مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى «جاڭا قازاقستان دەگەنىمىز – ەگەمەن ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى بەينەسى» دەپ ايقىن جولدى باعدارلادى.
وسى باعىتتا رۋحاني دۇنيەلەرىمىزدى سارالاپ، عىلىم مەن بىلىمگە نازار اۋدارماي وتە المايمىز. وسىعان بايلانىستى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ PhD دوكتورناتى الماس ورالبەكتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– «جاڭا قازاقستان» باستاماسىنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى وي-پىكىر بىلدىرسەڭىز؟
– الداعى كۇندەرگە ۇمىتپەن، زور سەنىممەن قارايتىن حالقىمىز پرەزيدەنت جولداۋىنان ايرىقشا وزگەرىستەر مەن تىڭ جاڭالىقتار كۇتكەنى انىق. «بۇگىنگى جولداۋدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا» دەپ باستاعان پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆ ەلىمىزدە ورىن العان ءتۇرلى الاساپىران وقيعالار مەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى تالداي كەلە، وسىعان دەيىنگى جىبەرىلگەن اعاتتىقتاردان ساباق الا وتىرىپ، سول كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ جولى رەتىندە وزگەرىستەر جاساۋدىڭ جاڭا كەزەڭى كەلگەندىگىن العا تارتتى. سونداي-اق قازاقستان حالقىنا ساياسي جاڭعىرتۋدىڭ كەشەندى باعدارلاماسىن ۇسىندى.
ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدەگى ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك وزگەرىستەردىڭ وزەكتىلىگىن الەمدىك ءىرى تاجىريبەلەرمەن ساباقتاستىرا كەلە، «ساياسي جاڭعىرۋ بولماسا، ەلىمىزدى ورنىقتى دامىتۋ، اۋقىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وزگەرىس جاساۋ مۇمكىن ەمەس» ەكەندىگىن باسا ايتتى.
پرەزيدەنت ءوز جولداۋىن «باعدار مەن بەلەس»، «تانىم مەن تاعىلىم» «قوعام مەن قۇندىلىق»، «ۇلاعات پەن ۇستانىم»، سياقتى تاراۋلارمەن تاراتا ايتىپ، تاۋەلسىزدىك العالى 30 جىلدان بەرگى ءتۇرلى سالاداعى قوردالانعان ماسەلەلەرگە باسا ءمان بەردى. ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىندا تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ بۇزىلماۋىن، تەرىس پيعىلدى كۇشتەردىڭ ارام ويلارىنا توسقاۋىل قويىپ، ەل تىنىشتىعىن ساقتاپ، حالىقتىڭ بەيبىت كۇندە شات-شادىمان ءومىر كەشۋى ءۇشىن، ەل اراسىندا بىرلىك، ىنتىماق، اۋىزبىرشىلىك اۋاداي قاجەتتىگىن، سونىمەن قاتار حالىق دەنساۋلىعى، قۇقىقتىق نورماتيفتەردىڭ ساقتالۋى، ساپالى ءبىلىم الۋى، ت.ب. ماسەلەلەردى باستى نىسانا ەتە وتىرىپ، مەملەكەت پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى سەنىمدى كۇشەيتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن قاداپ ايتتى. سونىمەن بىرگە ساياسي رەفورمالارىنىڭ بۇل ءتورت توپتاماسى حالىقتىڭ وي-پىكىرىمەن ساناسا وتىرىپ، «ەستيتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ العى شارتى بولىپ تابىلدى.
«ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەگەندەي، قانداي دا ءبىر تاريحتىڭ وتپەلى كەزەڭى بولادى. «جاڭا قازاقستان» باستاماسى ەلىمىز وركەندەۋىننىڭ تاعى ءبىر جاڭا كەزەڭگە بەت العان تاعى ءبىر سەرپىندى كەزەڭى دەۋگە بولادى. سول سەبەپتى بۇل باستامانىڭ حالقىمىز ءۇشىن، جارقىن بولاشاق ءۇشىن، قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا، ءمانى دە ماڭىزى دا اسا زور دەپ سانايمىن.
– عىلىممەن شۇعىلدانۋ، بار زەيىنىڭدى سالۋ، وي ەڭبەگىن تالاپ ەتەرى انىق. جالپى «عىلىمنىڭ قارا جۇمىسى» جايلى اتىپ بەرسەڭىز؟
– بۇگىنگى سانانى تۇرمىس بيلەگەن نارىقتىڭ زامانىندا عىلىممەن اينالىسۋدى ۇلكەن ەرلىك دەر ەدىم. سەبەبى، جەڭىل جولعا جۇگىنبەي، اۋىر دا بولسا ءوزىنىڭ سۇيىكتى ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن عىلىم ادامدارىنىڭ ەڭبەگى قوعامنىڭ كەيبىر وزگە دە سالاسىنداعى جانداردىڭ ەڭبەگىمەن سالىستىرا قاراعاندا، اسا ەلەنە بەرمەيدى. ۇلكەن تاباندىلىق پەن جۇيەلى ءبىلىمدى قاجەت ەتەتىن عىلىممەن اينالىسىپ، سودان ءبىر ناتيجە شىعارۋدىڭ جولىندا تەر توگىپ جۇرگەن جاندارعا قاراپ ىشتەي سۇيسىنەسىڭ.
الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال-فارابي: «عىلىم ۇيرەنەم دەگەن ادامنىڭ اقىل-ويى ايقىن، ەرىك-جىگەرى، تىلەك-ماقساتى اقيقات پەن ادىلدىك ءۇشىن تالاپ جولىندا بولۋى شارت. جاي ءلاززات ىزدەۋ، كاسىپقۇمارلىققا ۇقساس ارەكەت وندا بولماسقا كەرەك» دەگەن ەكەن. اتاقتى ويشىلدىڭ عىلىم جونىندە ايتقان وسى ءبىر ءسوزى عىلىم جولىندا جۇرگەن ادامنىڭ قانداي سالماقتى جۇك ارقالاپ جۇرگەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سەبەبى، عىلىمعا دالدىك پەن اقيقات كەرەك. سول دالدىكتى ناقتىلاپ، اقيقاتىن اشۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ءبىراز تەر توگۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى.
ۇلى اباي: «عىلىممەن شۇعىلدانۋ - بۇل ناعىز ادامدىق بولمىستىڭ كورىنىسى. قالعان تىرلىكتەر بوس تىرلىك. پەندەنىڭ ادام بولعانىنىڭ كورىنىسى - عىلىمعا دەگەن يدەيامەن اۋىرعانى. ويتكەنى ادام عىلىمدى شىن كوڭىلىمەن كوكسەسە عانا، ول ادامنىڭ اتى شىن ادام بولادى ەكەن» دەگەن ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، ۇلى اقىننىڭ ايتپاعى سەنىڭ ەرتەڭگى ءومىرىڭ، جارقىن بولاشاعىڭ - ءبارى وسى عىلىممەن كەلەتىنىن، عىلىمسىز بولاشاعىڭنىڭ بۇلدىراپ، ادامشىلىقتان الىستاي بەرەتىنىڭدى ايتىپ وتىرعانداي.
ادامزاتتىڭ ۇلى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبارى - عىلىمنىڭ ناتيجەسى. عىلىمعا شىنايى كىرىسپەي، سەزىنبەي، جان-تانىڭمەن بەرىلمەيىنشە، ودان ەشقانداي ناتيجە شىقپايدى. دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بۇگىنگى ءبىز كورىپ وتىرعان ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەنى - عىلىم جولىندا جانىن اياماعان، بىلىمگە دەگەن قۇشتىرلىعىنىڭ ارقاسى. سول تاجىريبەلەردى قاراپ وتىرساق، عىلىمنىڭ قاي سالاسى بولسا دا، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن ءبىلىمنىڭ، نيەت پەن كۇشتىڭ كەرەك ەكەنىن اڭعارامىز.
– ءبىزدىڭ رۋحاني مۇرالارىمىز جەتكىلىكتى. ءالى دە زەرتتەلمەي، كوزگە ىلىنبەي جاتقان قولجازبالار نەمەسە قايتا باسۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر بار ما؟
– ەلىمىزدىڭ قولجازبا قورلارىندا ساقتالعان رۋحاني مۇرامىز جەتكىلىكتى. ونىڭ ىشىندە قورى ەڭ مول دەپ سانالاتىن ورتالىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورى مەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىن ايرىقشا ايتۋعا بولادى. اتالعان ەكى قولجازبالار قورىنداعى ءبىراز مۇرا «بابالار ءسوزى» دەپ اتالاتىن ۇلكەن ەڭبەكتى دايىنداۋ بارىسىندا زەرتتەلىپ، تەكستولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، عىلىم جۇرتشىلىقتىڭ نازارىنا ۇسىنىلدى. الايدا بۇل سەريانىڭ تالابى تەك فولكلورلىق مۇرانى جارىققا شىعارۋ بولعاندىقتان، اۆتورلىق قولجازبالار ەنگىزىلمەدى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ مول رۋحاني مۇرامىزدىڭ ءالى دە بولسا زەرتتەلمەي، كوزگە ىلىكپەي قالعاندارى جەتەرلىك دەپ ايتا الامىن. ارينە، ول قازىنالارىمىز دا قاراۋسىز قالمايتىنى انىق. قازاقتا اقىنى جوق ولكە جوق. وسى تۇرعىدان كەلەر بولساق، ەلىمىزدىڭ ءار ءوڭىرىنىڭ اقىندىق مەكتەپتەرى قالىپتاستىرعان حالىق اقىندارى جەتەرلىك. الايدا ءوز زامانىندا اۋىل مولداسىنان حات تانىپ، ارابشا ساۋاتتانعان اقىندارىمىزدىڭ اراب حارپىندە جازىپ قالدىرعان شىعارمالارىن جالپاق جۇرتقا تانىستىرۋ ءۇشىن، ونى جالپىعا ورتاق حارىپكە تۇسىرۋگە تۋرا كەلەدى.
ال ەندى «قايتا باسۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيەلەر بار ما؟» دەگەن سۇراعىڭىزعا كەلەر بولسام، ارينە، بار. مەن بۇل جەردە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ قولجازبالارىن قايتا قاراۋ كەرەك دەگەندى ايتار ەدىم. سەبەى، ءماشھۇردىڭ قولجازبالارى قادىم جازۋىمەن جازىلعانى سەبەپتى، وقىلۋى قيىنداۋ، سونىمەن بىرگە اراب، پارسى سوزدەرى ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن، قولجازبانىڭ كەيبىر سوزدەرى قاتە وقىلىپ، سول كۇيىندە باسىلىپ كەتكەن. ءسوزى قاتە وقىلدى دەگەن - ول اۆتوردىڭ ايتپاق ويىن وقىرمانعا باسقاشا جەتكىزەدى دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى، اسىرەسە، ءحىح عاسىرعا ءتان قولجازبالاردى وقۋ وتە مۇقياتتىلىقتى تالاپ ەتەدى. قولجازبانى وقيتىن ادام تەك ءارىپ تانىپ قانا قويماي، سوزدىك قورى مول بولۋى شارت، سونداي-اق اقىندىقتان حابارى بولۋى بەك ءلازىم.
– ادەبيەت، فولكلور سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەسىز. ءوزىڭىز بىلەتىن ەلگە تانىلعان باتىر، بي، اقىن تۋرالى ءاڭىز-افسانا ايتساڭىز؟
– جالپى، ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز، بيلەرىمىز، اقىندارىمىز تۋرالى دەرەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى اڭىز ارقىلى جەتكەن. وسىلاردىڭ ىشىنەن ءبىرىن ايتار بولسام، مىسالى، اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ ءبىرى قازىبەك بي تۋرالى اڭىزدار ەل اراسىنا كوپ تارالعان.
ءبىر ۇلكەن اس بولىپ، سول استا بايگىگە شاپقان قانشاما اتتىڭ الدىنان ءبىر قارا جال قۇلا جەكە-دارا وزىپ كەلىپتى. اسقا جينالعان توپتىڭ ىشىنەن ءبىر ادام:
– مىناۋ مەنىڭ تاي كۇنىندە جوعالتقان اتىم،– دەپ اتتىڭ شىلبىرىنا جارماسادى. اتتى قوسىپ وتىرعان يەسى:
– جوق، بۇل مۇلدەم جالا، ءوزىمنىڭ كەر بيەمنەن تۋعان قول تۋما مالىم،– دەيدى. كوپشىلىك ەكى جاعىنا دا «سەنىكى ءجون» دەپ ايتا الماي، سودان بارىپ قازىبەكتىڭ تۋعان اكەسى كەلدىبەك بيگە جۇگىنىسكە كەلەدى. ءبىراق ەكى داۋگەردىڭ ءسوزىن تىڭداعان كەلدىبەك «ات سەنىكى» دەپ كەسىپ ايتا الماي، داعدارىپ وتىرىپ قالادى.
ەكى داۋگەردىڭ ايتقان دالەلىنە قۇلاق تۇرە ءجۇرىپ، وعان بيلىك ايتا الماي داعدارعان اكەسىن بايقاپ، جەتى جاسار قازىبەك:
– سەن قالاي تانىعىش بولىپ الدىڭ؟ – دەپ داۋگەرلەردىڭ بىرىنە سۇراق قويادى.
– مەن ەنەسىن كورسەم، ودان تۋعان ءتولىن، ءتولىن كورسەم ەنەسىن جازا باسپاي تانيمىن،– دەپ جاۋاپ بەرەدى، اتىن تاي كۇنىندە جوعالتقان ادام. سوندا كازىبەك اتتى بايگىگە قوسقان ادامعا:
– كانى، ءسىز قالاي مال تانىعىشسىز؟ – دەيدى.
– مەن ەنەسىن ءبىر كورسەم، ىشىندەگى قۇلىنىن تۋعاننان كەيىن سول بيەدەن تۋعانىن بۇلجىتپاي تانيمىن،– دەيدى. سوندا قازىبەك تۇرىپ:
– جارايدى. ەندى ەكەۋىڭ بار دا، اناۋ جۇرگەن قوزىدان ەكى قوزى ۇستاپ اكەلىڭدەر،– دەيدى. ولار بارىپ الىپ كەلگەندە:
– قوزىنى كوگەندەپ قويىڭىزدار دا، ورىستەگى قويدان وزدەرىڭ اكەلگەن قوزىنىڭ ەنەسىن الىپ كەلىڭدەر،– دەيدى.
ەكى داۋگەر ورىستەگى قويدان ەكى ساۋلىقتى الىپ كەلىپ قوزىلاردى باۋىرىنا سالعاندا، ات قوسقان ادام اكەلگەن ساۋلىق قوزىدان جەريدى، قوزى دا جاتسىنىپ ساۋلىققا جۋىمايدى. ال تاي كۇنىندە جوعالتتىم دەگەن ادام ساۋلىققا قوزىسىن سالعاندا، ەنەسى ەمىرەنىپ تۇرا قالادى. قوزى باۋىرىنا كىرىپ ەمە بەرەدى.
قازىبەك كوپشىلىككە قاراپ:
– كانە، حالايىق، بۇعان سىزدەر نە ايتاسىزدار؟ – دەگەندە، كوپشىلىك ءبىر اۋىزدان «ات تاي كۇنىندە جوعالتقان ادامدىكى» ەكەن دەسەدى.
– ءداستۇرلى ساۋال. بولاشاق كىمنىڭ قولىندا دەپ ويلايسىز؟
– بولاشاق، ارينە، ءوسىپ كەلە جاتقان جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا. بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق جاھاندانۋدىڭ جاقسى جاقتارىن بويىنا ءسىڭىرىپ، قيىنشىلىققا مويىماي، ءبىلىم الىپ، عىلىم ىزدەپ، تالاپتانۋ كەرەك. ۇلى ابايدىڭ «دۇنيە دە ءوزى، مال دا ءوزى، عىلىمعا كوڭىل بولسەڭىز...» دەگەن سوزىمەن ويىمىزدى تۇيىندەيىك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!