«ۇيلەنۋ وڭاي، ءۇي بولۋ قيىن»: قازاقستاندا جاستار نەگە ۇيلەنۋگە اسىقپايدى؟
قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى شاڭىراق كوتەرەتىن جاستار سانى ازايىپ كەلەدى. 2025 جىلدىڭ العاشقى ءۇش ايىندا ەلىمىزدە نەبارى 22،5 مىڭ نەكە تىركەلگەن. بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 4،3 مىڭعا از. ساراپشىلار مۇنداي قۇلدىراۋ سوڭعى ون جىلدا العاش رەت بايقالىپ وتىرعانىن ايتادى.
نەكەلەسۋ كوەففيسيەنتى دە تومەندەگەن: 1000 ادامعا شاققاندا 4،47. بىلتىرعى كورسەتكىش — 5،33. اسىرەسە تۇركىستان وبلىسى مەن الماتى قالاسى نەكەنىڭ ازايۋىنا ەداۋىر ىقپال ەتىپ وتىر.
كەش ۇيلەنگەن - بالاسىن دا اياققا كەش تۇرعىزادى...
جۋىردا ءبىر تويدا بولدىق. جۇبايىمنىڭ سىنىپتاسى 40 جاسقا تولىپ، شاعىن ورتادا تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتتى. ادەتتەگىدەي بالالاردى ۇيدە قالدىرىپ، ەكەۋمىز عانا باردىق. قاسىمىزدا وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن، 37 جاسىندا ۇيلەنگەن بولات (اتى وزگەرتىلدى) ەسىمدى جولداسىمىز جۇبايىمەن بىرگە جاستان ەندى اسقان كىشكەنتاي قىزىن ەرتىپ كەلىپتى. كورگەن بويدا ءبارىمىز قۋانا كۇلىپ، ازىلدەستىك: «قارتايعان شاعىڭدا كورگەن بالا قالاي ەكەن؟» — دەپ.
نەگىزى وسى توپتاعى ەرتەرەك ۇيلەنگەن جىگىتتەردىڭ بالالارىنىڭ الدى مەكتەپ ءبىتىرىپ، ستۋدەنت اتانىپ جاتىر. ال بولات ەندى عانا بالالى بولىپ وتىر. ارينە، بۇل – ۇلكەن باقىت. شۇكىر.
دەگەنمەن ويلانباي تۇرا المايسىڭ: قىزى مەكتەپكە بارعان كەزدە بولات 45-تەن اسادى، ال مەكتەپ بىتىرگەندە ەلۋ جاستان الدەقاشان اسىپ كەتۋى مۇمكىن. وندايدا “بالانى ناعىز اياققا تۇرعىزار شاقتا وعان اقىل ايتىپ، كومەكتەسۋگە كۇش-قۋاتىم قالا ما” دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۋىندايدى. بالانى اياققا تۇرعىزۋ، جوعارى ءبىلىم بەرۋ، قاتارىنان قالدىرماي ءوسىرۋ — مۇنىڭ ءبارى تەك ماتەريالدىق ەمەس، كۇش-قۋات، سەرگەكتىك، دەنساۋلىق تالاپ ەتەتىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك.
ءيا، كەشىكسە دە، اتا-انا اتانعانى — زور قۋانىش. ءبىراق وسىلاي ۇزاق ۋاقىت ۇيلەنبەي ءجۇرىپ قالىپ، كەيىن بالا سۇيە الماي، مەديسينالىق ورتالىقتاردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرعانداردىڭ دا سانى از ەمەس قوي…
نەلىكتەن جاستار ۇيلەنبەيدى؟
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، جاستاردىڭ وتباسى قۇرۋعا اسىقپاۋىنا بىرنەشە سەبەپ بار:
• 1990-جىلدارداعى دەموگرافيالىق داعدارىس – بالا تۋۋ جاسىنداعى بۋىن سانى از؛
• تۇراقسىز جۇمىس پەن تابىس؛
• ەميگراسيانىڭ ارتۋى؛
• مانساپ پەن جەكە دامۋ ءۇشىن وتباسىن كەيىنگە قالدىرۋ؛
• اجىراسۋدىڭ ءوسۋى – نەكەگە سەنىم ازايعان؛
• انا بولۋ جاسىن كەشىكتىرۋ؛
• رەپرودۋكتيۆتى دەنساۋلىقتىڭ ناشارلاۋى.
بۇل ۇردىستەر تەك الەۋمەتتىك ەمەس، دەموگرافيالىق قاۋىپكە اينالىپ وتىر. سەبەبى نەكە ازايعان سايىن بالا تۋۋ كورسەتكىشى دە تومەندەپ كەلەدى.
ۇرىقتى ساقتاۋ - ءسان ەمەس، قايتا بولاشاق انا مەن اكە ءۇشىن ساقتىق شەشىم
كەيىنگى جىلدارى جاستار اراسىندا ۇرىعىن قاتىرىپ، ساقتاپ قويۋ ارقىلى بالالى بولۋ مۇمكىندىگىن كەيىنگە قالدىرۋ جيىلەگەن دەپ ايتىلىپ ءجۇر. بۇل تۋرالى ءبىز «Ecomed» كلينيكاسىنىڭ ديرەكتورى، ەمبريولوگ مارات وتاربايەۆپەن سويلەستىك.
«23 جاستاعى ۇرىق ساپاسى مەن 40 جاستان اسقان كەزدەگى ساپانى سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ۇرىق ساپاسى جاسپەن بىرگە تومەندەيدى. سوندىقتان قاجەت بولسا، ەرتەرەك قاتىرىپ قويۋ — بولاشاق ءۇشىن دۇرىس شەشىم»، — دەيدى ول.
مارات وتاربايەۆ 17 جىلدان بەرى اتالعان كلينيكادا جاساندى جولمەن بالالى بولۋ باقىتى بۇيىرعاندارعا كومەكتەسىپ كەلەدى. ول جاستار جاعى "ۇرىقتى قاتىرىپ، ساقتاپ قويۋ سەبەبىنەن ۇيلەنبەي ءجۇر دەگەنمەن" كەلىسپەيدى. سەبەبى، وعان نەگىزىنەن ۇيلەنگەن سوڭ، بىرنەشە جىل بالا سۇيە الماي جۇرگەن جاندار باراتىن كورىنەدى.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، ايەلدەردىڭ ۇرىعى اناسىنىڭ جاتىرىنداعى كەزەڭدە، ياعني ءوزى ومىرگە كەلگەنگە دەيىن-اق قالىپتاسادى، ال ەر ادامداردا ۇرىق ءار ءۇش اي سايىن جاڭارىپ وتىرادى. بۇل – ەر مەن ايەلدىڭ رەپرودۋكتيۆتى مۇمكىندىكتەردەگى ۇلكەن ايىرماشىلىق. سوندىقتان وتباسىن قۇرعىسى كەلەتىن، ءبىراق وعان اسىقپاي جۇرگەن قىز-جىگىتتەرگە "قۇلاققاعىس" رەتىندە ايتارى:
«جىل وتكەن سايىن ۇرىق ساپاسى تومەندەپ كەلەدى. سايكەسىنشە، بالا ءسۇيىپ، ۇرپاق ءوربىتۋ ىقتيمالدىلىعى دا ازايىپ كەلەدى. ارينە، اركىمنىڭ ءوز تاڭداۋى بار. ول ۇيلەنە مە، ۇيلەنبەي مە، ءبىراق وتباسىن قۇرۋ ويدا بولسا، وندا ەرتەرەك قامدانۋ كەرەك».
ۇرىق قاتىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ورتاشا قۇنى – 1000–1200 اقش دوللارى، ال ساقتاۋ قۇنى – كۇنىنە 3000 تەڭگە. باعا كوبىنە گورموندىق دارى-دارمەك پەن ەم-شارالارعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇرادى.
دەگەنمەن كلينيكا وكىلدەرى مۇنى بيزنەسكە اينالدىرۋعا قارسى.
«ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز – ءار نارسە ءوز ۋاقىتىمەن بولعانى دۇرىس. ءبىراق ەگەر ادام شىن قاجەت ەكەنىن سەزىنسە، وندا بۇل ءادىس وعان كومەكتەسە الادى»، — دەيدى مارات وتاربايەۆ.
جاستاردىڭ ۇيلەنۋگە اسىقپاۋىن ءومىردىڭ جاڭا تالاپتارىمەن، مانساپ، تۇراقسىزدىق پەن بولاشاققا سەنىمسىزدىكپەن بايلانىستىرۋعا بولادى. الايدا ۋاقىت وتە بۇل شەشىم دەنساۋلىق پەن دەموگرافيا تۇرعىسىنان ۇلكەن قاۋىپكە اينالۋى مۇمكىن.
سەبەبى وتباسىن قۇرۋدىڭ ەڭ باستى ءمانى - بالا ءسۇيۋ، ۇرپاق ءوربىتۋ. بۇل - ادامنىڭ تابيعي بولمىسى، ءومىر جالعاستىعى. جانۇيا تەك ەكى ادامنىڭ ءبىر شاڭىراق استىندا تۇرۋى ەمەس، كەلەشەككە مۇرا قالدىرۋ، ۇرپاق تاربيەلەۋ دەگەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن كەلەدى.
بالا ءسۇيۋ – وتاۋ قۇرعان جاستار ءۇشىن ەشتەڭەمەن ولشەنبەيتىن زور باقىت. ءبىراق ول ءوز ۋاقىتىندا بولسا، ءتىپتى دە جاقسى. كەش باستالعان باقىت ەشقاشان كەش ەمەس، دەگەنمەن وعان دايىن بولۋ ءۇشىن بۇگىننەن قامدانعان ءجون. ال ول ءۇشىن ەرتەرەك ءۇي بولىپ، وتباسىن قۇرعان - ابزال.