بيىل بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، كلاسسيك جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل. قالامگەردىڭ مەرەيلى جاسى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ وتۋدە. بۇل مارتەبەگە ءسوزسىز لايىقتى. شوقتىعى بيىك جازۋشى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان 20-دان استام اڭگىمە، پوۆەست، رومان جازىپ قالدىردى. «مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»، «جەكپە-جەك»، «قايداسىڭ، گاۋھار؟»، «ەرگەجەيلىلەر ەلى» تۋىندىلارىندا ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ شىنايى كەلبەتىن سۋرەتتەدى.
«مەنىڭ اتىم قوجا» (العاشقى اتاۋى «ءوزىم تۋرالى پوۆەست») دەمەكشى، بۇل پوۆەسى اۋەلى ورىس تىلىندە، ماسكەۋدە شىعىپ، سوسىن فرانسۋز، پولياك، چەح، بولگار، مولداۆان، لاتىش، ۋكراين تىلدەرىنە ءتارجىمالانىپ، باس-اياعى جيىرماشاقتى تىلدە تاراعان. سودان كەيىن عانا ءوز تىلىمىزدە جارىق كورگەن. نەگە؟ ول تۇستا ادەبيەت تاربيە قۇرالى بولعان. ال جازۋشىلار بۇل تۋىندىداعى باس كەيىپكەر – قاراكوجەنىڭ، ياعني قوجانىڭ قيسىق، قىڭىر مىنەز-قۇلقى بالالاردىڭ وي-ساناسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى دەپ قورىققان. ياعني بالالارعا بۇل كىتاپ قانداي تاربيە بەرمەك دەپ داۋرىقتى. ال شىنايى ءومىردى عانا جازاتىن سوقپاقبايەۆ بۇل شىعارماسىندا كوركەم بەينەنىڭ تەك ۇنامدى سيپاتتاردان تۇرمايتىنىن اشىق كورسەتە بىلگەن. قانشاما سوتقارلىق جاساسا دا كورەرمەن قوجانى ءبارىبىر ۇنامدى وبراز دەپ تانيدى. سەبەبى ول ءبولمىس-بىتىمى شىنايى بالا. سۇلتاننىڭ سوڭىنان قانشاما ەرمەيىن دەسە دە، اڭداماي ەرىپ كەتىپ، وقىس قيمىلدار جاساپ قويعانىن ءوزى دە بىلمەي قالىپ جاتادى. جانە دە ونىسى ءۇشىن ۇيالا دا بىلەدى. ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەندى، بايقاپ، كوكەيگە تۇيگەندەرىن، ءوز اينالاسىنداعى شىنايى وقيعالاردى بوياماسىز سۋرەتتەۋگە ۇمتىلعان قالامگەر تۋىندىسىنىڭ مىڭ سان جۇرەكتەن ورىن العانى دا سوندىقتان بولار.
***
ءيا، ءار ۇيدە، ءار مەكتەپتە ءبىر-بىر قوجا بار ەدى. ال قوجا كوپ بولعانىمەن، ونى ەشكىم بەردىبەك سوقپاقبايەۆتاي سۋرەتتەي الماعان شىعار-اۋ! ايتپاقشى، «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەسىنىڭ العاشقى اۋدارماشىسى – قالامگەردىڭ قىزى سامال سوقپاقبايەۆا. سامال بەردىبەك قىزى سونداي-اق ش.ايتماتوۆ، م.شاحانوۆ، س.باقبەرگەنوۆ، م.سقاقبايەۆ، س.ادامبەكوۆ، س.وماروۆ، ب.نۇرجەكە ۇلى، م.گۋمەروۆ، ق.سەگىزبايەۆ سىندى قالامگەرلەردىڭ دە شىعارمالارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان.
قازاق پروزاسىنا جاڭا لەپ، وزگەشە ورنەك اكەلگەن جازۋشى پوۆەسىنىڭ جەلىسىمەن رەجيسسەر ابدوللا قارساقبايەۆ تۇسىرگەن «مەنىڭ اتىم قوجا» كينوكارتيناسى 1967 جىلى فرانسيانىڭ ايگىلى كانن فەستيۆالىندە «بالالارعا ارنالعان ەڭ ۇزدىك شەتەل ءفيلمى» نوميناسياسىن جەڭىپ الادى. بۇل قازاق كينو سالاسىنداعى تۇڭعىش جۇلدە بولاتىن. ارادا الپىس جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، قانشا ۇرپاق اۋىسسا دا، كورەرمەنىن ءالى كۇنگە جوعالتپاعان ومىرشەڭ تۋىندى.
ءسويتىپ بەردىبەك سوقپاقبايەۆ ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىزعا ەسكەرتكىش ورناتىپ كەتتى. ال بۇگىندە استاناداعى جەتىسۋ ساياباعىندا «مەنىڭ اتىم قوجاعا» قولادان ەسكەرتكىش ورناتىلعان. ءمۇسىن اينا الدىندا ءوز-وزىن «پەدسوۆەتكە» سالىپ جاتقان قوجانى بەينەلەيدى.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ قازاق ادەبيەتىنە ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قوسىلدى. جازۋشى شىعارمالارىندا ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى بالالاردىڭ ءومىرى، تىلداعى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ بولمىسى اسەرلى سۋرەتتەلەدى.
***
بەردىبەك سوقپاقبايەۆ الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋدانىنداعى قوستوبە دەگەن اۋىلدا ومىرگە كەلگەن. 8 جاسىندا اناسىنان ايىرىلدى جانە بۇل ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جۇرەگىندەگى ۇلكەن قايعىسى بولعان دەسەدى. سوقپاقبايەۆ بالا كەزىندە كوپ قيىندىق كوردى، اشتىقتى دا، اۋىر ەڭبەكتىڭ تاۋقىمەتىن دە باسىنان كەشتى. دەگەنمەن، ول ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىن جوعالتپاي، وتە زەرەك، قابىلەتتى، ءبىلىمدى بالا بولىپ ءوستى.
اسكەردەن كەيىن اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. ودان سوڭ ماسكەۋدەگى جوعارى ادەبي كۋرستارىن ءتامامدايدى.
تۋعان وڭىرىندە ءمۇعالىم بولدى. كينوستۋديادا دا قىزمەت ەتتى. «قازاق ادەبيەتى»، «بالدىرعان» گازەت-جۋرنالدارىنىڭ رەداكسياسىندا جۇمىس ىستەدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا بالالار ادەبيەتى بويىنشا كەڭەسشى بولدى. بالالىق پەن جاستىق شاق قالامگەردىڭ بارلىق كىتابىنىڭ نەگىزگى وزەگى بولعانى زاڭدى دا. سوقپاقبايەۆ شىعارمالارىنىڭ دەنى اۆتوبيوگرافيا. شىنايى، بوياماسىز، رياسىز ءومىر شىندىعى سۋرەتتەلگەن تۋىندىلارى سوندىقتان دا ومىرشەڭ.
***
«الماتى قالاسى ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانا جۇيەسىنە» قاراستى ا.پ.چەحوۆ اتىنداعى ورتالىق قالالىق كىتاپحانادا بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «اقيقاتتان اينىماعان قالامگەر» اتتى ادەبي-سازدى كەش ءوتتى. كەشكە كورنەكتى جازۋشىنىڭ قىزى سامال بەردىبەك قىزى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى داريعا تۇرانقۇلوۆا، ءداستۇرلى ءانشى تىلەۋلەس قۇرمانعالييەۆ، اكتەر باقىت تۋشايەۆ كەلىپ، ەستەلىكتەرىمەن ءبولىستى.
ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ءقازۇوا-داعى داريعا تۇرانقۇلوۆا شەبەرحاناسىنىڭ شاكىرتتەرى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ شىعارمالارىنان «سۇمدىق ءسوز»، «مەنىڭ اتىم جانبولسىن» اتتى قويىلىمدار قويىپ، كوپشىلىكتىڭ قوشەمەتىنە يە بولدى. 2-كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ، ياعني بولاشاق اكتەرلاردىڭ سوقپاقبايەۆ زامانىنداعى جاسوسپىرىمدەر كەيپىنە ەنىپ، شىنايى بەينەلەگەن ءار كەيىپكەرىنە «بارەكەلدى» دەپ قول سوقتىق.
ءداستۇرلى ءانشى تىلەۋلەس قۇرمانعالييەۆتىڭ شاكىرتتەرى الۋا مەن جايساڭ ادەبي-سازدى كەشتىڭ كوركىن اسەم اندەرىمەن قىزدىرا ءتۇستى.
اعا بۋىن مەن جاس بۋىننىڭ كەزدەسۋىندە ءانشى، سازگەر گۇلجانات مۇحامەدجان ب.سوقپاقبايەۆتىڭ مەرەيتويىنا ارناپ شىعارعان «بالالىق شاققا ساياحات» ءانىن ءانشى قۇربىسى ۆەنەرا ابدىحالىققىزىمەن بىرگە ورىنداپ، اسەرلى وتكەن ادەبي-سازدى كەشتى اۋەزدى سازبەن تۇيىندەدى.
سامال سوقپاقبايەۆا،
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ قىزى، اۋدارماشى:
وسىنداي كەزدەسۋ، ادەبي كەشتەر جىل باسىنان بەرى ءوتىپ جاتىر. ەفيرلەرگە دە ءجيى شاقتىرۋ الىپ ءجۇرمىن. قۋاناتىنىم – اكەمنىڭ اتىنىڭ ولمەگەنى جانە ايتىلاتىن تاعىلىمدى اڭگىمەلەردى وسىنداي مولدىرەگەن جاستاردىڭ قۇلاق قويىپ تىڭداپ وتىراتىنى. مۇنداي كەشتەر جاستار ءۇشىن وتە كەرەك. اكەمنىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» كىتابىن وقىماعان قازاق بالاسى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. اكەمنىڭ كىتاپتارىن كىتاپ دۇكەندەرىنەن تابۋ قيىن بولاتىن، ەشقاشان سورەدە جاتپايتىن. جاستانىپ وقيتىن تالاي وقىرمانىن كوز كوردى. ونىڭ كەيىپكەرلەرى ويدان الىنباعان، سيۋجەتى دە قيالدان تۋماعان، ءبارى ءوزىنىڭ اينالاسىندا جۇرگەن اۋىل ادامدارىنىڭ شىنايى بەينەسىنەن، ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالاردان ورىلگەن بولاتىن. سوندىقتان دا اكەمنىڭ كىتاپتارىن بارلىق جاستاعى وقىرماندار جاقسى كوردى.
اكەمنىڭ كوزى تىرىسىندە كىتابىن ورىس تىلىنە اۋداردىم. ونىڭ الدىندا دا اۋدارىلعان بولاتىن. ءبىراق «پودستروچنيك» (جولما-جول اۋدارما – اۆت.) بولعان سوڭ با، كوڭىلى تولىڭقىرامادى. ال ماعان «سەنىڭ اۋدارماڭدا قازاقتىڭ، اۋىلدىڭ ءيىسى، لەبى بار، قاراپايىم قازاق بالاسىنىڭ مىنەزى، بولمىسى بار» دەپ قۋانىپ، اق جول تەلىپ، باتاسىن بەرگەن بولاتىن. مىنە، 35 جىلدان بەرى اۋدارماشى بولىپ كەلەمىن.
تاعى ءبىر قۋاناتىنىم، اكەمنىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەندى. بالا بولمىسىن، تابيعاتىن شىنايى جەتكىزە بىلگەن اكەمنىڭ تۋىندىلارىن سول بالالاردىڭ ءوزى وقيتىنى مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە. جالپى، كىتاپ دەگەننىڭ قۇدىرەتى عاجاپ بولادى، جاستار! مەن كىتاپ وقۋعا بالا كۇنىمنەن قۇشتار بولدىم. سەندەرگە كىتاپقا كوبىرەك كوز سالىڭدار دەگىم كەلەدى. كىتاپ ول ساعان كەز كەلگەن ۋاقىتتا، كەز كەلگەن ساتتە اقىلشى، دوس بولا الادى دەپ ويلايمىن.
داريعا تۇرانقۇلوۆا،
ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور:
سامال بەردىبەك قىزى جاقسى ايتىپ ءوتتى، كىتاپ ەڭ ۇلكەن دوس بولا الادى ادامعا. كلاسسيك جازۋشىنىڭ ارتىندا وسىنداي ۇرپاعى قالعانىنا قۋانىشتىمىن. ءقازىر عانا ستۋدەنتتەرىم الدارىڭىزدا ساحنالىق قويىلىم كورسەتتى. ونىڭ ءبارى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ شىعارمالارىنان الىنعان كورىنىستەر. ياعني، ستۋدەنتتەرىم الدىمەن كىتاپتى وقىپ الىپ، ونداعى وقيعالاردى بويىنا ءسىڭىرىپ بارىپ، وسىنداي اسەرلى قويىلىم ۇسىندى. جازۋشىنىڭ ءار سوزىندە اقيقات، شىندىق جاتىر. قالامگەر اتالارىڭ وزدەرىڭ سياقتى جاستاردىڭ ارمان-ماقساتىن، ءومىرىن قالام ۇشىمەن ورنەكتەدى.
بالا كۇنىمدە ادەمى، جىلتىراق كويلەك كيگەن ادامداردىڭ ءبارىن وتە ءبىلىمدى، كىتاپتى كوپ وقيتىن جاندار دەپ قابىلداۋشى ەدىم. شىنى كەرەك، ول تۇستا بارىمىزدە بىردەي كوك كويلەك بولعان جوق. سوندىقتان ماعان دا كوپ كىتاپ وقۋ كەرەك دەپ ويلايتىنمىن. قازاق كلاسسيكتەرىنىڭ ءبارىن جاستانىپ وقىدىم دەسەم قاتەلەسپەيمىن. ودان جامان بولعانىمىز جوق، كوكىرەك كوزىمىز اشىلدى، جاقسىلىققا، جاقسى بولۋعا ۇمتىلدىق. تۇلعا بولىپ قالىپتاسقانىمىز دا سول كىتاپتاردىڭ ارقاسى شىعار دەپ ويلايمىن. كىتاپ دەگەن ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە رۋحاني ازىق بولا الادى. ۇيالى تەلەفونعا جابىسىپ وتىرا بەرمەي، ءبىر مەزگىل كوركەم شىعارمالار وقۋعا كەڭەس بەرەمىن.
تىلەۋلەس قۇرمانعالييەۆ،
ءداستۇرلى ءانشى، ق ر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى:
بەردىبەك اتامىزدىڭ كىتاپتارىن جاستانىپ وقۋشى ەدىك. ءتىپتى ساباق ۇستىندە، ەڭ سوڭعى پارتاعا وتىرىپ الىپ كوركەم شىعارمالاردى وقيتىنمىن. ماتەماتيكا ءمۇعالىمىنىڭ قاھارىنا تالاي ۇشىراعانمىن. سوعىستان كەيىنگى تولقىننىڭ شىعارمالارى عاجاپ ەدى! ءبىز سول كىتاپتارمەن وستىك.
بەردىبەك اتامىزدىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» كىتاپتارىنداعى ءار ءسات كىشكەنتاي جۇرەگىمىزدى قوزعاپ وتەتىن. جازۋشىنىڭ سوعىستان كەيىنگى اۋىلدىڭ قوڭىرقاي تىرشىلىگىن، ءتىپتى ءبىر ءتىلىم قارا ناننىڭ ءوزىن سۋرەتتەۋى كەرەمەت! ءتاتتى كامپيتكە كوزىن ساتىپ، جەۋگە قولى جەتپەي، قۇمارلانعان كەيىپكەر-بالاقايعا جانىمىز اشىپ، كوزىمىزگە جاس تا كەلەتىن. ءيا، كىتاپتارىن وقىعاندا كەيىپكەرلەرىنىڭ باسىنان كەشىپ جاتقان وقيعالارىنا كوڭىل بولمەۋ، جەتىستىگىنە بىرگە قۋانباۋ، ولاردى جاقسى كورمەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
وسى كۇنى، ەسەيگەن شاقتا وقىساڭىز ءتىپتى اسەرلى. سول بالا شاعىمىزدا جەتە تۇسىنە قويماعان كەيبىر دەتالدارىنا ويلى جۇرەكپەن ۇڭىلەتىنىمىز بار. قولىمىزدا «مەنىڭ اتىم قوجا»، ءشاي ءىشىپ وتىرىپ مىرس ەتىپ ەزۋ ارتىپ الامىز. ءوزىڭءنىڭ دە بالالىق كەزدەءرىڭ ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. قوجا سياقتى ءبىر بۇزىق بالانىڭ ءار مەكتەپتە بولاتىنى ءسوزسىز. قالامگەردىڭ شىعارماسىندا وقىرمانىن ەرىكسىز كۇلدىرەتىن يۋمور دا، تەءرىس ارەكەتتەردى كەلەمەجدەيتىن يرونيا دا بار. ءسويتىپ جازۋشى اتامىز كۇلدىرىپ وتىرىپ ويعا باتىرىپ تا قوياتىن. ارماندارعا جەتەلەيىن وقيعالارى دا كوپ بولاتىن. بالالار، ارمانداي ءبىلۋ كەرەك، قيالداي ءبىلۋ كەرەك، كوپ وقۋ كەرەك. وقىعان، توقىعان ادام ەشقاشان ەتەكتە قالمايدى.
باقىت تۋشايەۆ،
اكتەر، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، «سەرپەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى:
سوڭىنا ولمەس مۇرا قالدىرعان بەردىبەك سوقپاقبايەۆ اتامىز ماعان الىس ەمەس، ناعاشى بولىپ كەلەدى. سول ءۇشىن ماقتانامىن. «مەنىڭ اتىم قوجانى» جاستانىپ وقىدىق. جايلاۋعا جينالعاندا شەشەلەرىمىز قورجىنىمىزعا «ون التى جاسار چەمپيون»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» دەگەن كىتاپتارىن دا سالىپ بەرەتىن. ءار شىعارماسىنان اسەرلەنەتىنىمىز سونشالىق، ءتىپتى ءار بەتىنەن سول ۋاقىتقا ءتان ءومىر بەلەستەرىن سەزىنەتىنبىز. اتامىزدىڭ كوپتەگەن شىعارماسى جاس وقىرماندارعا ارناپ جازىلعاندىقتان بولار، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزگە بىردەن جول تاۋىپ جاتتى. ءيا، ءبىز كىتاپپەن وسكەن بۋىنبىز. مىنا وتىرعان داريعا تۇرانقۇل قىزى ۇستازىمىزدىڭ الدىنان ەلىمىزدەگى اتىنان ات ەمەس، ارىستان ۇركەتىن تەاتر، كينو ساڭلاقتارىنىڭ 80 پايىزى وتكەن دەسەم، قاتەلەسپەسپىن. ونەر اكادەمياسىندا وقىپ جۇرگەنىمىزدە، دالىزدەن كورىپ قالسا، «سەندەلىپ قۇر بوسقا جۇرگەندەرىڭ جارامايدى، بوس ۋاقىتتارىڭدا كىتاپ وقىڭدار» دەپ كىتاپحاناعا كىرگىزىپ جىبەرەتىن. سوسىن اراسىندا كەلىپ، وتىرعان، وتىرماعانىمىزدى ءبىلۋ ءۇشىن سىرتىمىزدان تەكسەرىپ كەتەتىن. ودان جامان بولعان جەرىمىز جوق. ول كەزدە ۇيالى تەلەفون، عالامتور دەگەن بولماعان، اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق كەشتەرىنە كومپوزيسيا دايىنداۋ كەرەك بولسا، بىزگە كومەككە كەلەتىن وسى كىتاپتار، ونداعى كەيىپكەرلەر ەدى. سول ارقىلى ويىمىزدى، ءسوزىمىزدى تۇزەپ وستىك، بيىكتەي تۇستىك.
بىزدەگى جاقسى جاڭالىق – الماتى مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترى بيىل «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىن ساحنالايىن دەپ جاتىر.
مىنە، وزدەرىڭىزدەي وقىرماندارى، كورەرمەنى تۇرعاندا بەردىبەك اتامىزدىڭ بولمىسى حانتاڭىرىدەي بيىكتەپ، مول مۇراسى ايشىقتالا تۇسپەك.