*قازاقى پايىم
جىلان دەر كەزىندە ۇيقىعا جاتسا، كۇز ۋاقىتىسىندا بىتەدى، دەر كەزىندە ۇيقىعا كىرىسپەسە، ۇزاققا سوزىلادى. تابيعات تامىرشىسى ءماشھۇر ءجۇسىپ وسىلاي دەگەن
جىلدى قازەكەڭنىڭ جىلى، ىستىق، سۋىق دەپ ءۇش كەزەڭگە بولگەنىن، ونى تابيعات زەرتتەۋشىلەرىنىڭ تىلىندە – ءۇش بۋناق دەپ اتالاتىنىن بۇرىنعى جازعاندارىمىزدا ايتقانبىز. ولار: باس بۋناق – قارا قاتقاق، اششى وزەك، ورتا بۋناق – تۇياق تەرلەپ، قوي كۇرلەپ، اياق بۋناق – توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس. وسىنىڭ 9-ىنان باستاپ – «توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس» امالى كىرەدى. بۇل مەزگىلدە ءشوپ مال تۇياعىمەن تاپتالىپ، كوپ جەر تاقىرلانىپ قالادى. قالعانىن «قازان ۇرادى». قانشا جايىلسا دا، ءار جەردە شاشىراپ قالعان شوپكە مال تويماسى بەلگىلى عوي. «توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس» وسىدان بارىپ ايتىلسا كەرەك.
قازاننىڭ قارا سۋىعى (العاشقىسى) ءوتتى، «كىشى قازان» ۇردى. ەندى تۇنگە قاراي جەل تۇرىپ، كۇن سۋىتا باستايدى. كۇندىز كۇننىڭ كوزى كورىنىپ تۇرسا دا، جىلۋى مەن شۋاعى ازايادى. قالعان شوپتەردى قازان ۇرادى، ىزعار ەسەدى. اسپاندى كۇزدىڭ قاراباۋىر بۇلتى تۇمشالاپ، جاڭبىر جاۋادى. قازاننىڭ قارا جەلى باستالادى. بۇل - كۇز ايىنىڭ العاشقى امالى. مۇنىڭ "اق شىق"، "سۇمبىلە" دەيتىن جاناما اتتارى بار. امال كەزىندە بابالارىمىز «سۇمبىلە تۋدى، سۋ سۋىدى» دەپ ماقالداپ، بالالاردى سۋعا تۇسۋدەن تىيعان. كيىز ءۇي جانىنا قازىق قاعىپ، سالما سالىپ، قارا داۋىلدى جەلدەن ساقتانعان.
بۇل ايدى «بوزقىراۋ» دەپ تە ايتادى. قازاننىڭ 15-16-لارىنا «ۇلكەن قازان» امالى بولادى. كۇن سۋىتىپ، العاشقى سالقىندىق ورىن الادى. جينالماعان ەگىنگە ءقاۋىپ تونەتىن وسى شاق. قۇستار جىلى جاققا ۇشىپ كەتەدى. مالشىلار كۇزەككە كوشە باستايدى. بيە اعىتىلىپ، كۇزدىك سويىلادى. قازانداعى اۋا رايى دا قۇبىلمالى بولادى ەكەن. جاڭبىر كوپ جاۋىپ، كۇن سالقىن تارتادى. كەيدە قار ۇشقىنى ءبىلىنىپ، سۋعا مۇز قاتادى، بوزقىراۋ تۇسەدى. بۇلت قويۋلانادى. بۇل، ارينە، پايىم بويىنشا...
كۇننىڭ سالقىنداۋى جان-جانۋارلار ءۇشىن قولايلى. ولار شىبىن-شىركەيدىڭ مازالاۋىنان قۇتىلىپ، قوڭ جيناپ سەمىرەدى. قازاقى پايىمنىڭ بولجامىنشا، دۇركىرەپ جاۋاتىن جاڭبىردىڭ اۋىلى ءالى الىس ەكەنىن دە ەسكەرتەمىز. ەندى ءبىر اپتادان كەيىن وتكەندە تۋعان اي ورتاسىنا كەلەدى، تولادى. تابيعات تامىرشىسى ءماشھۇر ءجۇسىپ «...ەسكىشە قىركۇيەكتىڭ 19-20-لارىنا جىلان ىنىنە كىرەدى. جىلان ۇيقىعا دەر كەزىندە جاتسا، كۇز ۋاقىتىسىندا بىتەدى، دەر كەزىندە جىلان ۇيقىعا كىرىسپەسە كۇز ۇزاققا سوزىلادى» دەگەن جورامالىن ايتىپ، جازىپ كەتكەنىن بىلەمىز. بۇل قازاقشا ەسەپ بويىنشا، قازاننىڭ 3-4-نە سايكەس كەلەدى. ءبىراق ايتىلعان مەزگىلدە كۇننىڭ شۋاقتى بولۋى سەبەپتى، جىلان ىنىنە كىرمەدى.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قازاننىڭ 6-سى. اي بويىنشا – 9-ى.
ال ەسكىشە، ءبىر اپتادان كەيىن جاڭا اي باستالادى. اپتا ايدىڭ العاشقى ونكۇندىگىنە ءدوپ كەلىپ تۇر. بۇل كۇزدىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ ءالى ءبىرقاتار ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن بىلدىرسە كەرەك. الماتىلىقتار ءۇشىن سۋىقتىڭ اۋىلى ءالى الىس سىڭايلى...
بابالار بولجامى
تابيعات قۇبىلىستارىنا سۇيەنىپ جاسالعان جورامال
*كۇزدە قۇيىن كوپ بولسا، قىس ايازدى بولادى.
*كۇز نايزاعايلى بولسا، قىس جايلى بولادى.
*بۇلت جەلگە قارسى كوشسە، ۇزاماي جاڭبىر جاۋادى.
*جىلان مەزگىلىندە ۇيىقتاسا، كۇز ۋاقىتىلى بىتەدى.
*قىس قاتتى بولاتىن بولسا، ءتيىن ۇياسىن تومەن جەرگە، جىلى بولسا، جوعارىعا جاسايدى.