قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، كورنەكتى اقىن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر.
«نۇر قاعىپ كۇننىڭ كوزىنەن،
جۇلدىزدى جۇلقىپ ءۇزدىم مەن.
قازاقتىڭ گاۋھار سوزىنەن
ولەڭنىڭ زەرىن ىزدىم مەن»، – دەپ ءوزى جىرلاعانداي، كەلىستى ويدى كوركەم تىلمەن كەستەلەپ، سوزدەن سۋرەت سالعان قۋاندىق تولەگەنۇلىن كۇللى جۇرت بۇگىندە ايتۋلى ءسوز زەرگەرى رەتىندە بىلەدى.
الايدا ول بىردەن مويىندالىپ، قوشەمەت-قۇرمەتكە بىردەن بولەنە قويعان جوق. كەرىسىنشە، «ەسكىشىل رومانتيك، سيمۆوليست جانە ۇلتشىل اقىندارعا ەلىكتەۋشى» دەپ ايىپتالىپ، سىن ساداعىنا ءىلىندى.
دەگەنمەن، 15 جاسىندا جازعان ءبىر ولەڭىندە:
ساباۋعا سەلقوس تونەمىن،
قۇدىرەتىن تانىپ جەر-كوكتىڭ.
ءيىسىن ودان سەزەمىن،
مەن جاتقان جىبەك جورگەكتىڭ.
...كوسەۋ مە ەندى، كوسىك پە،
داۋا جوق تاعدىر بەيباققا:
مەن جاتقان قايىڭ بەسىككە
ارقالىق ەدى-اۋ ءبىر ۋاقتا... – دەپ قازاقى اتريبۋتقا ساعىنىش بىلدىرسە، ەندى بىردە:
بىلمەسەڭ، ەي، كىمسانا، دالامىن مەن،
كورگەندە كەڭ دالانى بالامىن مەن.
دالادا اۋناپ الام، ويناپ الام،
كەزدەسىپ كەتكەن سوناۋ بالا كۇنمەن.
...باسى قار، باۋىرى ابات، تاۋمىن، بايقا،
زاڭعارمىن و زاماننان، زاۋمىن، بايقا.
دوس بولساڭ، قوڭ ەتىمە مەيىرىم جوق،
ال ەگەر ناكەس بولساڭ، جاۋمىن، بايقا، – دەپ ءورشىل رۋح، ءىرى مىنەز تانىتقان قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ ءوز بيىگىنەن ەشقاشان تۇسكەن جوق. كوپتەگەن قالامگەرلەر كەڭەستىك ساياسات اسەرىمەن «كۇن كوسەمدى»، پارتيانى، بەسجىلدىقتىڭ بالعاسىن، كوممۋنيزمگە بەت العان ەلدىڭ «جارقىن» تۇرمىسىن، حالىقتار دوستىعىن شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتىپ جاتقان تۇستا اقىن ءوزىنىڭ تۇڭعىش جىر جيناعىن «ار» دەپ اتاپ، «اجال قاۋپىنەن اردى بيىك قوياتىن» ازاماتتىق ۇستانىمىن ءبىلدىردى. سوسياليستىك قوعامعا ىشكى قارسىلىعى كىتابىنان ايقىن اڭعارىلعانى ءارى ونىڭ ءالعىسوزىن مۇحتار اۋەزوۆ جازعانى قوسىلىپ، «ۇلتشىل» اتانعان قالامگەر سول تۇستا الماتىدان جىراقتاپ، اقتوبەگە تابان تىرەيدى.
جالپى، اقىننىڭ تاعدىرى و باستان وڭاي بولماعان. 1937 جىلى اكەسى تولەگەن «حالىق جاۋى» رەتىندە تۇتقىندالىپ، يتجەككەنگە ايدالعان. ال اكەسىنىڭ اعاسى وسىنداي جالامەن اتىلعان. ول كەزدە 12 جاستا بولعان قۋاندىق 3 جىلدان كەيىن، ياعني 15 جاسىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسكەن. وتە زەرەك، العىر جاس ستۋدەنت كەزىندە-اق ۇستازى ماۋلەن بالاقايەۆپەن بىرگە 3-4 سىنىپقا ارناپ «قازاق ءتىلى» وقۋلىعىن جازعان.
– اكەم ۋنيۆەرسيتەتتە وقي ءجۇرىپ، باسپاعا جۇمىسقا تۇرعان. سوعىس كەزى. تۇرمىس وتە قيىن ۋاقىت. اكەسى بولسا ايداۋدا. ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ ايلىعىن اۋىلعا جىبەرىپ، تۋىستارىنا كومەكتەسكەن. باسپادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە كوپتەگەن قالامگەرلەرمەن تانىسىپ، جاقىن ارالاسقان. بەيسەمباي كەنجەبايەۆ ەكەۋى «اباي» رومانىنىڭ ءبىرىنشى كىتابىن شىعارعان، – دەيدى گاۋھار قۋاندىق قىزى.
ال مۇنىڭ سوڭى بەيسەمباي كەنجەبايەۆتىڭ جۇمىستان قۋىلىپ، قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ وقۋدان شىعارىلۋىنا ۇلاسقان. تەك قانىش ساتپايەۆتىڭ ارالاسۋىمەن عانا جاس اقىن اسپيرانتۋراعا اۋىستىرىلعان. سول تۇستا م.اۋەزوۆتىڭ العىسوزىمەن تۇڭعىش جيناعى جارىق كورەدى. قۋاندىق تولەگەن ۇلى ول كەزدە نەبارى 18 جاستا عانا بولادى.
– اكەم تۇڭعىش كىتابىنا «مەن قازاقپىن» دەگەن ولەڭىن ەنگىزگەن. سونداي-اق، كىتاپتا «ەر ەدىگە» پوەماسىنىڭ پرولوگى بولعان. سول زامان ءۇشىن بۇل ەرلىككە پارا-پار ارەكەت ەدى. ويتكەنى كەڭەس كەزىندە ەدىگەنى ايتۋعا تىيىم سالىنعان عوي. وعان قوسا، م.اۋەزوۆتىڭ كىتاپقا جازعان العىسوزىنە قاتىستى دا سىن ايتىلعان. ءسويتىپ، «اردىڭ» بۇكىل تارالىمى كىتاپحانالاردان جينالىپ الىنىپ، ورتەلگەن. سودان كەيىن 23 جىل بويى اكەمنىڭ بىردە-بىر كىتابى باسىلماعان، – دەپ ەسكە الادى گاۋھار شاڭعىتبايەۆا.
قۋاندىق تولەگەن ۇلى اقتوبەگە باس ساۋعالاپ بارعاننان كەيىن حالىق اقىنى نۇرپەيىس بايعانينگە ادەبي حاتشى بولا ءجۇرىپ، اۋدارمامەن اينالىسادى. ا.پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگينىن» ءتارجىمالايدى. وسى جايتقا توقتالا كەلە، بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەتوۆ: «ولەڭمەن جازىلعان بۇل روماندى اۋدارۋ ەكى كىسىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وندا دا قازاقتىڭ شۇرايلى تىلىمەن، قانىن، ءسولىن ءبارىن بويىنا سىيدىرىپ ءتارجىمالاۋ اقىندىق ۇلكەن قۋاتتى قاجەت ەتەدى. سول سياقتى، ومار حاييامنىڭ، روبەرت روجدەستۆەنسكييدىڭ ولەڭدەرىن قانداي كەرەمەت اۋداردى! بۇل – قۋاندىق اعانىڭ دەڭگەيى بيىك، شەبەرلىگى مىقتى سۋرەتكەر ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنىڭ سىرتىندا، ول كىسى – وزىنەن كەيىنگى ىنىلەرىنە اعا بولا بىلگەن ادام. مەنىڭ ءوزىمدى دە جانىنا تارتتى. شىنىمدى ايتسام، ماعان بەرگەن باعاسىن ءتىپتى اقتاي المادىم با دەپ تە ويلايمىن كەيدە. «ءبىزدىڭ ا.فەتىمىز دە، ف.تيۋچيەۆىمىز دە – وسى» دەپ، مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى جازۋشىلار وداعىنىڭ مىنبەسىنەن دە ايتتى. ستۋدەنت كەزىمدە شىققان كىتابىما ءالعىسوز جازدى. ءبىر جاقسى دۇنيەڭدى وقي قالسا، ءوزى سوعان بالاشا قۋاناتىن. مەن بۇل ناعىز ۇستازدىق قاسيەت دەپ ايتار ەدىم، – دەيدى.
قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ شىعارماشىلىعىنا ءتان باستى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى – سوزدىك قورىنىڭ مەيلىنشە باي، ءارلى دە اسەرلى ەكەندىگى. اقىننىڭ تىلدىك ورنەگى جايىندا ايتىلعان، جازىلعان پىكىرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ: «قۋان اعانىڭ دوس شاكىرتى ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ زور ىقىلاسپەن جازىلعان ماقالالارى دا ەشكىمدى ەنجار قالدىرمايدى. ە.راۋشانوۆ: «…ونىڭ ولەڭدەرىندە كەزدەسەتىن «ساحي»، «ءشاربات»، «جوناس»، «ءقارقاللازي»، «ءمۇبادا»، «يلھام»، «تارلاۋىت»، «تاقىس»، «قوبىلى كۇمبەز»، «گۇلتاج»، «جىرعاپ»، «اڭازا» سەكىلدى سوزدەردىڭ قاي-قايسىسى دا تىلىمىزگە دەندەپ ەنىپ كەتسە، نۇر ۇستىنە نۇر. بۇلاردان ارابيزم مەن پارسيزم ىزدەپ الەك بولۋدىڭ ءجونى جوق» دەسە، ءو.جاقىپوۆ: «…ليريك قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ وزگە كوپ اقىنداردان وزگەشەلىگى – ونىڭ جىرلارىنىڭ لەكسيكالىق قۇرامىندا اراب-پارسى، تۇرىك سوزدەرىنىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى دەپ بىلەمىز. مىسالى: ءقارقاللازي، ءيلاھيم، يلھام، ءفاني، ساف، شيفا، عاداۋات، ءىلفات، شايىر، شۇلەن، شۇكىرانا، ءزۇمرات، تامام، حايىر، ت.ب. سوزدەر جىردىڭ كوركەمدىق قۇرالدارى رەتىندە انا ءتىلىمىزدىڭ بوياۋىن قۇلپىرتىپ، جاڭا ءبىر لەپ اكەلگەندەي» دەپ جازعانى بار، – دەيدى اقىن ءىنىسى ەرتاي اشىقبايەۆ.
كوزكورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، قۋاندىق شاڭعىتايەۆ ەرەكشە ىلتيپاتپەن قاراعان ىنىلەرىنىڭ ءبىرى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ ەكەن. وسى ورايدا، ەستەلىگىمەن بولىسكەن سالتانات ايبەرگەنوۆا وزدەرىمەن كورشى تۇرعان، اكەسىمەن سىيلاس بولعان قۋاندىق اعاسى تەك ادەمى قالپىندا، ءجۇرىس-تۇرىسىنا دەيىن ءساندى، وتە مادەنيەتتى ادام رەتىندە ەسىندە قالعانىن ايتتى. سونداي-اق ول اقىننىڭ 7 تومدىعىن شىعارىپ، كەش وتكىزىپ، ەسىمىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن شارۋالار اتقارىپ جۇرگەن گاۋھار قۋاندىق قىزىنىڭ ىسىنە ءتانتى ەكەنىن ءبىلدىردى.
ال جانىبەك قۋاندىقۇلىمەن ينستيتۋتتا بىرگە وقىعان دوسى، اقىن باۋىرجان قارابەكوۆ: «قۋاندىق اعانىڭ مادەنيەتتىلىگى سونشا، ول كىسى جازۋ ۇستەلىنە وتىرعاندا تۋرا رويالعا وتىرعانداي وتىراتىن، تۇرعاندا رويالدان تۇرعانداي تۇراتىن. ال جانىبەك ەكەۋى «ەۆگەنيي ونەگيندى» تالقىلاعاندا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، ءار ءسوزدىڭ 3-4 ماعىناسىن ايتىپ، سونىڭ قايسىسىن ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن تارازىلايتىن. اۋدارماشىلار كوپ قوي. ءبىراق مەن قازاق تىلىندە جازاتىن اقىنداردىڭ ىشىندە ورىسشاعا مۇنداي جۇيرىك اقىندى كورگەن ەمەسپىن»، – دەگەن تاڭدانىسىن جەتكىزدى.
تانىمال جۋرناليست جۇلدىز ءابدىلدا قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ بۇگىنگى جاستارعا، شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەندەرگە ۇلگى بولاتىن ءبىر قاسيەتى – جازۋعا قاتىستى ۇلكەن تالعامپازدىعى دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتتى. «وكىنىشكە قاراي، ءقازىر 2-3 ايدا ءبىر كىتاپ «جازىپ» تاستايتىن پىسىقتار پايدا بولدى. مىسالى، قۋاندىق اعا «ەۆگەنيي ونەگيندى» 3 جىل بويى اۋدارىپتى. سويتە تۇرا، كەيىن قالامگەرلىك شەبەرلىگى ارتقان تۇستا وعان تاعى ءبىر اينالىپ سوعىپ، كەي تۇستارىن قايتا قاراپ، وڭدەپ، جوندەگەنى ءمالىم. بۇل – وتە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جانە باسقالارعا ۇلگى بولاتىن قاسيەت دەپ ويلايمىن. ويتكەنى اۋدارما دەگەن ءقازىر وتە وڭاي، قوسىمشا تابىس كوزى سياقتى قابىلداناتىن بولدى. بۇل دۇرىس ەمەس»، – دەي كەلە، ول ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ: «اششى مەن تۇششىنى ايىراتىن تاڭداي بولسا، ونەردەگى جاقسى مەن جاماندى ايىراتىن، ول – تالعام. قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ وسى تۇرعىدان وتە تالعامپاز اقىن»، – دەگەن پىكىرىن العا تارتتى.
– قادىر مىرزالييەۆ «ار» كىتابى تۋرالى «قۋاندىق شاڭعىتبايەۆتىڭ كىشكەنتاي عانا جيناعى وعان ۇلكەن ازاپ الىپ كەلدى» دەپ جازعان ەكەن. ول شىنىمەن دە سولاي. قۋاندىق اعا م.اۋەزوۆتىڭ العىسوزىنە نەمەسە ەدىگە تۋرالى ولەڭىنە بايلانىستى عانا ەمەس، ول كەزدەگى ساياساتقا ساي ولەڭ جازباعانى ءۇشىن دە شەتقاقپاي بولعان. ايتسە دە ول كىسىنىڭ وسىلايشا، ءوزىنىڭ ارىنىڭ، ادەبيەتتىڭ الدىندا تازا بولىپ قالۋى – ۇلكەن ەرلىك، ومىردەگى ۇلكەن ميسسيا». ەسەنعالي راۋشانوۆ: «ەشقايسىمىز كىتابىمىزعا «ار» دەگەن اتاۋ قويمايىق. ويتكەنى «ار» – قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ ەسىمىنىڭ ءسينونيمى» دەپ ايتقان ەكەن. مەنىڭشە، ول كىسىگە بەرىلەتىن بۇدان ارتىق باعا جوق، – دەيدى جۇلدىز ءابدىلدا.
ۋاقىت وتكەن سايىن قۇندىلىعى ارتا تۇسكەن ومىرشەڭ مۇرا قالدىرعان كورنەكتى اقىننىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ۇمىتىلماق ەمەس. 100 جىلدىق مەرەيتويى بيىل ەلىمىزدە ۇلتتىق جوسپارعا ەنگەن شارالار قاتارىندا اتالىپ وتۋدە.
ءىنجۋ-مارجان جوعالمايدى،
جاتپاي بوسقا، وتەدى.
قاپ تۇبىندە قالماي ءدايىم،
ءباسىن تاۋىپ وتەدى.
ءدۇررى-گاۋھار دانا ءسوزى –
ول دا ءباھرا-عانيبەت:
تۇسىنگەنگە – شيپا كوزى،
دەرت داۋاسى، عانيمەت... – دەپ ءوزى ايتپاقشى، قانشا جىل وتسە دە جىر تارلانى الاماننىڭ الدىندا ەكەنى داۋسىز.