جوشى ۇلىسى – بۇل ورتا ازيانىڭ تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الاتىن، ءوز داۋىرىندە كەڭ اۋماقتى قامتىعان مەملەكەت. شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننىڭ بيلىگىندە قۇرىلعان بۇل ۇلىس كەيىننەن التىن وردا دەگەن اتپەن بەلگىلى بولدى. جوشى ۇلىسىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى جانە ساياسي قۇرىلىمى بۇگىنگى قازاق تاريحىنىڭ ىرگەلى بولشەگى بولىپ تابىلادى.
جوشى حاننىڭ ءومىرى جانە ۇلىستىڭ قۇرىلۋى
جوشى حان 1187 جىلى شىڭعىسحاننىڭ العاشقى ايەلى بورتەدەن دۇنيەگە كەلدى. ول ەرتە جاسىنان-اق اكەسىنىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ، ءتۇرلى اسكەري جورىقتارعا قاتىسىپ، ءوزىنىڭ قولباسشىلىق قابىلەتىن تانىتتى. شىڭعىسحان ءوز جەرىن ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرگەندە، جوشىعا ەرتىس وزەنىنەن باتىسقا قاراي قىپشاق دالاسىنىڭ كەڭ اۋماقتارى بەرىلدى. بۇل جەرلەر كەيىننەن جوشى ۇلىسى نەمەسە قىپشاق حاندىعى دەپ اتالدى.
جوشى حاننىڭ بيلىگىندە ۇلىس تەز ارادا كۇشتى مەملەكەتكە اينالدى. جوشى 1207 جىلى سىبىردەگى ورمان حالىقتارىن قان توگىسسىز باعىندىرىپ، 1219-1224 جىلدارى حورەزم جورىعىنا قاتىسىپ، سىر بويىنداعى ءىرى قالالاردى ءوز بيلىگىنە قاراتتى. جوشى حاننىڭ ساياسي جانە اسكەري قابىلەتى ارقاسىندا ۇلىس مىقتى مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالادى.
جوشى ۇلىسىنىڭ گەوگرافيالىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى
جوشى ۇلىسى ەۋرازيانىڭ كەڭ اۋماعىن قامتىدى. ونىڭ شىعىسى ەرتىس وزەنىنەن باستالىپ، باتىسى دۋناي وزەنىنە دەيىن سوزىلدى. ۇلىستىڭ استاناسى سارايشىق قالاسى بولدى، ول ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسىپ، ماڭىزدى ساۋدا ورتالىعى رەتىندە تانىلدى.
جوشى ۇلىسى مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىندا تۇركى جانە موڭعول ەلەمەنتتەرى قاتار ءجۇردى. باستاپقىدا موڭعولدىق مادەنيەت ۇستەم بولعانىمەن، ۋاقىت وتە كەلە ۇلىستاعى حالىقتار تۇركىلەنە باستادى. بۇل ءۇردىس ۇلىستىڭ مادەني، تىلدىك جانە ەتنيكالىق بەينەسىنە اسەر ەتتى.
جوشى ۇلىسىنىڭ ساياسي قۇرىلىمى
جوشى ۇلىسى باستاپقىدا شىڭعىسحاننىڭ موڭعول يمپەرياسىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى. الايدا، 1269 جىلى تالاس قۇرىلتايىنان كەيىن جوشى ۇلىسى تولىقتاي دەربەس مەملەكەتكە اينالىپ، التىن وردا اتىن الدى. التىن وردا شىعىس ەۋروپادان باستاپ سىبىرگە دەيىنگى اۋماقتى قامتىپ، سولتۇستىگىندە قارا تەڭىز بەن كاۆكاز تاۋلارىنا دەيىن سوزىلدى.
جوشى حان قايتىس بولعاننان كەيىن ۇلىستىڭ بيلىگى ونىڭ ۇرپاقتارىنا ءوتتى. ولاردىڭ ىشىندە باتۋ حاننىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. باتۋ حاننىڭ باسشىلىعىمەن ۇلىس باتىسقا قاراي كەڭەيىپ، ەۋروپانىڭ كەيبىر بولىكتەرىن جاۋلاپ الدى. التىن وردا حاندارىنىڭ بيلىگى 132 جىلعا سوزىلدى.
جوشى ۇلىسىنىڭ مۇراسى
جوشى ۇلىسى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى – ورىس حاننىڭ ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك حاندار XV عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. وسىلايشا، جوشى ۇلىسىنىڭ مۇراسى قازاق تاريحىنىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ قالدى.
بۇگىنگى تاڭدا جوشى حاننىڭ كەسەنەسى ورتالىق قازاقستانداعى ۇلىتاۋ وڭىرىندە ورنالاسقان. بۇل كەسەنە – قازاق حالقىنىڭ ۇلى تاريحي مۇراسى جانە جوشى ۇلىسىنىڭ ماڭگىلىك بەلگىسى بولىپ تابىلادى.