2013 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ سالىق تىركەۋشى ءنومىرىنىڭ ورنىنا جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى قولدانىسقا ەندى. جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى (جسن) – جەكە كۋالىكتىڭ بەت جاعىندا ورنالاسسا، پاسپورتتىڭ 32-بەتىندە تۇرادى. جەكە باستى راستايتىن بۇل ءنومىردى ەنگىزۋدەگى باستى ماقسات – بەلگىلى ءبىر تۇلعاعا قاتىستى مالىمەتتەردى تىركەۋدىڭ ءبىرىڭعاي جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ. اتالعان ءنومىر جەكە كۋالىكتەرگە 1997 جىلدان بەرى باسىلىپ ءجۇر. سەبەبى، كەز كەلگەن ەلدە ازاماتتىڭ تۇرعىلىقتى مەكەن-جايىنا قاراماستان، جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قۇجاتى بولۋعا ءتيىس.
زاماناۋي تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن الاياقتىقتىڭ جاڭا ءتۇرى بەلەڭ الىپ بارادى. سولاردىڭ ءبىرى – وسى جەكە تۇلعالارعا بەرىلەتىن ساندىق كود – جسن ارقىلى جاسالاتىن الاياقتىق. ازاماتتاردىڭ جسن ارقىلى الاياقتىققا تاپ بولعانىن قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ «سالىق تولەۋشىنى ىزدەۋ» قىزمەتى ارقىلى بىلۋگە بولادى. بار بولعانى ازاماتتىڭ ءاتى-جونىن بىلسەڭىز بولدى. كەرەك ادامنىڭ فاميلياسىن تەرەسىز، روبوت ەمەس ەكەنىڭىزدى دالەلدەگەننەن كەيىن، بىرەر مينۋتتان سوڭ جسن شىعا كەلەدى. بۇل سەرۆيس كەرى تارتىپپەن دە جۇمىس ىستەي بەرەدى. ياعني قولىڭىزعا الدىمەن جسن تۇسسە، ول ازامات تۋرالى دەرەكتى انىقتاۋ قيىنعا سوقپايدى.
جەكە سايكەستەندىرۋ ءنومىرى سەكىلدى باسقا دا جەكە دەرەكتەر زاڭمەن قورعالادى. 2013 جىلى 21 مامىردا قابىلدانعان «دەربەس دەرەكتەر جانە ونى قورعاۋ» تۋرالى زاڭ بار. ول زاڭدا دەربەس دەرەكتەردىڭ جانە ولاردى قورعاۋدىڭ قالاي جۇزەگە اساتىنى، جەكە دەربەس دەرەكتەردى قالاي جيناپ، ساقتايتىنى جانە ول دەرەكتەردى كىمنىڭ جيناۋعا مۇمكىندىگى بار ەكەندىگى مەن جاريا بولماۋى سەكىلدى جاۋاپكەرشىلىك تولىق قامتىلعان. ءتىپتى، بۇل زاڭنامانى بۇزۋ دەرەكتەرى بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك تە كوزدەلگەن.
«كەز كەلگەن ادامنىڭ جەكە، دەربەس دەرەكتەرى جۇمىس بەرۋشىدە، زەينەتاقى تاعايىنداۋ ورگاندارىندا، بانكتەردە، ۇيالى تەلەفون وپەراتور قىزمەتكەرلەرىندە ساقتالادى. اتالعان ۇيىمداردىڭ بارلىعى دا زاڭ اياسىندا دەربەس دەرەكتەردى مۇقيات ساقتاۋعا، قورعاۋعا مىندەتتى جانە باسقا تۇلعانىڭ قولىنا تۇسپەۋىنە جاۋاپتى. ەگەردە اتالعان مەكەمەلەر زاڭمەن بەكىتىلگەن مىندەتىنە سالعىرتتىق تانىتىپ، جەكە دەرەكتەر باسقا تۇلعانىڭ قولىنا تۇسەتىن بولسا، قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 147-بابى بويىنشا جەكە ومىرگە قول سۇعىلماۋشىلىقتى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەربەس دەرەكتەر جانە ولاردى قورعاۋ تۋرالى زاڭناماسىن بۇزۋ دەپ اتالادى. بۇل باپ دەربەس دەرەكتەردى قولدانۋ مىندەتى جۇكتەلگەن ادامنىڭ دەرەكتەردى ساقتاماي، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن زاڭدى مۇددەلەرىنە زيان كەلتىرسە، قۇقىقتىق جاۋاپقا تارتىلادى. ءتىپتى، 2 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن. بۇدان بولەك، وسى باپتا دەربەس دەرەكتەرگە قولسۇعۋشىلىق، زاڭسىز جيناۋ، ساقتاۋ، تاراتۋ سياقتى ارەكەتتەر ءۇشىن دە جازا بار.
قىلمىستىق كودەكستەگى ارنايى باپ بويىنشا ءارتۇرلى دەڭگەيلى جىلدارعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى. الاياقتىق قىلمىسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 190-بابىمەن سارالانادى. كەلتىرىلگەن زالالدىڭ كولەمىنە، قىلمىستىڭ جاسالۋىنا جانە قىلمىس جاساعان ازاماتتىڭ بۇرىن-سوڭدى سوتتالعان نەمەسە سوتتالماعان جاعدايىنا ساي ءارتۇرلى جازاعا تارتىلۋى مۇمكىن. قاراپايىم تىلدە ايتار بولساق، ايىپپۇل سالۋمەن باستالىپ، تارماقتارىنا بايلانىستى ەڭ اۋىر جازا 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋ جازاسى كوزدەلگەن.
جەكە دەربەس مالىمەتتەرىنە، قۇجاتتارىنا سالعىرت قاراپ، تانىمايتىن ادامعا بەرە سالۋدىڭ ءوزى ساۋاتسىزدىق دەپ سانايمىن. اككى الاياقتاردىڭ قۇرىعىنا كوبىنە زەينەتكەرلەر ءىلىنىپ جاتادى. مەملەكەتتىك، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دەربەس دەرەكتەردى ساقتاۋعا مىندەتتى ۇيىمدار مەن قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان حالىققا اسىرەسە، الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ازاماتتارعا جەكە دەرەكتەرىن قۇپيا ساقتاۋ تۇسىنىكتەرىن ءجيى جۇرگىزۋ كەرەك. مىسالى، ەگدە جاستاعى ازاماتتار حالىققا ارنالعان ۇكىمەت ورگانىنا بارىپ، ەلەكتروندىق سيفرلىق قولتاڭبانى الدى دەلىك. العان كەزدە بەرىلەتىن قۇپيا ءسوز بارلىعىندا بىردەي بولادى. ازامات ونى ءوز قالاۋىنشا وزگەرتە الادى. ءبىراق كوبىسى ونى وزگەرتۋدى ۇمىتىپ كەتەدى نەمەسە قالاي وزگەرتەتىنىن بىلمەيدى. ەسق بار فلەشكا نەمەسە كومپيۋتەردە ساقتالعان قۇپيا ءسوز بىرەۋدىڭ قولىنا تۇسەتىن بولسا، جەكە مالىمەتتى ءبىلۋ قيىن ەمەس»، – دەيدى زاڭگەر ءمادي مارات ۇلى.
مامان كەڭەسى
نۇرسۇلتان راۋان، ءىت مامانى: قۇپيا ءسوزدى دۇرىس تاڭداۋ كەرەك
جسن – ءار ازاماتتى كود ارقىلى تانىپ-بىلۋگە ارنالعان ارنايى جۇيە. جەكە كۋالىك ارقىلى جاسالىناتىن الاياقتىقتان ساقتانۋ ءۇشىن ءجسن-دى ينتەرنەت جەلىسىنە جۇكتەمەگەن ابزال. قاتتى قاجەتتىلىك بولماسا، مەسسەندجەرلەر ارقىلى باسقا بىرەۋگە جىبەرمەڭىز. جىبەرگەن كۇننىڭ وزىندە ءوشىرىپ تاستاۋىن سۇراڭىز. الاياقتار جەكە مالىمەتتەرىڭىزدى پايدالانۋ ارقىلى ءسىزدىڭ اتىڭىزدان ميكروكرەديت الىپ، قاتەلەسىپ اقشا جىبەرگەنىن حابارلاپ، اقشانى قايتارىپ بەرۋىن سۇراۋى مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا الدىمەن بانك قىزمەتكەرىنە حابارلاسىپ، اقشانىڭ قايدان، قالاي تۇسكەنىن انىقتاپ العان دۇرىس.
باسقا ازاماتتىڭ تەلەفونى مەن كومپيۋتەرىنە جەكە قۇپيا ءسوز جازباۋعا تىرىسىڭىز. جەكە كابينەتكە كىرگەن كەزدە قۇپيا ءنومىرىڭىزدى ءوشىرىپ جۇرسەڭىز، جەكە مالىمەتتەردى كومپيۋتەر نەمەسە ۇيالى تەلەفوندى قولدانعان كەلەسى ازامات پايدالانا المايدى. كوپشىلىگى جەكە قۇپيا سوزگە ءوزىنىڭ، جاقىن تۋىستارىنىڭ تۋعان كۇنىن، جىلىن، ايىن قويىپ جاتادى. وسى جەردە ەسكەرەتىن ءجايت، تەك سانداردان تۇراتىن قۇپيا ءسوز تاڭداماڭىز، ياعني مۇمكىندىگىنشە، وزىڭىزگە قاتىسى جوق سان، ءارىپ جانە تاڭبادان قۇرالعان قۇپيا ءسوز قولدانىڭىز. قۇپيا ءسوزدى تاڭداۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى كومپيۋتەردە كيريليسا ارىپتەرىنەن قۇراستىرىلعان ءسوزدى پەرنەلەر ارقىلى لاتىن ارپىنە اۋىستىرىپ تەرگەن دۇرىس. كيبەرالاياقتاردان ساقتانۋدىڭ باستى جولى – وسى.
ءقازىر مەكەمەلەردەگى كومپيۋتەرگە جەكە كارتا ارقىلى كىرۋ تاجىريبەسى سىنالىپ جاتىر. ءاربىر كارتادا قىزمەتكەرگە بەكىتىلگەن كود-كىلت بولادى. كومپيۋتەردە كاردريدەر جالعانىپ، وعان كارتانى جۇكتەگەننەن كەيىن عانا كومپيۋتەر قوسىلادى. سول ارقىلى كومپيۋتەردى قاي قىزمەتكەر قولدانىپ وتىرعانىن بىلۋگە بولادى. باستىسى، قىزمەتكەردىڭ قىزمەتىنە سايكەس قوسىلۋ دەڭگەيى بار. كەيبىرىنىڭ بارلىق جەرگە كىرۋگە مۇمكىندىگى بولسا، كەيبىرەۋىنە تەك Word، Exel قۇرىلعىلارىن پايدالانۋعا عانا رۇقسات بەرىلۋى مۇمكىن. جسن مەن جەكە قۇپيا ءسوز ساقتالماۋىن قاداعالاۋ قاجەت. كوپشىلىگى براۋزەردە قۇپيا ءسوزدى قايتا تەرمەۋ ءۇشىن «ساقتاۋ» سىلتەمەسىن باسادى. ول دۇرىس ەمەس.