سوڭعى ۋاقىتتا شىعارمالارى كوزىقاراقتى قاۋىمنىڭ ىقىلاسىن يەلەنىپ، اتى ەل اۋزىنان تۇسپەي جۇرگەن قالامگەردىڭ ءبىرى – قانات تىلەۋحان دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. جۋرناليست رەتىندە ەسىمى ەلگە بۇرىننان تانىس بولعانىمەن، ول ادەبيەتكە كەشتەۋ كەلدى. ءبىراق قاراپ جۇرمەپتى. جاندۇنيەسىندەگى جازۋعا دەگەن قۇلشىنىستى ومىردەن كورگەن-بىلگەنىمەن، كوكەيگە تۇيگەنىمەن تولىقتىرىپ، ءوزىن مەيلىنشە شىڭداپ، شيرىقتىرىپ، ناعىز تولىسقان شاعىندا قالامىن قولعا الىپتى.
اۋەلدە الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان بىردى-ەكىلى اڭگىمەلەرىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقىپ، ءتانتى بولعان كوپشىلىكتىڭ قولىنا بىلتىر كۇزدە قاناتتىڭ «شاتىرداعى ايەل» اتتى كىتابى ءتيدى. ءومىردىڭ وزىندەي شىنايى، اسەرلى اڭگىمەلەر توعىسقان بۇل جيناق، قازاق ادەبيەتى قولتاڭباسى دارا، تانىم-تالعامى بولەك سۋرەتكەرمەن تولىققانىن ايشىقتاي ءتۇستى. جەردىڭ سان قابات قىرتىسىنان اسىل قازىنا تاۋىپ، نەبىر جاقۇتتى جارقىراتا الىپ شىعاتىن كەنشىدەي، قاناتتىڭ كەيىپكەر حاراكتەرىن، ىشكى الەمىن اشۋدىڭ شەبەرىنە اينالعانى بايقالدى.
سونىمەن قاتار، قانات تىلەۋحاننىڭ دەرەكتى كينو مەن تەاتر سالاسىنداعى ىزدەنىسى دە ەرەك. ءبىز ءارى قارايعى اڭگىمەنى قاناتتىڭ وزىمەن تىلدەسە وتىرىپ ساباقتاعاندى ءجون كوردىك.
«كەيبىر نارسەلەر جانىڭا اۋىر تيەتىنى سونشا، سىرتقا شىعارماساڭ بولمايدى...»
– قانات، كوركەم ادەبيەتكە كەلۋ جولىڭ وزگە قاتارلاستارىڭا قاراعاندا ۇزاقتاۋ بولعانى كوپشىلىككە ءمالىم. ال وسى جولدا تاعدىرىڭدى شەشكەن قانداي ماڭىزدى وقيعالار، جاعدايلار بولدى؟
– ءبىزدىڭ بالا كەزىمىز 90-جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلدى. ول – اۋىلدا ەلەكتر جارىعى دا، تەلەديدار دا جوق كەز. بۇرىن ۇيدەگى مالدى اكەمنىڭ اعاسىنا قوسىپ قوياتىنبىز دا، ول كىسى سوۆحوز مالىمەن بىرگە باعاتىن، جايلاۋدا، قىستاۋدا بولاتىن. سوۆحوز تاراپ كەتكەننەن كەيىن ءوزىمىز باعۋعا تۋرا كەلىپ، جازداي قوي كەزەككە شىعاتىنبىز. كۇنى بويى زەرىگەسىڭ، ءىشىڭ پىسادى. ءبىزدىڭ اۋىل وسكەمەن مەن تالدىقورعان تاس جولىنىڭ بويىندا عوي. ەرمەك ءۇشىن وتكەن-كەتكەن ماشينالاردى سانايمىز. ودان دا جالىعاسىڭ. ءسويتىپ ءجۇرىپ كىتاپقا اۋەستىك پايدا بولدى. قولعا تۇسكەندەرىن شەتىنەن وقي بەرەتىن ەدىم. سودان جازۋشى بولعىم كەلدى. 10-11 سىنىپتا اڭگىمە جازا باستادىم. مۇعالىمدەردىڭ ىقپالىمەن ءمۇشايرالارعا، ايتىسقا قاتىسىپ، ولەڭ دە جازدىم. مەكتەپتى بىتىرگەن جىلى ارمانداعان كازگۋ-گە تۇسە المادىم. تالدىقورعانداعى كاسىپتىك-تەحنيكالىق ۋچيليششەگە ءتۇستىم. ءبىر جىل تراكتورشى، فەرمەر ماماندىعىنا وقىدىم. مۋزىكالىق كوللەدجدەن جانگەلدى نەمەرەباي ەسىمدى اقىندى تاپتىم. ەكەۋمىز دوس بولدىق. ادەبي ورتا ىزدەيمىز. ايتاقىن بۇلعاقوۆتى ىزدەپ باردىق. جگۋ-دىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقيتىن ولجاس كەرەي دەگەن ولەڭ جازاتىن جىگىتپەن جولداس بولدىق. وزىمىزشە قالامگەرلەر بولىپ دۇركىرەپ جۇردىك. كوشەدە ءوتىپ بارا جاتقان قىزداردى توقتاتىپ ولەڭ وقيتىنبىز. كەيىن كازگۋ-گە ءتۇستىم. ءبىراق 1 كۋرستا وقىپ جۇرگەندە جازعان اڭگىمەلەرىم ەشكىمنىڭ اۋزىنا ىلىككەن جوق. ال نازيرا بەردالى، باۋىرجان قاليوللا، جانار ءابسادىق، تورعىن تۇرلىبايەۆا دەگەن قاتارلاستارىم كازگۋ-گراد قالاشىعى جاستارىنىڭ اۋزىندا ءجۇردى. سول كەزدەردە ءوزىمدى قابىلەتسىز، تالانتسىز سەزىندىم. تالدىقورعانعا قايتقىم كەلگەن كەزدەر دە بولدى. ويتكەنى ول جاقتا قالالىق «تالدىقورعان» گازەتىنە جازعاندارىم شىعىپ تۇرعان. ءوزىمدى اجەپتاۋىر مىقتى سەزىنسەم كەرەك. ءسويتىپ، 2004-2005 جىلدارى جازۋدى مۇلدە قويدىم. تەك 10 جىلدان كەيىن ادەبيەتكە قايتا كەلدىم.
– وعان نە اسەر ەتتى؟
– اكەم مال دارىگەرى بولاتىن. ءبىراق ءوزى كۇندەلىك جۇرگىزىپ وتىرادى ەكەن. دۇنيەدەن وتكەن كەزىندە سول جازبالارىن تاۋىپ الدىم. سونى 1 جىلداي وقىپ ءجۇردىم. كوڭىلىمدى ءبىر تولقىتقانى، اكەم مەنىڭ جازعان دۇنيەلەرىمنىڭ ءبارىن جيناپ ءجۇرىپتى. ءوزى بۇرىن «سەنىڭ ادەبيەتكە بەيىمىڭ بار، جازىپ كورسەڭشى، قايتەسىڭ باسقا نارسەلەردى» دەپ ايتاتىن. اكەمنىڭ ومىردەن ءوتۋى، باسقا دا ءبىر وقيعالار قولىما قايتادان قالام الۋعا يتەرمەلەدى. سول تۇستا «قارىز» دەگەن اڭگىمە جازدىم، ءبىراق ادەبي ورتا جاقسى قابىلداي العان جوق، «جەرلەۋ» دەگەن اڭگىمەم دە نازارعا ونشا ىلىكپەدى.
– ءقازىر ويلاپ قاراعاندا، سول العاشقى اڭگىمەلەرىڭە نە جەتىسپەگەن؟ كەمشىلىگى نەدە؟
– ايتايىن دەگەن نارسەلەرىمدى ۇستاپ قالعام، قىسىلۋ بولعان با، كورگەن، بىلگەن، ەستىگەن نارسەلەرىم باسقا ادامدارعا قالاي اسەر ەتەدى دەگەن وي بولعان شىعار... ءبىراق «جەرلەۋدەگى» ايتام دەگەنىمدى كەيىن «جانازا» دەگەن پوۆەستە جازىپ شىقتىم. مەندە قاتتى قورقىنىش بولدى، نەگىزى. ويتكەنى جازعان دۇنيەڭ وزگە ءۇشىن ەمەس، وزىڭە كەرەك نارسە بولعاننان كەيىن ۋايىمدايسىڭ. مەن «قايتقان قىزدى» العاشىندا قاسىم امانجولوۆقا ايتىپ بەرگەم. قاسەكەڭ ەكەۋمىز 4-5 كومپانيادا بىرگە قىزمەت ەتتىك. سوندا ادەبيەت تۋرالى كوپ پىكىرلەسەتىنبىز. ول كىسى ماعان «وسىنى جازساڭشى» دەپ كوپ سەنىم ءبىلدىردى. جازدىم، جۇرت جاقسى قابىلدادى. قاسىمعا كورسەتسەم: «سەنىڭ ايتقانىڭ كۇشتى ەدى، ودان كەيىن وقىعان قىزىقسىز» دەيدى. كەيىننەن «مەنىڭ شەشەلەرىمدى» جازدىم. قاسەكەڭ وندا دا اۋەلگى ءسوزىن ايتتى.
– جالپى، ويىڭداعى دۇنيەنى الدىن الا اڭگىمەلەۋدىڭ جازۋعا اسەرى قانداي؟ مىسالى، ايتقاندا بەلگىلى ءبىر ەموسيامەن، كوڭىل كۇيمەن ايتاسىڭ. سوسىن جازۋعا وتىرعاندا سول اسەردى، ديناميكانى ساقتاي الاسىڭ با؟
– نەگىزى، ۇلكەن قالامگەرلەر «جازاتىن شىعارمانى اۋەلى قاعازعا تۇسىرگەن دۇرىس» دەپ ايتادى. مەن دە سول پىكىردى ۇستانامىن. ءبىراق مەنىڭ جاعدايىمدا بۇل باسقاشا بولدى. «قايتقان قىز»، «مەنىڭ شەشەلەرىم» مەنى قاتتى مازالاپ، قيناپ جۇرگەن نارسەلەر ەدى. سوندىقتان مەن ونى سىر عىپ ايتتىم، ءتىپتى، جازامىن دەپ ويلاعان جوقپىن. ال كەيىنگى دۇنيەلەرىمدى ەشكىمگە الدىن الا ايتقان ەمەسپىن.
– بۇل جەردە سەنى قيناعانى – شىعارمانىڭ جازىلۋ بارىسى ما الدە كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرى ما؟
– ونى ناقتى ايتۋ قيىن. ومىردە كەيبىر نارسەلەر جانىڭا، جۇرەگىڭە قاتتى اسەر ەتەتىنى، اۋىر تيەتىنى سونشا، ونى سىرتقا شىعارماساڭ بولمايدى. باستاپقى شىعارمالارىم سولاي جازىلىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلايمىن. نەگىزى، كەيىپكەرلەردىڭ ومىرىنە الاڭدايسىڭ. ويتكەنى ساعان دا قاتىسى بار ول ادامداردىڭ.
– ال جازىلىپ بىتكەننەن كەيىن قانداي سەزىمدە بولاسىڭ؟
– شىعارماعا وقىرمان، ءوزىڭ قۇرمەتتەيتىن ادەبيەتشىلەر جاقسى پىكىر ءبىلدىرىپ جاتقاننان كەيىن بويىڭدى ءبىر قۋانىش بيلەيدى، قالعان نارسەنى ويلامايسىڭ. ادام ءبارىبىر ىشىنەن جىلى ءسوز دامەتىپ تۇرادى عوي، سول نارسە ءبارىن كومكەرىپ تاستايدى. ءبىراق ارينە، قارىم-قاتىناس كۇردەلەنە تۇسەدى. سەبەبى ادامدار كوبىنەسە تۇسىنبەيدى. ولار سەنى قۇپيانى اشكەرەلەپ، جاريالاپ جىبەرگەندەي قابىلدايدى.
– ويتكەنى ولاردىڭ دا ءوز ورتاسى، دوس-دۇشپانى بار. سول ءۇشىن قىسىلادى، رەنجيدى. سولاي ما؟
– جالپى، اركىم ءوزىن باقىتتى، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ سياقتى كورسەتكىسى كەلەدى. ادام تابيعاتىندا سونداي مىنەزدەر بولادى. ال سەن ولاردىڭ باسقا قىرلارىن كورسەتە باستاعان كەزدە «بۇل مەن تۋرالى ەمەس» نەمەسە «ءبىزدىڭ ىشكى قۇپيامىزدى نەگە جاريالايسىڭ»، «نەگە جاھانعا جار سالاسىڭ»، «بۇل بارىندە بار پروبلەمالار عوي» دەپ رەنجيدى.
– وسى جاعىنان العاندا، شىعارمانى ءبىرىنشى جاقتان جازۋدىڭ ارتىق-كەم تۇسى قانداي؟
– قاراشتىڭ اڭگىمەلەرى ماعان وتە جاقىن، تانىس نارسەلەر بولعاندىقتان ونى ءبىرىنشى جاقتان جازۋدى ءجون كوردىم ءوزىم. نەگىزى، ءبىرىنشى جاقتان جازۋدى ءبارى وڭاي دەپ ويلايدى. ءبىراق ولاي ەمەس. ويتكەنى وقىرمان سەنىڭ كەيبىر كوركەم شىندىقتارىڭدى دا بىردەن «بۇل ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەندەرىن بايانداپ وتىر»، «ومىردەن سول قالپىندا الىپ بەرە سالعان» دەپ قابىلدايدى، سولاي تۇسىنەدى. مۇنداعى تاعى ءبىر قيىندىق – شىنايىلىعىڭدى ۇستاۋ، وتىرىككە بوي الدىرماۋ. وسى جاعىنان العاندا، كەرىسىنشە، ءبىرىنشى جاقتان جازۋ قيىن.
«مۇنداي كەيىپكەرلەر، وسىنداي ورتا ءبىزدىڭ اينالامىزدا بار...»
– «مەنىڭ شەشەلەرىمدى» جۇماباي اعا 4 رەت جازعىزعانىن ايتىپ ەدىڭ. ول كىسىگە سول كەزدە نە ۇنامادى؟ ال قايتا وڭدەپ، جوندەگەننەن كەيىن شىعارمادا نە وزگەردى؟
– جۇماباي اعا (شاشتاي ۇلى – اۆت.) جاستاردىڭ جازۋىنا جاناشىرلىقپەن قارايتىن جانە ول كىسى ءوزىنىڭ ىقىلاسى اۋعان، جانىنا جاقىن تۇتقان ادامدارىن ەشقاشان كولەڭكەسىندە قالدىرمايتىن. كەرىسىنشە، العا وزدىرىپ، اشىپ جىبەرەتىن قاسيەتى بار ەدى. ول كىسى «ءبۇيتىپ جاز»، «ءسۇيتىپ جاز» دەپ اقىل ايتپايتىن دا. ماعان تەك «كومپوزيسياسىن شيرىقتىر، جيناقىلىق بولۋى كەرەك» دەدى. سودان كەيىن «مەنىڭ شەشەلەرىمنىڭ» باس جاعىنداعى ەپيزودتى قوستىم، سويلەمدەرمەن ءبىراز جۇمىس جاسادىم. ءسويتىپ، 4 رەت جازعىزدى. سوندا دا «قايتا جازىپ كەل» دەدى. مەن «ەندى جازۋعا شامام جوق» دەدىم. باسىندا دا سولاي دەگەم. «ماعان ءبارىبىر، «قازاق ادەبيەتىنە» شىعىپ جاتىر عوي نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر. مەن تەك ساعان جانىم اشىعاننان كەيىن عانا ايتىپ تۇرمىن، سەن وسىنى ءتۇسىنشى» دەدى. جۇماباي اعا ءوزى ايتاتىن، «اسپانقورانى» جازعان كەزىمدە رىمعالي نۇرعالييەۆ بىرنەشە رەت جازدىرتتى» دەپ. ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز – ازاپتانعىمىز كەلمەيدى عوي، ءبارىن جەڭىل جازىپ تاستاعىمىز كەلەدى. سودان دا، مەن كەيىنگى جازعاندارىمدى جۇماباي اعاعا كورسەتپەي قويدىم. ەندى ويلاسام، سونىم بەكەر بولىپتى. ول كىسى «باياعىدا جاستاۋ كەزىمىزدە قاتارلاستارىمىزعا: «تولستوي شىعارمالارىن 3-4 رەت جازعان» دەسەم: «نەمەنەگە قايتا-قايتا جازا بەرگەن؟» دەيتىن. سوندا مەن ءبىزدىڭ جازۋشىلاردى «تولستويدان دا مىقتى ەكەن عوي» دەپ ويلايتىنمىن» دەيتىن.
نەگىزى، قايتالاپ جازۋ ابايدا دا بولعان. ول تۇراعۇلدىڭ ەستەلىكتەرىندە بار. ال ءبىز ءبىر جازىپ تاستاساق، سوعان قايتادان جولاعىمىز كەلمەي تۇرادى عوي.
– اباي دەمەكشى، ءوزىڭ ءبىر جازباڭدا: «اباي ەڭ ءبىرىنشى ءوزىن اياماعان» دەگەنىڭ بار ەدى. شىعارمالارىڭدا كەيىپكەرلەرىڭنىڭ قۇپياسىن اشقانىڭ جانە سول وقيعالارعا ءوزىڭنىڭ قاتىسىڭ بولۋى، بۇل دا سول اباي سياقتى، ءوزىڭدى اياماعانىڭ با؟..
– ابايدان ءتالىم الدىم دەسەم ول وتىرىك بولاتىن شىعار. قاراشتىڭ اڭگىمەلەرى، ول – مەن وتە جاقسى بىلەتىن، ماعان جاقىن تاقىرىپ، ماعان قاتتى اسەر ەتكەن دۇنيەلەر. كوپ ادامدا «وسى سەنىڭ تۋىسقاندارىڭ با، وتباسىڭ با، ورتاڭ با؟» دەگەن سۇراقتار بولادى. نەگىزى، ماعان وسى ۇنامايدى. جاي وقىرماندار سۇراسا كەشىرىمدى شىعار، ءبىراق ادەبيەتشىلەر، جازۋشى بولۋعا ءۇمىتتى ادامدار ءۇشىن ول ارتىق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، مۇنداي كەيىپكەرلەر، وسىنداي ورتا ءبىزدىڭ اينالامىزدا بار.
جالپى، ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى نارسە، ول – ادامدار اراسىنداعى، وندا دا جاقىن ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. ادامدار ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋۋى مۇمكىن. ءبىراق بىرگە ءجۇرۋ دەگەن جوق. سەبەبى ادام وزىمەن جانى تۋىس، پىكىرلەس ادامداردى ىزدەيدى. مىسالى، ارالارىڭدا ەشقانداي ارازدىق بولماسا دا، سەن 11 جىل وزىڭمەن بىرگە وقىعان دوسىڭمەن كەيىن ءبىر شاۋگىم ءشايدى بىرگە ءىشىپ وتىرا الماۋىڭ مۇمكىن. حايۋان بولماعاننان كەيىن، دۇنيەتانىم، يدەيا، ۇستانىم دەگەن نارسە بىرىكتىرەدى عوي ادامدى. مىنە، وسى كەزدە جاقىن ادامدار اراسىندا ءبىر قاقتىعىستار باستالادى. ادامعا ەڭ اۋىرى، ول – ءوزىڭنىڭ جاقىندارىمەن ارازداسۋى، سوزگە كەلىپ قالۋى. بۇل – جازىلمايتىن جارا. ايتپەسە جۇمىستا، قوعامدا ادامنىڭ ومىرىندە ءتۇرلى جاعداي بولادى، دوستارىن جوعالتادى، ايتىسادى، تارتىسادى، ءبىراق ونىڭ ءبارى ۇمىتىلادى.
ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا تۋىستىق قارىم-قاتىناس وتە ناشار، دۇرىس جولعا قويىلماعان. قالالىق ۇلتقا اينالىپ جاتىرمىز، ءبىراق اۋىلدىق تۇسىنىكتەر دە بار. مىسالى، قالادا ەكى بولمەلى پاتەرىڭىز بولسا ول ءسىزدىڭ ەكى بالاڭىز جانە جارىڭىزعا عانا ارنالعان. ال اۋىلدان كەلگەن تۋعان-تۋىس وندا سىيمايدى. ونىڭ ءوزىنىڭ زاڭدىلىقتارى بار. «وي، ءبىز باياعىدا جاتا بەرگەنبىز» دەگەن اڭگىمە ەندى جۇرمەيدى. وسىنداي ادەپتەردى، اراقاشىقتىقتى ساقتاۋ بولماشى نارسە سياقتى كورىنەدى، ءبىراق ادامنىڭ كوڭىلىنە كەلەتىن، جۇرەگىنە سالماق تۇسىرەتىن جاعدايلاردى تۋىنداتادى. سوسىن ءبىر ۇيدە 10 بالا بولىپ، ىشىندە بىرەۋ جۇمىس ىستەيتىن بولسا، «وسى ارقىلى قۇداي بىزگە نەسىبە بەرىپ وتىر» دەپ بۇكىل بالانى سونىڭ مويىنا ارتىپ قويادى. نەمەسە 10 بالانىڭ ىشىندە بىرەۋى تابىسكەر بولسا، باسقالارعا قاراعاندا سونى ارتىق كورىپ، اتا-انا باسقا بالالارعا تەڭ قاراي المايدى. وسىنىڭ ءبارى ادام تاعدىرىنا اۋىر اسەر ەتەتىن جاعدايلار عوي. سونداي-اق اتا-انانىڭ بالانى دۇنيەگە اكەلىپ، «مەن سەنى وقىتتىم، باعىپ-قاقتىم، كيىندىردىم» دەپ مىندەتسىنۋى... ءبىراق ءتۇسىنىسۋ جوق. مەنىڭ اڭگىمەلەرىمە وزەك بولعان وسى نارسەلەر دەپ ويلايمىن.
– جالپى، وسىنداي جاعدايلار ءقازىر پروزادا كوپ قامتىلمايتىن سياقتى. وزىڭمەن قاتارلاس قالامگەرلەردىڭ مۇنداي تاقىرىپتارعا بارماۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– قوسا كەتەيىن، «مەنىڭ شەشەلەرىم» شىققان كەزدە: «اناڭدى نەگە جەك كورەسىڭ؟» دەپ سۇراعاندار دا بولدى. جوق، مەن انامدى جەك كورمەيمىن، اناما ءومىر بويى قارىزدارمىن. ءبىراق قاراپ تۇرساڭ ول دەگەن كەرەمەت حاراكتەر عوي. ونى ەلەۋسىز قالدىرۋعا قيمايسىڭ، جازعىڭ كەلەدى. بىزدە ءبىر ستەرەوتيپتەر بار: اكە – اسقار تاۋ، انا – اياۋلى، قىز – جاناشىر، ۇل – بەزبۇيرەك، ايەلىنىڭ ارتىنان كەتەدى دەگەن. ءبىراق ءار ادام وزىنشە ينديۆيد قوي، اركىمنىڭ مىنەزى ءارتۇرلى.
ال وسى تاقىرىپتاردى نەگە جازبايدى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ءقازىر ادەبيەتتە دە ءبىر اڭگىمە بار: «انانى جازباۋىمىز كەرەك»، «مىنانى جازۋىمىز كەرەك»، «الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى كوتەرۋ كەرەك» دەگەن. مەنىڭشە، اركىم وزىنە اسەر ەتكەن، ءوزىن ويلاندىرعان نارسەسىن جازادى. مەنىڭ ۇعىمىمدا سولاي. ەگەر «قاراشتىڭ اڭگىمەلەرى» سيكلىنداعى نارسەلەردى جازباسا، ول نارسەلەر مۇمكىن ول كىسىلەردى تولعاندىرمايتىن شىعار. باياعىدا وسى «مەنىڭ شەشەلەرىم» شىققاندا ءبىر ادەبيەتشى جۇماعاڭا: «بۇل كادىمگى تۇرمىستىق نارسە عوي، وعان نەگە سونشا تاڭ قالاسىڭ؟» دەگەن كورىنەدى. ءوزىنىڭ پىكىرى عوي، مەن وعان رەنجىمەيمىن. باسقا ادامدار سولاي دا ويلاۋى مۇمكىن.
– دەگەنمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناس بارىسىنداعى ءتۇرلى جايتتاردىڭ اشىق ايتىلۋى، جازىلۋى ادامنىڭ ءوزىن ءوزى تانۋى، ساباق الۋى ءۇشىن دە كەرەك قوي.
– مۇنداي نارسەلەر بارلىق وتباسىندا، جالپى، ادامزات قوعامىندا بار. مىسالى، م.گوركييدىڭ «دەتستۆو» دەگەن اڭگىمەسىن وقىپ وتىرساڭ اتا-انانىڭ جاۋىزدىعى كەرەمەت سۋرەتتەلەدى. مۇنداي رەاليستىك شىعارمالار ورىس ادەبيەتىندە كوپ كەزدەسەدى. ال قازاق ادەبيەتىندە نەگە جوق ەكەنىن مەن بىلمەيمىن.
– ونداي نارسەلەردى ايتۋدى ۇيات ساناۋ، مۇمكىن، قازاقتىڭ مەنتاليتەتىنە، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىگىنە بايلانىستى شىعار.
– مەنىڭشە، سوسرەاليزم اسەر ەتكەن سياقتى. ويتكەنى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ رەاليستىك كلاسسيكالىق پروزاسى كەرەمەت قوي. كەيىننەن سوۆەت ۇكىمەتى كەلگەننەن كەيىن كەيىپكەرلەر «جاقسى»، «جامان» دەپ ءبولىنىپ، اق پەن قارانى عانا قۋالاپ كەتكەن سياقتىمىز. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتىلعانداي ستەرەوتيپتەردەن، تۇسىنىكتەردەن ادام ۇيالىپ، قىسىلىپ تۇرادى. ءبىراق ول شىندىعىندا ءار ادامنىڭ ومىرىندە بار نارسەلەر عوي.
«ءبىر عانا تالاپ، ول – جاقسى جازۋ، ويىڭدى قاعازعا تولىقتاي ءتۇسىرۋ»
– «شاتىرداعى ايەلدىڭ» تۇساۋكەسەرىندە قالامداستارىڭ سەنى «تاقىرىبىن تاپقان ادام» دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتىپ جاتتى. وسىعان ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟ تاراتىپ ايتقاندا، تاقىرىبىڭ نە؟
– مەن، نەگىزى، تاقىرىپ ىزدەگەن جوقپىن عوي. ءوزىمدى تولعاندىرعان دۇنيەنى جازدىم. مۇنداي نارسە ادامعا بەيسانالى تۇردە كەلەتىن سياقتى. ءبىراق ماعان بۇل نارسەمەن وتىرىپ قالۋعا بولمايدى، بۇل تاقىرىپتان كەتۋ كەرەك. ءقازىر كوبىنەسە سونى ويلايمىن.
– دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ، تەاترعا پەسا جازىپ، اراسىندا يۋتۋب ارناسىنان تارتىمدى سۇحبات جاساپ جۇرگەنىڭ سودان با؟
– جوق، مەن پروزانى و باستان بارىنەن جوعارى قويامىن، ۇلى ونەر دەپ ەسەپتەيمىن. جۋرناليستيكامەن، شىنىمدى ايتسام، كۇنكورىس رەتىندە اينالىستىم. «قايتقان قىز» شىققان كەزدە ارىپتەسىم انار الديبەكوۆا: «وسىنى نەگە پەسا عىپ شىعارمايسىڭ؟ ءقازىر اجىراسقان قىزدار كوپ قوي، بۇل وتە وزەكتى بولار ەدى» دەدى. ول كەزدە سونشالىقتى ءمان بەرمەدىم. بىرنەشە رەت ايتقاننان كەيىن بولات اتابايەۆقا جىبەردىم: «قاراپ شىعىڭىزشى» دەپ. بولات اعا ول كەزدە گەرمانيادا بولاتىن. ول كىسى: «اۆتورلىق فيلمگە كەلەدى، ىس-ارەكەت از» دەدى. سول بويى قالىپ قويدى، تەلەارناداعى جۇمىسىما بايلانىستى تەاتردان قول ءۇزىپ قالدىم.
كەيىن بولات اعا ەلگە كەلگەن سوڭ، جاستار تەاترى «قۇلاگەر» سپەكتاكلىن سول كىسىگە ارناپ قويدى. تۇسكى ساع 1-دە، باسقا كورەرمەن جوق، بىرەر شاكىرتىمەن، بولات اعا عانا وتىردى زالدا. ال ساحنادا بۇكىل ترۋپپا ويناپ جاتتى. ونەرپازعا سونداي قۇرمەت كورسەتىلگەنىن مەن سوندا ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت كوردىم. ءسىرا، ونداي وقيعا بۇكىل قازاق تەاترى تاريحىندا دا بولماعان شىعار. سول سپەكتاكلدەن كەيىن ازامات ساتىبالدى: «بولات اتابايەۆ اتىنداعى لابوراتوريا اشساق» دەدى. بولات اعا: «وسى پالەنباي اتىنداعى دەگەندى قويىڭدارشى، ساموليۋبيەنى، سلاششاۆىي نارسەلەردى نەگە جاقسى كورەسىڭدەر؟ رەسەيدە «چايكا» دەگەن تەاتر بار، ا.چەحوۆتىڭ شىعارماسىنا ارناپ قويعان. ودان دا «قۇلاگەر» بولسىن. مىنە، قۇلاگەردى ءولتىردى. «وبال-اي»، «وبال-اي» دەپ وتىرمىز. قازاق سول، «وبال-اي» دەيمىز دە وتىرامىز» دەدى. سوسىن: «جاڭا اۆتورلار كەرەك. قانات جازۋى كەرەك. قاناتتى پايدالانۋعا بولادى» دەدى. مەندە سول كەزدە ءبىر قۇلشىنىس پايدا بولدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي بولات اعا دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى دە، ونىڭ ءبارى جايىنا قالدى.
سودان بىردە نۇرجان بەكسۇلتانوۆا حابارلاسىپ: «ماعان ەكى ادامعا ارناپ، كامەرالىق سپەكتاكل جازىپ بەرشى» دەدى. ويىمدا جۇرگەن بىردەڭەلەر بار ەدى، سودان «كەشىرشى» دەگەن پەاسا جازىپ بەردىم. ءبىراق ول كىسىلەر ەمەس، سونى قىزىلوردا تەاترى قويدى. ءقازىر انشلاگپەن ءجۇرىپ جاتقان كورىنەدى.
– بۇدان باسقا دا، «اباي-ەركەجان»، «اقبوبەك» پەاسالارىن جازعانىڭدى بىلەمىز. ولارمەن جۇمىس ىستەپ جاتقان رەجيسسەرلەر دە بار ەكەن. بۇيىرتسا، الداعى ۋاقىتتا تەاتردان كورىپ تە قالارمىز دەگەن ۇمىتتەمىز. جالپى، قاي جانرعا قالام تارتساڭ دا، الدەنەنى جازا وتىرىپ ءوزىڭ ۇستاناتىن، باسشىلىققا الاتىن قانداي دا ءبىر قاعيدالار، تالاپتار بار ما؟
– ءبىر عانا تالاپ، ول – جاقسى جازۋ، ويىڭدى قاعازعا تولىقتاي ءتۇسىرۋ.
– جاقسى جازۋدىڭ ولشەمى نە؟
– مەنىڭشە، شىنايى بولۋ شىعار. ويتكەنى سەنىڭ قانداي ويمەن، قاي اۋاندا جازعانىڭدى وقىرمان ءبارىبىر ءبىلىپ قويادى. ونى الداماۋ، كەي ساتتەردە ءوزىڭدى دە اياماۋ ماڭىزدى. جالپى، جازۋشىلىق دەگەننىڭ ءوزى – كەيدە ساتقىندىق سياقتى.
– ساتقىندىق دەگەندە، كەيىپكەردىڭ جەكە كەڭىستىگىنە ءوتىپ كەتۋدى ايتاسىڭ با؟
– كەيبىر ادامداردىڭ الدەبىر ارەكەتىن كورگەندە نەمەسە اڭگىمەسىن ەستىگەندە ول تاپتىرمايتىن ماتەريال ەكەنىن ءبىلىپ تۇراسىڭ. وعان جازۋشى كوزىمەن قارايسىڭ، ول ساعان قىزىق. ول بىرەۋدىڭ تراگەدياسى بولۋى مۇمكىن. ال سەن ونى جازىپ تاستايسىڭ.
– مىسالى، قاي شىعارماڭدا وسىنداي قادامعا باردىڭ؟
– ونى ايتا المايمىن، ۇيات... ءبىراق سونى جازعانىم، ول كىسىنى جەك كورگەندىكتەن ەمەس. جاقسى كورەمىن، قۇرمەتتەيمىن. ءبىراق ماتەريال، دەتال رەتىندە ول قىزىق. مەن ونداي دۇنيەلەردى قالت جىبەرمەيمىن، جازامىن. سوسىن كەي ادامدار: «ساعان ءبىر نارسە ايتساق، سونى وزىڭە پايدالانعىڭ كەلىپ تۇرادى» دەپ رەنجيدى.
– وقىرماندارىڭنىڭ كوبى: «كەيىپكەرلەرىڭنىڭ ءبارى نەگە مۇڭلى، باقىتسىز؟» دەپ سۇرايتىن كورىنەدى. ارينە، ءوزىڭ سەزىنگەن، ءوزىڭدى تولعاندىرعان جاعدايلاردى جازعانىڭ تۇسىنىكتى. ايتسە دە، شىعارمالارىڭدا وسىنداي سيپات، رەڭك باسىم بولۋى نەدەن؟
– بىزدە كوبىنەسە سەريالعا اۋەستىك باسىم عوي. مىسالى، رەسەيدىڭ تەلەحيكايالارىن الساق، ءبىر ءاپ-ايبات ايەلدىڭ كۇيەۋى وڭباعان بولادى، كوزىنە ءشوپ سالادى، ۇرادى، سوعادى. سوسىن ايەل ودان كەتىپ قالادى دا، گۇل ساتىپ جۇرگەن كەزىندە كەرەمەت ءبىر باي جىگىتكە جولىعىپ، باقىتتى تۇرمىس قۇرىپ كەتەدى. ادامداردىڭ ءبارى «ءومىر سولاي» دەپ ويلايدى. ءبىراق ءومىر تىم قاتىگەز عوي. «ەش جەردەن سيۋجەت ىزدەمەيمىن. اينالاڭا قاراساڭ، ءبارى – سۇرقيا ءومىر، بىلعانىش. بارلىعى – ءبىر-بىر سيۋجەت. مەن سونى الىپ جازا بەرەمىن»، – دەيدى فلوبەر. شىنىمەن دە سولاي. ءقازىر ادامداردىڭ پەيىلى دە تارىلىپ كەتتى. مەن مىسالى، ءقازىر ايماقتارعا ءجيى ساپارعا شىعامىن. بايقاعانىم، بۇرىنعىداي ۇيىنە شاقىرىپ، شاي بەرەتىن ادام نەكەن-ساياق. مىقتاسا – كافەگە شاقىرادى. «قۇدايى قوناق» دەپ ۇيىندە كۇتپەيدى.
سوسىن ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامدا ءبارىن جوققا شىعارۋ ءۇردىسى بايقالادى. ارينە، يدەالدار جاساپ الۋعا بولمايدى. ءبىراق شەكتەن شىعىپ كەتىپ ءجۇرمىز. اياۋلى دەگەن نارسەلەردى اياققا تاپتاۋ، ءقادىرىن بىلمەۋ بەلەڭ الۋدا. ابايعا، شوقانعا ءتيىسۋ، ودان قالسا، ءقايسىبىر ادامداردىڭ جاعاسىنان الۋ – سونىڭ ءبىر عانا كورىنىسى. ماعان ۇنامايتىن تاعى ءبىر نارسە، سوڭعى كەزدە ايەلدىڭ حاقىسى تۋرالى دا اسىرە كۇرەسكەرلەر كوبەيدى. بۇل ءوزىن باتىسشىل، بولماسا زيالى ەتىپ كورسەتۋدىڭ امالى ما، تۇسىنبەيمىن. ارينە، زورلىق-زومبىلىق وقيعالارى دا كەزدەسىپ ءجۇر عوي. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ بۇكىل ەل، قوعام بولىپ داۋرىعىپ، ايەلدىڭ حاقىسىن داۋلاۋدى، اسىرە قولداۋدى ءوز باسىم ەرسى كورەمىن.
«شىعارماشىلىعىمداعى اۋىزعا ىلىگەتىن نارسە – قاراش قانا بولىپ قالماسا دەيمىن...»
– بىرنەشە دەرەكتى فيلم ءتۇسىردىڭ. كورەرمەن تاراپىنان ولار تىڭ تاقىرىپ، توسىن ماسەلە رەتىندە قابىلداندى. عىلىمي-تانىمدىق زەرتتەۋلەرگە قىزىعۋشىلىق نەدەن تۋىندادى؟
– تەلەارنادا جاڭالىقتار قىزمەتىندە جۇمىس ىستەدىم. ادام ودان وسپەيدى. 1،5 مينۋتتىق حابار جاساپ ءجۇرىپ-اق، بۇكىل ءومىرىڭ ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. ال رەسەي تەلەارناسىن قاراپ وتىرساق، مىسالى، پارفەنوۆتار كەزىندە سيۋجەتتەن كەيىن رەپورتاج، ارى قاراي فيلم، تەلەوچەركتەر جاسايتىن. مەن سوعان قىزىعاتىنمىن. كەيىن بىزدە جۋرناليستيكانىڭ اياسى تارىلىپ كەتتى. تاۋەلسىز باق-تار جابىلدى. تەك ۇگىت-ناسيحاتتىق، ءبىرجاقتى، ۇيرەنشىكتى دۇنيەلەر العا وزدى. جۋرناليستيكا ءمانسىز، ماعىناسىز بولىپ قالدى. سول كەزدە نەگە فيلم ءتۇسىرىپ كورمەسكە دەپ، ەكسكليۋزيۆ تاقىرىپتاردى ىزدەستىرە باستادىق. «ابايدىڭ سوڭعى كۇندەرى» باعاشاردىڭ يدەياسىنان تۋدى. سودان كەيىن قاسىم جاكىبايەۆتىڭ ۇلى ازامات تۋرالى «كىسەناشقان» ءتۇسىرىلدى. مەن ازامات تۋرالى ايتۋ ماڭىزدى دەپ ويلايمىن. مىسالى، سوۆەت كەزىندە پاۆليك موروزوۆ، باتىر بالا بولاتبەك سياقتى يدەالدار شىعارىلدى. بىزگە ءقازىر مەكتەپ باعدارلاماسىندا ءاليحان، ءمىرجاقىپ، احمەتتەردى، مۇستافا شوقايلاردى وقىتۋ دۇرىس شىعار. ءبىراق وسى ازاتتىق ماسەلەسىندە ازامات جاكىبايەۆ تۋرالى ايتسا، بالاعا تەز ءسىڭىستى بولار ەدى. 15-16 جاستاعى بالانىڭ ديسسيدەنتتىك جولعا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ءومىرىن تارك ەتۋى – سيمۆولدىق ءمانى بار جايت. ازامات – جاس ۇرپاق ءۇشىن ناعىز قاھارماندىق بەينە. ءوزىم سولاي بولسا دەپ تىلەيمىن.
– بۇل رەتتە، «اۋەزوۆتىڭ قۇستارى» دا تاقىرىبى، سيۋجەتى جاعىنان تىڭ دۇنيە بولعانى انىق.
– ادەتتە كوپ ادامدار دەرەكتى فيلم دەسە، مىندەتتى تۇردە تۇلعالار تۋرالى، وندا دا اقىن، جازۋشى، اكتەر، ءانشى جونىندە دەپ ويلايدى. سونداي-اق، بىزدە عىلىمعا دەگەن كوزقاراس تا وتە سولعىن. نەگىزى، ەرنار اۋەزوۆ تە – اشىلماي جاتقان ارال. رەليكتى شاعالانىڭ بولەك ءتۇر ەكەنىن ەشبىر ەلدىڭ عالىمدارى بىلگەن جوق، ونى ەرنار مۇحتار ۇلى زەرتتەپ، انىقتادى. جانە سول ەرناردىڭ ارقاسىندا الاكول قورىعى قۇرىلىپ، قۇستاردىڭ ۇلكەن پاتشالىعى امان قالدى. ءبىراق ول كىسىنىڭ دە 80 جىلدىعى ەلەۋسىز ءوتىپ كەتتى. ءۇشارالدا سول كىسىنىڭ اتىنا كوشە بەرسە دۇرىس بولار ەدى.
الاكولدە ءقازىر تۋريزم جاقسى دامىپ كەلەدى. جەتىسۋ وبلىسى جاعىنا دا، اباي وبلىسى جاعىنا دا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن دەمالۋشىلار وتە كوپ كەلەدى. جۇرت كولگە تەك سۋعا ءتۇسىپ، تاماق جەۋ ءۇشىن عانا بارمايدى عوي. مىسالى، تانىمدىق شارالار ۇيىمداستىرۋعا، ىشكى-سىرتقى ءتۋريزمدى جانداندىرۋعا وسى اۋەزوۆتىڭ برەندىن پايدالانۋعا بولار ەدى. سول ارادا ەرنارعا، رەليكتى شاعالاعا ەسكەرتكىش قويسا دا ارتىقتىق ەتپەيدى.
– بولات اتابايەۆ تۋرالى «مىڭجىلدىق ويىنىڭ» دا سۋرەتكەردىڭ اۆتوريتارلىق جۇيەگە قارسى كۇرەسى، قارسىلىعى ايشىقتالعان تارتىمدى تۋىندى رەتىندە باعالاندى. بۇل فيلم ارقىلى سەن تىڭ كوزقاراس، توسىن شەشىمدەرىمەن قازاق ساحناسىن عانا ەمەس، قازاقتىڭ وي-ساناسىن دا ءدۇر سىلكىنتكەن بولات اعاداي ءبىرتۋار رەجيسسەر، بىرەگەي تۇلعانىڭ ءالى ەشكىم تۇرەن سالا قويماعان تىلسىم الەمىنە ءبىر ساۋلە ءتۇسىردىڭ دەپ ويلايمىن. الدا قانداي جوسپارلار بار؟
– نەگىزى، بولاشاقتا جازاتىن دۇنيەلەردى الدىن الا ايتقىم كەلمەيدى. ءبىراق جوسپارلارىم بار. مىسالى، گوگولدىڭ شىعارمالارىن قاراساڭ، «تاراس بۋلبا»، «ۆەچەرا نا حۋتورە بليز ديكانكي» سياقتى اۋىل اڭگىمەلەرى، ودان كەيىن «پەتەربۋرگسكيە پوۆەستي» سياقتى قالا پروزاسى بار، كەيىن پەسالارى ارقىلى ۇلكەن دۇنيەلەرگە ءوتىپ كەتتى. قولىمنان كەلە مە، جوق پا، بىلمەيمىن، ءبىراق مەندە دە وسىنداي كەزەڭدەر بولسا دەپ ويلايمىن. «ءبىر سارىندا قالىپ قالماسام، شىعارماشىلىعىمداعى اۋىزعا ىلىگەتىن نارسە – قاراش قانا بولىپ قالماسا» دەيمىن.
– اڭگىمەڭە راحمەت! قالام-قاناتىڭ تالماسىن، قيالىڭ قياعا سامعاسىن!..