8 قىركۇيەك – حالىقارالىق ساۋاتتىلىق كۇنى.
1966 جىلى يۋنەسكو بەكىتكەن بۇل اتاۋلى كۇن رەسمي تۇردە 1967 جىلدان بەرى اتالىپ كەلەدى.
بۇل كۇن جالپى ساۋاتتىلىقتى تەك وقي-جازا ءبىلۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، مادەنيەت، ءتىل تازالىعى، اقپاراتتى دۇرىس قولدانۋ سياقتى بارلىق سالانى قامتيتىن كەڭ ۇعىم ەكەنىن ەسكە سالادى. Aqshamnews.kz رەداكسياسى ساۋاتتى جازۋ مادەنيەتى جاعىنان دا كەيبىر ماسەلەلەردى تالداپ كوردى.
ءقازىر الەۋمەتتىك جەلىنىڭ، حابارلامالار مەن قىسقا اقپاراتتار اعىنىنىڭ اعىل-تەگىل تاسقىنداپ، اقتارىلىپ جاتقان ءداۋىرى. ادەيى بولماسا دا، اسىققاندا نەمەسە بىلمەستىكپەن جىبەرىپ جاتاتىن كەمشىلىكتەر جوق ەمەس. بۇگىن ءجيى جىبەرىپ الاتىن، ءتىپتى ونى قاتە دەپ ەلەمەيتىن ءبىرقاتار ولقىلىقتاردى تالداپ كورۋدى ءجون سانادىق. تومەندە ۇسىنىلعان كەيبىر مالىمەتتەردى فيلولوگ، اۋدارماشى، ءتىل جاناشىرى، «كالكاسىز قازاقشا» تەلەگرام ارناسىنىڭ اۆتورى نازگۇل قوجابەك ۇسىنعان اقپارات نەگىزىندە تالداپ كوردىك:
- «ايتاتىن بولامىز، جاريالايتىن بولامىز».
وسى سىندى تىركەستەرگە قۇلاعىڭىز ۇيرەنىپ كەتكەن بولار. ءتىپتى بۇلاي قولدانۋ ورىنسىز دەپ ويلامايتىندار دا بار.
دۇرىسى: «ايتامىز، جاريالايمىز».
- «كيەۋ»، «كيۋ»، «كيۋىم»
مىسالى، «كۇيەۋ» دەگەن ءسوزدى «كيەۋ»، «كيۋ»، «كيۋىم» دەپ قاتە جازىپ «كۇيدىرەتىندەر» كوبەيدى.
- سۇراۋلى ەتىستىكتەر
بايقاساڭىزدار، كەيىنگىدە ءالى جاۋابى ايتىلماعان سۇراۋلى سويلەمدە «ايتادى ما؟ جازادى ما؟ بارادى ما؟ قاتىسادى ما» دەپ سۇراۋ دا جيىلەپ كەتتى. دۇرىسى – «ايتا ما؟ جازا ما؟ بارا ما؟ قاتىسا ما» دەگەن ءجون.
- «ويىمەن ءبولىستى» تىركەسى
اقپارات جازاتىن ارىپتەستەرىمىزدىڭ اراسىندا «مامان بۇل تۋرالى ويىمەن ءبولىستى» دەگەن قاتەلىك كەيىنگى كەزدەرى كوپ ۇشىراسىپ ءجۇر. دۇرىسى: «ساراپشى ويىن ءبولىستى» نەمەسە قازاقشالاعاندا «ويىن ءبىلدىردى» دەۋ دۇرىسىراق بولار.
دۇرىسى – «ويىن ءبولىستى» نەمەسە «ويىن ءبىلدىردى».
- كالكا اۋدارما نەمەسە كىرمە سوزدەردى تۇرلەنتۋ، ياعني جالعاۋ جالعاعان كەزدە جىبەرىلەتىن قاتەلىكتەر.
مىسالمەن ۇسىنىپ كورەيىك. «ديزەلدى زاۋىت». بۇلاي قولدانۋ كالكا اۋدارمادان تۋىنداعان قاتەلىك. ورىس تىلىندەگى «ديزەلنىي زاۆود» ءسوزى تىكەلەي اۋدارىلعان. تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ورىس تىلىندەگى «كيرپيچنىي زاۆود» دەگەن ۇقساس تىركەستى اۋدارعاندا قازاقشاسى «كىرپىشتى» زاۋىت بولىپ شىققانمەن بىردەي.
دۇرىسى: ديزەل زاۋىتى، كىرپىش زاۋىتى
- «وكىنىشكە قاراي» مەن «وكىنىشكە وراي»
بۇل تىركەستەر دە كەيدە ورىنسىز قولدانىلىپ جاتادى. بۇل قىستىرما سوزدەر از تالقىعا تۇسكەن جوق. «وكىنىشكە وراي» دەۋگە بولمايدى» دەپ قانشا ەسكەرتۋ ايتىلعانىمەن، كوپ جازارماننىڭ وسى قاتەلىكتەن باس تارتار ءتۇرى جوق. نەگىزى، «وراي» جاقسى، جاعىمدى ءمانى بار سوزدەرگە جالعانىپ، ايتىلىپ-جازىلۋى كەرەك. مىسالى، وسى قۋانىشقا وراي. دۇرىسى – «وكىنىشكە قاراي». ءتىپتى بولماسا، «ءبىر وكىنىشتىسى» دەگەن نۇسقانى پايدالانساق ءجون بولادى.
بۇل - ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ىلىنگەن بىرنەشە مىسال عانا. قاتە جازۋ كوبەيگەن سايىن ءتىلدىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارى بۇزىلادى، ال جاستار وسى قولدانىستاردى قالىپتى دەپ قابىلداي باستايدى.
يۋنەسكو دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، بۇگىندە الەم بويىنشا شامامەن 770 ميلليون ەرەسەك ادام ءالى دە وقىپ-جازا المايدى. ءار ەلدە وسى كۇنى كونفەرەنسيالار، ءبىلىم بەرۋ اكسيالارى مەن فلەشموبتار وتكىزىلىپ، مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردە جازۋ مادەنيەتىنە ارنالعان دارىستەر ۇيىمداستىرىلادى. كىتاپحانالار سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالار مەن باسىلىمداردى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنادى.
الەمدىك ساۋاتتىلىق كورسەتكىشتەرى
سلوۆو ي دەلو ساراپتامالىق پورتالىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 2020 جىلعا قاراي الەم حالقىنىڭ جالپى ساۋاتتىلىق دەڭگەيى 87%-عا جەتكەن. بۇل كورسەتكىش جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. 2021 جىلى الەم حالقىنىڭ نەبارى 13،8%-ى عانا ساۋاتسىز بولعانىمەن، بىلىمگە قولجەتىمدىلىكتە ايتارلىقتاي تەڭسىزدىك ساقتالۋدا.
- ايماقتىق ايىرماشىلىقتار: ەڭ جوعارى ساۋاتتىلىق سولتۇستىك امەريكا، ەۋروپا جانە ورتالىق ازيادا بايقالادى (شامامەن 99%). ال ساحارانىڭ وڭتۇستىگىندەگى افريكا ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش نەبارى 68%.
- جاس ەرەكشەلىكتەرى: بارلىق ەلدەردە جاستاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ەگدە جاستاعى ادامدارعا قاراعاندا الدەقايدا جوعارى.
- كۇردەلى جاعداي: چاد، مالي، بۋركينا-فاسو جانە نيگەر سەكىلدى ەلدەردە ەرەسەكتەردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيى ءالى دە 50%-دان تومەن.
بۇل دەرەكتەر ءبىر جاعىنان ىلگەرىلەۋدى كورسەتسە، ەكىنشى جاعىنان، ءبىلىم بەرۋ مۇمكىندىكتەرىندەگى تەڭسىزدىكتى ايقىنداپ وتىر.
قازاقستانداعى ساۋاتتىلىق جايى
قازاقستان رەسمي دەرەكتەر بويىنشا جوعارى ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن ساقتاپ وتىر. دەگەنمەن، ساۋاتتىلىق تەك ءارىپ تانىپ، جازۋ بىلىگى عانا ەمەس، ول – دۇرىس، مادەنيەتتى قولدانۋ ەكەنىن ەسكەرسەك، جاعداي كوڭىل كونشىتپەيدى. اسىرەسە، قازاق تىلىندەگى جازۋ مادەنيەتىندە سوڭعى جىلدارى ەلەۋلى كەمشىلىكتەردى كوزبەن كورىپ، ەستىپ تە ءجۇرمىز.
بۇعان بىرنەشە فاكتور اسەر ەتىپ وتىر:
· الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەيقام جازۋ ءستيلى؛
· جىلدام حابارلاسۋ ءۇشىن قىسقارتىلعان سوزدەر مەن قاتە تىركەستەردى قولدانۋ؛
· كەيدە رەسمي اقپارات قۇرالدارى مەن تەلەارنالاردا كەتەتىن قاتەلىكتەر؛
· مەكتەپ باعدارلاماسىندا ءتىل مادەنيەتىنە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەۋى؛
· ورفوگرافيالىق قىراعىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن كىتاپ وقۋدىڭ ازدىعى.