دۇنيە جۇزىندە ورمانى كوپ ەلدەر كوشىن كانادا، فرانسيا، شۆەيساريا، رەسەي باستاپ تۇر. اتالعان ەلدەر فلورا مەن فاۋنا، تۋندراعا وتە باي. ءاربىر جاسىل جەلەكتەن شىققان وتتەگى اۋانى تازارتىپ تۇرادى. بۇلاردا ەكولوگيالىق احۋال سالىستىرمالى تۇردە الدەقايدا جاقسىراق.
قازاق جەرىنىڭ تابيعاتى ءار الۋان. سۇلۋلىعى ءوز الدىنا ءبىر داستان. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ورمان كولەمى 4-6%-دى قۇرايدى. ارينە، باسقالارمەن سالىستىرعاندا ازىراق. دەگەنمەن، بۇل باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر بارشىلىق. سونىڭ ءبىرى - ەلوردا مەن كوكشەنىڭ اراسىن جالعاپ جاتقان قولدان جاسالعان «استانا ورمانى». وندا ەمەن، قاراعاي، اققايىڭ سياقتى اعاشتار وتىرعىزىلعان. سۇيىكتى شاھار الماتىنىڭ تابيعات بەرگەن كوركى كوزدىڭ جاۋىن الادى. بىردە ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆ «قالاداعى اعاشتاردىڭ اۋا سيركۋلياسياسىنا اسەرى 700 مىڭ تۇرعىنعا شاقتالعان» دەپ ەدى. سوڭعى ۋاقىتتارى قالادا كوشەتتەر وتىرعىزۋ بەلەڭ الدى. بيىلدىڭ وزىندە 350 مىڭ ءتۇپ كوشەت ەگىلمەك. بۇل اسا قۋانارلىق دۇنيە دەپ بىلەمىز.
اعاش - تازا اۋا كەپىلى
قازاق حالقىندا «ءبىر تال كەسسەڭ، ون تال ەك» دەگەن ءتامسىل بار. اسا تاۋىپ ايتىلعان ناقىل ءسوز. شىنىندا دا ەكولوگيالىق احۋال ءبارىمىزدى تولعانتادى. سول سەبەپتى اركىم ءوز ءۇيىنىڭ اۋلاسىنا اعاش وتىرعىزا باستاسا، ەكولوگيالىق سانانىڭ جاڭعىرۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى دەپ ۇعىنۋعا بولادى. ونىڭ ىشىندە جەمىس-جيدەكتى وسىرسە، ۇلكەن پايدا بولماق. ءبىر سوزبەن بايانداعاندا، «ءبىر وقپەن ەكى قويان اتادى». ول ءۇشىن جەر جاعدايىن، اۋا رايىن، جەلدىڭ سوعۋى سىندى دەتالدى دۇنيەلەردەن حاباردار بولعانىڭىز ابزال. ءقازىر كوكتەم ۋاقىتى، ناعىز ناۋقان جاسار كەز. ءدال وسى ساتتە ءۇي اينالاسىن رەتتەپ، تالدار ءتۇبىن قوپسىتىپ، اقتاپ، سۋعارساڭىز، قىرىق كۇن شىلدەنىڭ ىستىعىندا امان-ەسەن ساقتاي بىلسەڭىز، ارمەن قاراي تامىرلانىپ، كۇش الىپ كەتەرى ءسوزسىز. ەگەر ۇلكەيىپ، ءاربىر ءتۇپ ماۋەلى بايتەرەككە اينالسا، تازا اۋانى قالىپتاستىرعان بولىپ سانالاسىز.
تالدىڭ پايداسى
كوبىنە جەر جاعدايىن ۇعىنباي جاتامىز. كليماتقا كەلىڭكىرەمەيتىن كوشەتتەردى، جەر جاعدايىنا بەيىمدەلمەگەندەردى ەگەمىز. ول كوبىنە ونبەي جاتادى. سودان كەيىن بەت قايتادى. كوردىڭىز بە، كىلتيپان نەدەن تۋىندايدى؟ سوندىقتان كەلەسىدەي قاراپايىم قاعيدالاردى ۇسىنامىز.
ولار:
- جەر جاعدايىن جەتە ءتۇسىنۋ؛
- كوشەت ساپاسىن باعامداي ءبىلۋ؛
- كۇتىمىن ۇزدىكسىز جاساۋ؛
- ءجيى دارىلەۋ.
وسىنداي كوزگە ءجاي كورىنگەن نارسەلەر كادەگە اسارى ءسوزسىز. باستىسى، ەرىنشەكتىككە بەرىلمەۋ كەرەك. سوندا عانا ءىس ونەرى انىق.
وي ءتۇيىنى
اينالاڭىزدى جاسىل جەلەكپەن كومكەرۋ ءوز قولىڭىزدا. ەلدە «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن» دەپ جاتادى. وسىنداي التىن سوزدەر تەككە ايتىلماسا كەرەك-تى. اعاش وتىرعىزىپ، پايدالى ىسپەن شۇعىلدانايىق!