل بۇزعانداردى ءومىر بويى جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرۋ كەرەك. ايتپەسە، وسى جىلدامدىقتى اسىرعاننان قانشاما ادام مۇگەدەك بولىپ، ءتىپتى ءولىپ كەتىپ جاتىر.  بۇل – اۋىر وكىنىش. سوسىن قالادا قوعامدىق كولىكتى ارتتىرۋ قاجەت. ادامداردى جەكە كولىككە ەمەس، اۆتوبۋستارعا وتىرۋدى ۇگىتتەگەن دۇرىس. جۇرگىزۋشىلەردىڭ رولدە وتىرىپ الىپ SMS جازۋى، تەلەفوندا سويلەسۋى وتە ءقاۋىپتى جاعداي. مۇنداي كەزدە اپاتقا ۇشىراۋ ىقتيمالدىعى ارتادى. ءبىراق بىزدە وكىنىشكە وراي، وسىلاردىڭ سالدارىنان بولاتىن جول-كولىك وقيعاسىنىڭ ستاتيستيكاسى جۇرگىزىلمەيدى. ايتپەسە، دامىعان ەلدەردە مۇنداي ارەكەت ءۇشىن 15 كۇنگە قاماۋ جازاسى قولدانىلادى. بۇعان دا ەرەكشە نازار اۋدارىمىز كەرەك.

دەرەك پەن دايەك

الەمدە جىلىنا شامامەن 2 ميلليونعا جۋىق ادام جول اپاتىنان قايتىس بولادى ەكەن. بۇل ءبىر قالانىڭ، تىپتەن كىشىگىرىم ءبىر مەملەكەتتىڭ حالقىنداي ادام جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتەدى دەگەن ءسوز. بىزدەگى جاعداي دا وڭىپ تۇرعان جوق. ەلىمىزدە جىلىنا ءۇش مىڭعا جۋىق ادام جول-كولىك اپاتىنان قازا تاۋىپ، 19 مىڭنان استام ادام مەرتىگىپ جاتادى. ياعني كۇنىنە 8–10 ادام جول اپاتىنان اجال قۇشادى دەگەن ءسوز. سوڭعى 10 جىل ىشىندە ەلىمىز اۋماعىنداعى جول بويلارىندا 30 مىڭنان استام ادام وپات بولىپ، 156 مىڭ ادام ءتۇرلى دارەجەدە جاراقات الىپتى. ەڭ وكىنىشتىسى، وسىنداي اپات سالدارىنان جىلىنا 300-گە جۋىق بالا قازا تاۋىپ، 2000-عا جۋىعى ءتۇرلى دەنە جاراقاتىن العان.

كولىك اپاتىنا ۇشىراعاندا نە ىستەۋ كەرەك؟

الماتىدا تەمىر تۇلپار سانى ارتقان سايىن، جول كولىك وقيعالارى دا جيىلەپ بارادى. ءتىپتى، كوپ جىل كولىك جۇرگىزگەن تاجىريبەسى مول جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءوزى جول اپاتىنان ساقتاندىرىلماعان. ويتكەنى، قالادا تاجىريبەسىز جۇرگىزۋشىلەر كوپ-اق. سوندىقتان ءاربىر جۇرگىزۋشى بولاشاقتا ابدىراپ قالماسى ءۇشىن جول اپاتى بولعان جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ءبىلۋى ءتيىس. ەگەر جول اپاتى ورىن السا، كولىكتى ءدال سول جەردە توقتاتىپ، «اۆارينكانى» قوسىپ قويۋ كەرەك. ال اپاتتان كەيىن زارداپ شەككەندەر بولسا، ولارعا العاشقى مەديسينالىق كومەك كورسەتىپ، 103 نومىرىنە حابارلاسقان ءجون. وسىدان كەيىن 102-گە حابارلاسىپ، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىن شاقىرىڭىز. كىنالى ەمەستىگىڭىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن كۋاگەرلەردىڭ ءاتى-جونىن، مەكەنجايىن، تەلەفونىن جازىپ الىڭىز. ەگەر جكو-دا زارداپ شەككەندەر بولماسا جانە بارلىق تاراپتار بولعان جاعدايدى باعالاۋدا ءوزارا كەلىسسە، وندا جۇرگىزۋشىلەر وقيعانىڭ سىزباسىن جاساپ، جول اپاتىن رەسىمدەۋ ءۇشىن پوليسيا باسقارماسىنا بارا الادى. كەلىسپەگەن جاعدايدا، اپاتقا ۇشىراعان كولىكتەردى فوتو مەن ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ العان ءجون. سودان كەيىن ساقتاندىرۋ كومپانياسىنىڭ كوميسسارى مەن پوليسيا كەلگەندە جول-كولىك وقيعاسىنىڭ سحەماسى سىزىلىپ، اكىمشىلىك حاتتاما تولتىرىلادى. وسى كەزدە ءتيىستى ورگان قىزمەتكەرىنەن مىندەتتى تۇردە اپات سحەماسى مەن اكىمشىلىك حاتتامانىڭ كوشىرمەسىن الىڭىز. بۇل رەتتە ساقتاندىرۋ كومپانياسى شىعىندى وتەيدى. ال اكىمشىلىك ءىس سوتتا قارالىپ، ءتيىستى شەشىم شىعارادى. ەڭ باستىسى، جولدا اباي بولىڭىز!