جانكەشتى كاسىپ
جاھاندىق جەلىنىڭ ارقاسىندا ءبىز سۋرەتتەر مەن ۆيدەولاردان اۋەدەگى ادەمى كادرلاردى، سونداي-اق ۇشاقتىڭ ىشىنەن تۇسىرىلگەن عاجاپ كورىنىستەر مەن اۋەجايلارداعى ۇشاقتاردىڭ فوتوسۋرەتتەرىن كورۋگە مۇمكىندىك الدىق. ءبىراق اۋە كولىگىن جۇرگىزەتىن ۇشقىشتاردىڭ اڭگىمەسىن كۇندە ەستىپ، بىلە بەرمەيمىز. الماتىلىق ۇشقىش جاراس بوزجىگىت ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ۇشاقتاردىڭ ءبىرى – Boەing-767 ۇشاعىن باسقارادى. 5 جىلدىق تاجىريبەسى بار مامان «اقشامعا» سۇحبات بەرىپ، اۆياسيا سالاسىنىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىستى.
– نەلىكتەن بۇل ماماندىقتى تاڭدادىڭىز؟ اۆياسياعا قالاي كەلدىڭىز؟
– نۇر-سۇلتان قالاسىندا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ ءجۇرىپ، ءبىر دوسىمنان: «بىزدە مەملەكەتتىك اۆياسيالىق ورتالىق بار. ەڭ باستىسى، ىرىكتەۋ كەزەڭدەرىنەن وتسەڭ، اۆياسيادا وقۋعا مۇمكىندىك الاسىڭ» دەگەن ۇسىنىس كەلدى. ءبىراز ويلانىپ، ورتالىقتى زەرتتەپ كوردىم. ورتالىق توقتار اۋباكىروۆتىڭ باستاماسىمەن اشىلعان. 3-كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە اۆيامەكتەپكە بارىپ كوردىم. باستىسى، ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋعا كەدەرگى بولماۋى كەرەك. قىركۇيەكتە ساباق باستالىپ، مامىر ايىنا دەيىن ارنايى كۋرس رەتىندە وقىدىق. اۆيامەكتەپ بالانى اۆياسياعا قىزىقتىرۋ ماقساتىندا اشىلعان. ءوزىم اۋىلدا ءوستىم، مەنىڭ وتباسىمدا، ءتىپتى، تانىستارىمنىڭ اراسىندا اۆياسيادان بىردە-بىر ادام بولعان جوق. اۆياسيادان بەيحابار جاستاردى ۇشقىش بولۋعا قىزىقتىراتىن تاپتىرماس ورتالىق. اۆيامەكتەپتە ءبىز 2 توپتا 40-قا جۋىق بالا وقىدىق. التاۋىمىز اۆياسيالىق اكادەمياعا تۇستىك. سولاردىڭ ىشىندە ۇلكەن اۆياسيادا مەن عانا قالدىم. سەبەبى اۆياسياعا كەلۋ، ۇشقىش بولۋ جولى قيىن. وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن الدىڭدا ءبىراز سىناقتار كۇتىپ تۇرادى. اكادەميادا وقىپ ءجۇرىپ، 1-كۋرستان كەيىن وقۋىمدى فينليانديادا جالعاستىردىم. ول جاققا مەملەكەت تاراپىنان 12 بالاعا گرانت بولىنگەن ەدى. فينليانديادان ليسەنزيالارىمىزدى الىپ، ەلگە كەلىپ جۇمىسقا ورنالاستىق.
– اۆياسيا سالاسىندا جۇرگەنىڭىزگە قانشا جىل بولدى؟ اۋەدە قانشا ساعات ۇشتىڭىز؟ العاشقى رەيسىڭىز؟
– ۇشىپ جۇرگەنىمە 5 جىل بولدى. 3200-3300 ساعات ۇشتىم. باسىندا ءۇشىنشى ۇشقىش رەتىندە 2 ۇشقىشتى باقىلاپ وتىردىم. ەڭ ءبىرىنشى اقتاۋ قالاسىنا، نۇر-سۇلتان قالاسىنا ۇشىپ بارىپ كەلدىك. ال كومانديردىڭ قاسىندا ەكىنشى ۇشقىش رەتىندە ۇشقاندا، قاسىڭا تاجىريبەلى ەكىنشى ۇشقىشتى وتىرعىزادى. تاجىريبەڭ جەتپەي جاتسا، ءۇشىنشى ۇشقىش ورنىڭدى الماستىرا قويادى. ەكىنشى ۇشقىش بولىپ العاش رەت الماتىدان شىمكەنت قالاسىنا ۇشتىم.
– ءبىر ايدا نەمەسە ءبىر اپتادا وسىنشا ساعات قانا ۇشۋ كەرەك، ارتىق ۇشۋعا بولمايدى دەگەن شەكتەۋلەر بار ما؟
– ءيا، بار. بىزگە جىلىنا 900 ساعاتتان ارتىق ۇشۋعا بولمايدى. سونداي-اق، كومپانيانىڭ وزىندىك ىشكى ەرەجەلەرى بار. سول ەرەجە بويىنشا 7 كۇن قاتارىنان عانا ۇشا الاسىڭ، 8-كۇن ۇشقىشقا مىندەتتى تۇردە دەمالىس بولۋى شارت.
– ۇشاقتى نەشە ۇشقىش تىزگىندەيدى؟
– ۇشاق كابيناسىندا 2 ۇشقىش بولادى. ءبىرى – كوماندير، ەكىنشىسى – ەكىنشى ۇشقىش. مەن قازىرگى تاڭدا ەكىنشى ۇشقىشپىن. ەكى ۇشقىشتىڭ دا مىندەتتەرى بولادى. كوماندير مەن ەكىنشى ۇشقىش ءوز مىندەتىن اتقارادى. ەكىنشى ۇشقىشتىڭ جۇمىسى – كومانديرگە كومەكتەسۋ. اۆياسيادا كوماندامەن جۇمىس ىستەۋ اسا ماڭىزدى. رەيستە ءبىر ۇشقىش ءارقاشان اۋە كەمەسىن باسقارسا، ەكىنشىسى بىرىنشىسىنە كومەكتەسىپ وتىرادى. ماسەلەن، ديسپەچەرلەرمەن بايلانىس ورناتادى. قايتۋ رەيسىندە ءبىز ورىن الماسامىز. ەكىنشىسى باسقارىپ، ءبىرىنشىسى باقىلاۋ جاسايدى.
– ۇشار الدىنداعى پروسەستى ايتىپ بەرسەڭىز؟ جۇمىس نەشەدە باستالادى؟
– رەيس الدىندا ارنايى بريفينگ بولادى. كوماندير عانا باسقارۋى ءتيىس دەگەن ارنايى قاتىپ العان ەرەجە جوق. شەتەلگە ۇشاتىن بولسا، جۇمىس ءبىر جارىم ساعات بۇرىن، ىشكى رەيستەر بولسا، وفيسكە ءبىر ساعات ون بەس مينۋت بۇرىن كەلەمىز. شتۋرمانداردىڭ رەيسكە دايىنداپ قويعان فلايت-جوسپارىمەن تانىسىپ، قانشا ساعات ۇشامىز، قانشا جانارماي كەرەك، كەلۋ ۋاقىتىن جانە اۋا رايى بەلگىلەنگەن قۇجاتتارمەن، جوسپارمەن تانىسامىز. مىسالى، قونارداعى قونۋ جولاعى ۇشەۋ بولسا، ول جوسپاردا بۇگىن بىرەۋى عانا ىستەيدى دەپ جازىلىپ تۇرۋى مۇمكىن. ۇشاق ۇشپاي تۇرىپ، سونىڭ بارىمەن تانىسىپ، ۇشقىش قايسىسىنا قونۋدى الدىن الا ءبىلۋ كەرەك. بريفينگتى 2 ۇشقىش وتكىزەدى. ۇشاققا كەلە سالا، تەحنيكالىق جاعىن تەكسەرىپ شىعامىز.
بورتسەرىكتەر بىزگە كەلىپ، بارلىق جولاۋشى بورتتا دەپ حابارلايدى. كوماندير نەمەسە ەكىنشى ۇشقىش 3 تىلدە جولاۋشىلارمەن امانداسىپ، قىسقاشا رەيس بارىسىن، قوناتىن اۋەجايداعى اۋا رايىن ايتادى. ەسىكتەر جابىلىپ، ديسپەچەردەن رۇقسات سۇرايدى. قونعاننان كەيىن بورتسەرىك حابارلايدى. توقتاپ، ۇشقىشتاردىڭ قولى بوساعاننان كەيىن كوماندير رەيستە بولعان جولاۋشىلارعا راحمەتىن ايتىپ، قوشتاسادى.
– جۇمىس بارىسىندا، اۋەدە اۋا رايىنا بايلانىستى توسىن وقيعالار بولدى ما؟
– بىردە سەۋل–نۇر-سۇلتان رەيسىندە قىتايداعى اۋە جولىن اسكەري ۇشقىشتار ۇشىپ جۇرگەندىكتەن جاۋىپ تاستاعان. ءبىز اۋە جولىنىڭ جابىلاتىنىنان حاباردارمىز. جوسپاردا ول جول جابىلماستان 3 مينۋت بۇرىن ۇشىپ وتەتىنىمىز كورسەتىلگەن. ءبىراق ءبىز ول جەرگە 15–20 مينۋت بۇرىن ۇشىپ باردىق. ەرتە كەلسەك تە، جولدىڭ جابىق ەكەنى تۋرالى حابارلادى. ءسويتىپ، جاقىن ماڭداعى اۋەجايعا قونىپ ايالداۋعا تۋرا كەلدى. كومپانياعا سپۋتنيكتىك تەلەفونمەن حابارلاسىپ، فلايت-جوسپار سۇراتتىق. سول جەردە 2 ساعاتتىڭ شاماسىندا كۇتىپ، قايتا ۇشتىق. وسىنداي كۇتپەگەن توسىن وقيعالار بولىپ تۇرادى. ويلاماعان جەردەن ۇشاقتىڭ ۇشۋ باعىتى وزگەرىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، ءبىز الىسقا ۇشامىز دەلىك، جول الىس بولعاندىقتان، جانارماي كوپ كەرەك. قونۋعا رۇقسات ەتىلگەن سالماق بولادى. ۇشۋعا جانە قونۋعا ماكسيمالدى سالماق ءارتۇرلى. ۇلكەن سالماقپەن ۇشا الامىن، ءبىراق سول سالماقپەن قونا المايمىن. توتەنشە نەمەسە وقىس جاعدايلار بولا قالسا، ۇشاقتاعى ارتىق جانارمايدى شاشىپ جىبەرۋىم كەرەك. ونىڭ بەلگىلى ءبىر بيىكتىگى، ارنايى ايماعى بار. ءار ەلدىڭ، اۋەجايدىڭ ارنايى جانارماي شاشاتىن جەرلەرى بولادى.
– ۇشقىش ماماندىعىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن بەيمالىم تۇستارى بار ما؟ ماسەلەن، ءبىر ءتيپتى ۇشاققا وتىرعان ۇشقىش باسقا ۇشاقپەن ۇشا الماي ما؟
– ءبىر تيپپەن بىرگە ەكىنشى تيپ قاتار جۇرەدى. مىسالى، بىزدە Boeing-767-مەن ۇشا الاتىن ۇشقىش 757-مەن دە ۇشا الادى. ول ءسال كىشىلەۋ. ۇشقىشتاردىڭ ءموبيلدى بولۋى ءۇشىن جاسالعان. ال Airbus-320-نىڭ ۇشقىشى 318، 319، 320،321- مەن دە ۇشا بەرەدى. سەبەبى، ءبارىنىڭ كابيناسى بىردەي، تەك سالماعى ءارتۇرلى. ءبىراق Airbus-تىڭ ۇشقىشى Boەing-تە ۇشا المايدى.
– رەيس الدىندا ۇشقىشتارعا مەديسينالىق تەكسەرىستەن ءوتۋ مىندەتتى مە؟
– ول بۇرىن مىندەتتەلگەن. رەيستىڭ الدىندا قان قىسىمىن ولشەپ، ۇشقىش تولىق تەكسەرىستەن وتەتىن. ءقازىر بۇل مىندەتتەمەنى الىپ تاستادى. ءار ۇشقىشتىڭ دەنساۋلىعى، رەيس كەزىندەگى جاۋاپكەرشىلىگى – ءوز موينىندا. ۇشقىش رەيس الدىندا ءوزىن جايسىز سەزىنىپ، دەنساۋلىعى جاراماسا، الدىن الا ۇشاققا وتىرا المايتىنىن ەسكەرتۋ كەرەك.
– قاي مەزگىلدە ۇشقان قاۋىپتىرەك؟
ۇشاق – ءقاۋىپتى ترانسپورت ءتۇرىنىڭ ءبىرى. قىستا دا، جازدا دا ۇشۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. مىسالى، جازدا جاۋىن-شاشىن كوپ بولاتىندىقتان، اۋە جولىندا نايزاعايلى بۇلتتاردان اينالىپ ءوتۋىمىز كەرەك. ۇشاقتاعى رادار قاي بۇلتتىڭ نايزاعايلى ەكەنىن، قاي بۇلتتا قاتتى زاتتار بار ەكەنىن كورسەتىپ بەرەدى. قىستا جول سىرعاناق بولادى، ال تۇمان ءقاۋىپتى دەپ ويلامايمىن.
ۇشاقتا ەڭ ماڭىزدى كەز – ۇشۋ جانە قونۋ كەزەڭى
– جولاۋشىعا ۇشاقتىڭ جەردەن كوتەرىلگەنى جانە جەرگە قوناتىن كەزى ەرەكشە اسەر قالدىرادى. ماعان وسى كەزەڭدەر قاتتى ۇنايدى. سىزگە شە؟
– ماعان قوناتىن كەز ۇنايدى. سەبەبى، ۇشقىشتىڭ جۇمىسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 60–70 پايىزى قوناتىن كەزدە باستالادى. اۆيامەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە ينسترۋكتور: «ۇشار كەز – جاقسى، ۇشۋ – كەرەمەت، قونۋ – ءقاۋىپتى» دەگەن ەدى. ول كەزدە ءالى تەوريا وقىپ جۇرگەن، ۇشۋدا تاجىريبە جوق كەزەڭ. تۇسىنبەيتىنمىن. كەيىن ۇشا باستاعاننان كەيىن شىنىمەن دە سولاي ەكەنىنە كوز جەتتى. ۇشقىشتىڭ نەگىزگى جۇمىسى جەرگە تومەندەگەننەن باستالىپ، قونۋعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.
– ۇشاقتا ۇشقان كەزدەگى ەڭ ءقاۋىپسىز كەزەڭ – ەڭ بيىكتە، ەشەلوندا ۇشىپ بارا جاتقان كەز. ءقاۋىپتى ءارى ماڭىزدى كەزەڭ – ۇشاتىن جانە قوناتىن كەز.
– اۋەدە ۇشاق تەڭسەلىپ، جانعا قاراي اۋىپ جاتادى. بۇل ءقاۋىپتى مە؟
– جەرگە جاقىنداعاندا، ۇشاق تەڭسەلە باستايدى. اسىرەسە، جازدا كۇننىڭ كوزى جەردى قىزدىرادى. جەر بەتى تەگىس بولماعاندىقتان، ءارتۇرلى قىزادى. قىزعان اۋا توبەگە قاراي كوتەرىلەدى. ءبىر جەردىڭ اۋاسى اقىرىن، ەكىنشى جەردىڭ اۋاسى تەز كوتەرىلەدى. سول ءۇشىن ءارتۇرلى اۋانىڭ اسەرىنەن ۇشاق تەڭسەلەدى. ال اۋەدە الدا ۇشىپ بارا جاتقان ۇشاقتىڭ قاناتتارىنىڭ اسەرىنەن اۋا بۇزىلادى دا، ارتىندا ۇشىپ كەلە جاتقان ۇشاقتى تەڭسەلتەدى. بۇل ءقاۋىپتى ەمەس. ونىڭ بارلىعىن ديسپەچەرلەر باقىلاپ، ەسكەرتىپ وتىرادى. ۋاقىت وتە كەلە، اۋا تۇزەلەدى. ەكىنشىدەن، اۋەدەگى جەلدىڭ اسەرىنەن بولىپ جاتادى. قاتتى جەلدىڭ جىلدامدىعى اۋىسىپ وتىرادى. تاۋلى ايماقتىڭ ۇستىمەن ۇشقاندا دا، قاتتى بۇلتتارعا جاقىنداعاندا دا، ۇشاق تەڭسەلەدى. شىعىستان باتىسقا ۇشقاندا، جەل الدىمىزدان سوعادى. ءبىزدىڭ جىلدامدىعىمىز تومەندەيدى، ال باتىستان شىعىسقا ۇشقاندا، جەل ارتتان سوعادى دا، ۇشاق تەز ۇشادى.
– ۇشاق قونعاننان كەيىن جولاۋشىلار قول شاپالاقتاپ، ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىرىپ جاتادى. جولاۋشىلار جاقتاعى دىبىستار سىزدەرگە ەستىلە مە؟
– جوق، بىزگە ەستىلمەيدى. بورتسەرىكتەر وسى رەيس وتە ءساتتى بولدى، جولاۋشىلارعا ۇنادى دەپ ايتىپ جاتادى. ءبىز وعان، ارينە، قۋانامىز.
– بولاشاق ۇشقىشتارعا ايتارىڭىز؟
– ۇشقىش بولۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ماقسات كەرەك. ماقساتتى ىسكە اسىراتىنداي تالاپ كەرەك. مەكتەپتە وقيتىن وقۋشىلارعا ماتەماتيكا، فيزيكا پاندەرىنەن دايىندىق قاجەت. ەڭ ماڭىزدى شارتتاردىڭ ءبىرى – ءتىل ءبىلۋ. اۆياسيا – دامىعان سالا. سول ءۇشىن اعىلشىن ءتىلى وتە كەرەك ءتىل. شەتەلگە ۇشقاندىقتان، بۇكىل الەم ءقازىر ءبىر ستاندارتپەن، اعىلشىن تىلىمەن ۇشادى. ءتىلدى نەعۇرلىم جەتىك بىلسە، سوعۇرلىم ۇشقىش ءۇشىن جۇمىسقا ورنالاسىپ، جۇمىس ىستەۋ وڭاي بولادى.
اۆياسيالىق وقۋ ورنى قازاقستان بويىنشا ءبىر-اق جەردە بار. ول – الماتى قالاسىنداعى اۆياسيالىق اكادەميا. ەكىنشىدەن، ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن «Airastana» كومپانياسىنىڭ ۇشقىشتارعا ارنالعان ارنايى باعدارلاماسى بار. باعدارلاما باسقا سالادا جۇرگەن، ءبىراق اۆياسياعا قىزىعاتىن، ۇشقىش بولام دەيتىندەرگە ارنالعان. اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەتىندىگىن دالەلدەيتىن، مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكەندىگى جونىندەگى قۇجات كەرەك. بارلىق كەرەكتى قۇجاتتى تاپسىرعاننان كەيىن ىرىكتەۋ كەزەڭدەرى باستالادى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ويلاۋ، ءتۇسىنۋ قابىلەتى تەكسەرىلەدى. ودان وتكەننەن كەيىن ەكىنشى كەزەڭ كومپاس دەپ اتالدى. ول 6-7 تاپسىرمادان تۇرادى. ماتەماتيكا، باعدارلاۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرى تەكسەرىلەدى. جالپى، شەكتىك ۇپايدى جيناسا، 3-كەزەڭگە شاقىرتىلادى. ول كەزەڭدە ۇشاقتىڭ سيمۋلياتورى بولادى. الماتىدا نەمەسە شەتەلدەگى سيمۋلياتوردان تەكسەرەدى. ول جەردە ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە جۇمىستى ىستەي الۋ، ياعني جان-جاقتىلىعى سىنالادى. اسا ىجداعاتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. ول كەزەڭنەن وتكەننەن كەيىن كەلەسى كەزەڭ – سۇحبات. پسيحولوگتار، ۇشقىشتار سۇحبات جۇرگىزەدى. ول ارقىلى بولاشاق ۇشقىشتىڭ مىنەز-قۇلقى تەكسەرىلەدى. ۇشۋ بارىسىندا كوماندير مەن ۇشقىش ۇنەمى سويلەسىپ، بىر-بىرىمەن وي الماسىپ وتىرۋ كەرەك. ەكى ۇشقىش بىر-بىرىمەن سويلەسىپ، كەلىسە الماسا، رەيس ءقاۋىپتى بولادى. سوندىقتان سونىڭ ءبارىن ىرىكتەۋ كەزەڭدەرىندە تەكسەرەدى. كەزەڭنەن وتكەننەن كەيىن توپقا ءبولىپ، ۇجىمدىق جۇمىس ىستەي الۋ قابىلەتتەرىن تەكسەرەدى. بۇل جەردە ماڭىزدىسى – بەرىلگەن تاپسىرمانىڭ قورىتىندىسى ەمەس، ورىندالۋ بارىسى، بىر-بىرىمەن سويلەسۋى، ءبىر-بىرىن تىڭداۋى، قارىم-قاتىناس جاساي الۋى باستى نازارعا الىنادى.
– ۇشقىش بولۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟
– ۇشقىش بولۋ – اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ماماندىق. ەڭ ماڭىزدىسى – جاۋاپتىلىق. ءاربىر ۇشقىش ءوزىنىڭ ماماندىعىنا، ءاربىر رەيسكە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك. بارلىق جاعدايعا الدىمەن پسيحولوگيالىق تۇردە دايىن بولۋ كەرەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
قىزىق دەرەك
– رەيس بارىسىندا كابيناداعى 2 ۇشقىش 2 ءتۇرلى تاماق ىشەدى.
– ۇشقىشقا ۇشار الدىندا 24 ساعاتتىڭ ىشىندە سۋعا جۇزۋگە بولمايدى. سەبەبى، سۋدىڭ استىنداعى جانە اۋەدەگى قىسىم ءارتۇرلى بولادى دا، دەنساۋلىققا كەرى اسەرىن بەرەدى.
– 2 ۇشقىشقا كەزەكتەسىپ، ۇزاق رەيستەردە 40 مينۋتقا دەيىن ۇيىقتاۋعا بولادى. ءبىراق جەرگە تومەندەگەنگە دەيىن 20 مينۋت قالعاندا 2 ۇشقىش تا وياۋ بولۋعا ءتيىس.
– ۇشاقتىڭ وڭ جاق قاناتىندا جاسىل، سول جاعىندا قىزىل، ارتىندا اق جارىق جانادى. ءاربىر جارىقتىڭ اتقاراتىن قىزمەتى بار.