· 2025 جىلى قاڭتاردا قىتايلىق DeepSeek ستارتاپى جاساندى ينتەللەكت نارىعىن ءدۇر سىلكىندىردى. جاڭا چات بوت امەريكالىق جي ونىمدەرىن ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ اكسيالارىنىڭ تۇسۋىنە اسەر ەتتى. الايدا، قور نارىعى ساراپشىلارى بۇل قىسقا ۋاقىتتى قامتيتىن ەيفوريا دەپ تۇسىندىرۋدە. جاڭا دۇنيە ۇنەمى ادامداردى وزىنە تارتىمدى ەتەدى دەگەن پىكىردە. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەسكە امال جوق. امەريكالىق تەحنولوگيالىق الىپتار باسەكەگە توتەپ بەرە المايدى دەپ ايتا المايمىز. سەبەبى، اقش-تا قالىپتاستان يننوۆاسيالىق جۇيەنى ىنتالاندىرۋ مەحانيزمدەرى ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.
مەملەكەتتىك قولداۋ بار
اقش جي سالاسىندا كوشباسشى ەكەنى ءسوزسىز. سەبەبى، الەمدەگى ەڭ العاشقى چات بوت ستارتاپتار سوندا پايدا بولدى. بۇل ستارتاپتار ءىرى كومپانياعا اينالىپ، جي نارىعى قالاي داميتىنىن ايقىنداۋدا. ءقازىر بەيجىڭ ۆاشينگتونعا باسەكەلەستىك جاساۋعا تىرىسۋدا. امەريكالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە جۇڭگو اقش-تان 2-3 جىلعا قالىپ بارادى. الايدا، قۋىپ جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى. دەگەنمەن، اقش تا سول 2-3 جىلدا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماق ەمەس.
اقش مۇنداي جەتىستىككە قالاي جەتتى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى يننوۆاسيالىق جۇيەسىنەن ىزدەۋ قاجەت. جۇيەنىڭ قۇرىلۋ قاعيدالارى، ونىڭ ەلەمەنتتەرى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
امەريكانىڭ يننوۆاسيالىق جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ءۇش ەلەمەنتى بار. ولار مەملەكەت، ۋنيۆەرسيتەتتەر جانە بيزنەس. مەملەكەتتىك قولداۋسىز جانە قورعاۋسىز يننوۆاسيانى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. ستارتاپتى جاساۋعا مەملەكەتتىك قولداۋ اركەز كەرەك بولماس. الايدا، ول ءوسىپ ءىرى بيزنەسكە اينالۋى ءۇشىن مەملەكەتتىك قولداۋ مەن قورعاۋ قاجەت. مىسالى، Google كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋ ارقىلى ءوز يدەياسىن جۇزەگە اسىرعان. مۇنداي مىسالدار وتە كوپ.
ءقازىر ترامپتىڭ ساياساتى دا جي سالاسىن دامىتۋعا باعىتتالعان. سول ءۇشىن دە 500 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە قارجى ءبولۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ول بىرنەشە جىلعا بەرىلەتىن قاراجات ەكەنى ءسوزسىز. دەگەنمەن، بۇل وتە كوپ ينۆەستيسيا. سالىستىرۋ ءۇشىن مىسال رەتىندە امەريكالىق كومپانيالاردىڭ بولگەن قارجىلارىن ايتا كەتەيىك. مىسالى، Meta 2026 جىلى 60 ملرد، ال Microsoft بيىل 80 ملدر اقش دوللارىن جي-گە بولگەن.
ءوز نارىعىن قورعاۋدان تايىنبايدى
ۆاشينگتون تەك قارجىلاي قولداۋ عانا ەمەس، ىشكى نارىقتى قورعاۋ شارالارىن دا جۇزەگە اسىرۋدا. بيىل قاڭتاردا تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇجات قابىلداندى. ول الەمدە جي-گە قولجەتىمدىلىكتى باقىلاۋ ءۇشىن گرافيكالىق پروسەسسورلار ساۋداسىنا شەكتەۋ قويادى. چات بوتتار جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءىرى كولەمدە ەنەرگيا كوزى، ەكىنشىدەن سوڭعى مودەلدەگى قۋاتتى چيپتەر قاجەت. گرافيكالىق پروسەسسور (GPU) سونداي چيپ بولىپ تابىلادى. ال ونى ءوندىرۋشى الەمدەگى ەڭ ءىرى كومپانيا Nvidia اقش-تا ورنالاسقان. الەمدەگى GPU نارىعىنىڭ 80%-ى Nvidia-عا تيەسىلى. ياعني الەمدىك مونوپوليست. Nvidia تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، ارينە ونىڭ ءونىمىنىڭ الەمدەگى ساۋداسىنا مەملەكەتتىڭ شەكتەۋ قويۋى ءتيىمدى ەمەس. الايدا، ۇلتتىق مۇددە مەن قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان بۇل شەكتەۋلەر قاجەت.
اقش GPU ساۋداسىنا قانداي شەكتەۋ قويۋدا؟ بۇل مەملەكەتتەرگە باعىتتالعان شەكتەۋ. جۇڭگو، يران جانە رەسەي كومپانيالارى مەن ولاردىڭ تەرريتورياسىنا گرافيكالىق پروسەسسورلار مۇلدەم ساتىلمايدى. سەبەبى، اتالمىش ەلدەر امەريكانىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاستارى.
ال 18 مەملەكەتكە ساۋدا شەكتەۋى جوق. ولار: اۆستراليا، بەلگيا، ۇلىبريتانيا، كانادا، دانيا، فينليانديا، فرانسيا، گەرمانيا، يرلانديا، يتاليا، جاپونيا، نيدەرلاندى، جاڭا زەلانديا، نورۆەگيا، وڭتۇستىك كورەيا، يسپانيا، شۆەسيا، تايۆان. ارينە، اقش-تىڭ كومپانيالارىنا شەكتەۋ قويىلماعان. قالعان مەملەكەتتەرگە ءىشىنارا شەكتەۋلەر بار. مۇنىڭ ءبارى جي سالاسىندا امەريكانىڭ كوشباسشىلىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالار.
ىشكى باسەكەلەستىك جوعارى دەڭگەيدە
امەريكادا 7 تەحنولوگيالىق الىپ كومپانيا بار. ولار Alphabet، Amazon، Apple، Meta، Microsoft، Nvidia جانە Tesla. قاڭتاردا وتكەن دونالد ترامپتىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە اتالمىش كومپانيالار باسشىلارى دا قاتىستى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ تەحنولوگيالىق الىپتاردىڭ ۆاشينگتونعا لوببيلىك ەتىپ جاتقانىن كورسەتەدى. اسىرەسە، Tesla باسشىسى يلون ماسكتىڭ ىقپالى باسىم. سەبەبى، ول پرەزيدەنتتىڭ كەڭەسشىسى ءارى ۇكىمەتتىڭ ناتيجەلىلىك دەپارتامەنتىن باسقارادى.
تەحنولوگيالىق الىپتاردىڭ لوببيلىگى مەن ولارعا دەگەن مەملەكەتتىڭ كوڭىل ءبولۋى يننوۆاسيالىق جۇيەنىڭ السىزدىگىن بىلدىرمەيدى. سەبەبى، الىپتاردىڭ ءوز اراسىندا باسەكەلەستىك وتە جوعارى دەڭگەيدە. ءقازىر OpenAI كومپانياسىنىڭ ءونىمى – ChatGpt امەريكادا عانا ەمەس الەمدە كوشباسشى. ءبىراق 18 اقپاندا يلون ماسكتىڭ xAI ستارتاپى Grok 3 چات بوت مودەلىن ۇسىندى. ونىڭ سوزىنشە Grok 3 –الەمدەگى ەڭ اقىلدى چات بوت. Grok-تىڭ الدىڭعى مودەلدەرىنە قاراعاندا فۋنكسيونالدى. الايدا، ساراپشىلار ChatGpt-مەن سالىستىرعاندا السىزدەۋ دەپ باعالاۋدا. دەگەنمەن، وسى مودەلدى جاساپ شىعارعاننىڭ ءوزى اقش-تا باسەكەلەستىك جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتەدى.
ەكى الىپ اراسىنداعى باسەكە تەك تەحنولوگيالىق سيپاتتا ءجۇرىپ جاتقان جوق. بيىل يلون ماسك OpenAI كومپانياسىن ساتىپ الۋعا نيەتى بار ەكەنىن مالىمدەدى. ول ءۇشىن 97 ملرد اقش دوللارىن بەرۋگە دەيىن. ءبىراق OpenAI باسشىسى س.التمان ودان باس تارتتى. ونىڭ قارسىلاسۋى قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنى بەلگىسىز. سەبەبى، ماسكتىڭ Twitter سياقتى ءىرى كومپانيانى ساتىپ الۋ تاجىريبەسى بار.
ءقازىر بۇل ەكى كومپانيادان بولەك وزگەلەر دە ءجي-دى دامىتۋعا كۇش سالۋدا. مۇنداي قاتاڭ باسەكەلەستىك مىندەتتى تۇردە اقش-تىڭ الەمدەگى كوشباسشىلىعىن نىعايتادى.