ەلدوس توقتارباي، قازاقستان جازۋشىلار وداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى كەڭەسىنىڭ جەتەكشىسى:
جاڭا دەرتتەرمەن كۇرەسۋ دە – بالالار ادەبيەتىنىڭ مىندەتى
ەلدوس توقتارباي وقىرمان قاۋىمعا بۇگىندە ادەبيەت سىنشىسى، الاشتانۋشى رەتىندە كوبىرەك تانىمال. الايدا ونىڭ مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزىنەن-اق جازۋ-سىزۋعا جاقىن بولعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. شىعارماشىلىعى «ۇلان»، «ءمولدىر بۇلاق»، «اق جەلكەن»، «بالا بي» باسىلىمدارى ارقىلى شىڭدالعان جاس تالاپ، سول تۇستا «اۋىلىمنىڭ مارتەبەلى ازاماتتارى»، «جۋرناليست بولعىڭ كەلە مە؟!»، «قالامگەر ازامات» اتتى رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردان باس جۇلدە الىپ، ءوزىنىڭ ادەبي قابىلەت-قارىمىن ەرتە اڭعارتتى.
ستۋدەنت اتانعان العاشقى جىلى-اق ءجاسوسپىرىم شاعىنىڭ ەستەلىگى نەگىزىندە «ءومىر قانداي تاماشا!» دەگەن حيكايات جازىپ، حالىقارالىق «دارابوز» ادەبي بايقاۋىنا جولدايدى. ول جونىندە: «ءبىر كۇنى تەلەفونىما بەلگىسىز نومەردەن قوڭىراۋ ءتۇستى. تۇتقانى كوتەرسەم، «بۇل ەلدوس توقتارباي ما؟» دەدى ەگدەلەۋ كىسى. «ءيا» دەدىم. «ال، بالام، جۇلدەڭ قۇتتى بولسىن! سەن حالىقارالىق «دارابوز» ادەبي بايقاۋىنان جۇلدەلى ءىى ورىن يەلەندىڭ. مەن ەسكەن ەلۋبايەۆ دەگەن اعاڭ بولامىن. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنان حابارلاسىپ تۇرمىن» دەگەن جىلى داۋىس ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمدا جاڭعىرىپ تۇر. مىنە، سودان بەرى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ ەرتەگى، اڭگىمە، حيكايات جازىپ ءجۇرمىن»، – دەيدى ءوزى.
سونىمەن قاتار، ەلدوس ءوزىنىڭ ماماندانعان سالاسى بويىنشا الاشتانۋ، ادەبي سىن، ادەبيەتتانۋ تۇرعىسىندا دا كوپ ىزدەنىستە بولدى. اباي جانە الاش قايراتكەرىنىڭ ءومىرى، شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەپ، عىلىمي ماقالالار جازىپ، وقىرمانعا سول مۇرانىڭ ءمانىن جەتكىزۋگە تىرىستى. ۋاقىت وتە كەلە: «الاش ارىستارىنىڭ ارمان-يدەياسىن، تاۋەلسىزدىك مۇراتىن بۇگىنگى بالاعا قالاي جەتكىزەمىز؟ تەك عىلىمي ەڭبەكتەرمەن بە؟ ارينە، جوق. بالاعا ەڭ جاقىن ءتىل – ەرتەگى، ولەڭ، شاعىن حيكايا» دەگەن ويعا بەكىگەن جاس قالامگەر بالالار ادەبيەتىنە الاش تاقىرىبىن اكەلۋگە تالپىندى جانە ءوزى مۇنى «جوسپارلى قادام ەمەس، جۇرەك تاڭداۋى» دەپ تۇسىندىرەدى جانە جازۋشىلار وداعىنداعى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى كەڭەسىنە جەتەكشىلىك ەتۋىن سول جولدىڭ زاڭدى جالعاسى سانايدى.
ال بالالار ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ءمان-ماڭىزى، كوتەرەر جۇگى قانداي؟ بۇل تۇرعىدا بىزدە قوردالانىپ قالعان قانداي ماسەلەلەر بار؟ تومەندەگى سۇحباتتا ءبىز ەلدوس توقتاربايدىڭ وسى جايتتارعا قاتىستى كوزقاراسىن بىلۋگە تىرىستىق.
– ەلدوس، ءوزىڭنىڭ بالالار تاقىرىبىنداعى ەڭ العاشقى ءساتتى شىعارماڭ قالاي جازىلعانى، وقيعاسى، كەيىپكەرلەرى ەسىڭدە مە؟
– ارينە، ەسىمدە. 2-سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە «كوكتەم» دەگەن شاعىن اڭگىمە جازدىم. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كوكتەمى تۋراسىندا. كەيىپكەرى – اتام ەكەۋىمىز. اسپان تاۋلار اياسىنداعى شاعىن اۋىلدىڭ عاجايىپ كوكتەم كەزىندەگى ءساتىن جازىپپىن. سول دۇنيەمدى اجەم اۋداندىق «اقسۋ ءوڭىرى» گازەتىنە جولداپتى. ونى كەيىن ءبىلدىم. گازەت ماعان ءبىر بەتىن ارناپ، ۇلكەن جورنالشى، اقسۋ اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى دۇيسەن مۇحامەتشار ۇلى تۇساۋىمدى كەسىپ، باتاسىن بەرگەن-تىن. سول اڭگىمەم جاريالانعان كەيىن اجەم ەكەۋمىز قازاقستانداعى بار گازەت-جۋرنالعا ءجيى ماتەريال جولداپ وتىردىق. جاريالانسا مەنەن باقىتتى جان جوق بولاتىن. جازۋعا قانات بىتىرگەن، ارمانىمدى اسقاقتاتقان اجەم مەنىڭ جازۋشى بولۋىمدى كوپ كۇتتى. ستۋدەنت كەزىمنەن بەرى شىعارماشىلىعىما باعىت بەرىپ جۇرگەن اراسانباي ەستەن، ءدىلدار مامىربايەۆا سىندى ۇستازدارىمنان كوپ نارسە ۇيرەندىم.
مەنىڭ بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «تاۋ قۇسى» دەگەن كىتابىم جەتىنشى رەت، ال «كوگەرشىن-جۇرەك» دەگەن كىتابىم ەكىنشى رەت قايىرا باسىلىپ، كوپ ساتىلدى. بۇرىندارى شىققان كىتابىمنىڭ تارالىمىنىڭ دا، ساتىلىمىنىڭ دا رەكوردىن جاڭارتتى. قازىرگى ۋاقىتتا زاماناۋي ەرتەگىلەر جيناعىن شىعارۋدى جوسپارلاپ ءجۇرمىن.
– بالالار ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى مىندەتى قانداي دەپ ويلايسىڭ؟
– ءبىرىنشى مىندەت – ۇلتتىق بولمىستى ساقتاپ قالۋ، ەكىنشى – بالانى جاڭا زامانعا بەيىمدەۋ. ياعني، قازاقى مىنەز بەن ءداستۇردى بويىنا سىڭىرگەن، ءبىراق تەحنولوگيانى دا يگەرگەن، ەركىن ويلى ۇرپاق تاربيەلەۋ.
بالالار ادەبيەتى – ويىن-ساۋىق قانا ەمەس، رۋحاني تاربيە مەن ينتەللەكتۋالدىق كەڭىستىك. كەيىنگى جىلدارى بالالار ادەبيەتى مەن مادەنيەتى كەڭىستىگىنە ورىس ءونىمى كىرىپ، تورگە جايعاستى. مىنە، سول بوس كەڭىستىكتى ەندى قازاقتىڭ ۇلتتىق كەيىپكەرىمەن تولىقتىرۋ قاجەت. قازاق بالاسى قاشانعى «ماشا مەن ايۋدى» ۇلتتىق كەيىپكەر ورنىنا تانۋى كەرەك؟..
– جالپى، بىزدە وسى سالاداعى جاعداي قانداي؟ جاس قالامگەرلەر شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋى، وقىرمانعا جەتۋى تۇرعىسىندا قانداي دا ءبىر قيىندىقتار جوق پا؟
– ءقازىر بالالار ادەبيەتىنە بەت بۇرعان جاستار بار. جاقسى اۆتورلار شىعىپ جاتىر، ءبىراق سان جاعىنان ازداۋ. شىعارمالاردىڭ وقىرمانعا جەتۋ تۇرعىسىندا قيىندىق بار: باسپا ساياساتى جۇيەلى ەمەس، تارالىم از، اۋىل-ايماققا جەتپەيدى. بۇل – بۇگىنگى ەڭ وزەكتى ماسەلە.
– بالالار ادەبيەتى بويىنشا سوڭعى كەزدەرى جارىق كورگەن شىعارمالاردىڭ ىشىنەن وزىڭە ۇناعاندارى بار ما؟
– سوڭعى جىلدارى ءبىرقاتار جاس قالامگەرلەردىڭ جيناقتارىن قۋانا وقىدىم. اسىرەسە ەرتەگى-اڭىز بەن زاماناۋي سيۋجەتتەردى ۇشتاستىرعان شىعارمالار قىزىقتى. ولاردىڭ ىشىندە بالالارعا ءتىل تابا بىلەتىن ىزدەنىستەردى كورەمىن. دەگەنمەن، ناقتى اتتارىن اتاپ، باسقاسىن ۇمىت قالدىرعىم كەلمەيدى، جالپى، جاڭا تولقىننىڭ بوي كورسەتۋى قۋانتارلىق.
– بايقاپ جۇرگەنىمىزدەي، ءقازىر اۋدارما ادەبيەتتەر شىعارۋعا دەن قويعان باسپالار كوپ. ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك بالالار اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى دا جەتىپ ارتىلادى. ال سولاردىڭ وزەكتىلىگى، قاجەتتىلىگى، ءمان-ماڭىزى قانشالىقتى ساراپتالىپ، سۇرىپتالىپ ءجۇر؟
– بالانىڭ دۇنيەتانىمى كەڭەيۋى ءۇشىن الەمدىك كلاسسيكانى ءبىلۋى شارت. ءبىراق بىزدە اۋدارماعا ساراپتاما جەتىسپەيدى. كەز كەلگەن شەتەلدىك كىتاپتى اكەلە سالماي، ۇلتتىق مەنتاليتەتكە جاقىنىراق، تاربيەلىك ءمانى بار دۇنيەلەردى سۇرىپتاپ بەرۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، بالاعا پايدادان گورى، زيانى تيەتىن شىعارمالار دا بار.
– قالامگەرلەر قاۋىمى بۇگىندە بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىنا ساي شىعارمالار بەرە الىپ ءجۇر مە؟ مىسالى، قانداي تاقىرىپتار، ماسەلەلەر نازاردان تىس قالىپ وتىر؟
– ءقازىر ۇرپاق اۋىستى. جاڭا ءناسىلدىڭ قالاۋى دا، كوزقاراسى دا، تالعامى دا مۇلدەم بولەك. بالالار ءقازىر مۋلتفيلم، كوميكس، ويىن ارقىلى ويلايتىن جاعدايعا جەتكەن. «كليپتىك سانا» دەگەن وسى. بىزدە ءالى سول باعىتتا جازىلعان شىعارمالار از. مىسالى، ەكولوگيا، سيفرلىق مادەنيەت، كيبەرقاۋىپسىزدىك سياقتى زاماناۋي تاقىرىپتار ادەبيەتتەن كەنجە قالىپ وتىر. ءجاسوسپىرىم ادەبيەتىنىڭ دە تىنىسى تار.
سونىمەن قاتار، تەحنولوگيا دامىعان سايىن ونىڭ زيانى دا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. بالانىڭ دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپ توندىرگەن جاڭا دەرت تۇرلەرى مەن دياگنوزدارى دا بار. مىسالى، سيفرلىق اۋتيزم، داۋن ت.ب. وسى دەرتپەن كۇرەس تە – بالالار ادەبيەتىنىڭ مىندەتى.
جاڭا شىعارمالار جازىلۋى كەرەك، تۇيتكىلدى ماسەلە شەشىلۋى كەرەك. شارۋا كوپ. سوندىقتان قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى كەڭەسى جانىنان ادىستەمەلىك-كونسۋلتاتيۆتىك كورپۋس قۇردىق.
– ءجون ەكەن! وسى تۇرعىدا اتقارىلار شارالار دا اۋقىمدى بولار؟
– ارينە. ادىستەمەلىك-كونسۋلتاتيۆتىك كورپۋستاعى ارنايى ماماندارمەن بىرلەسىپ جاڭا قولجازبالاردى تالقىلاۋ، جازۋشىلارعا پسيحولوگيا، پەداگوگيكا بويىنشا ترەنينگتەر مەن ادىستەمەلىك سەمينارلار ۇيىمداستىرامىز. سونىمەن قاتار، شىعارماشىلىق لابوراتوريالار ۇيىمداستىرىپ، بالالارعا ارناپ ورتاق جوبالار (ەرتەگى-تەراپيا، ساحنالىق قويىلىم، مۋلتيمەديا ونىمدەر) جاساپ، ادەبي ىزدەنىستى ارتتىرامىز. ايماقتارداعى اۆتورلارعا قاشىقتان كەڭەس بەرىپ، ونلاين-كونسۋلتاسيا، ۆەبينارلار وتكىزەمىز. سالا ماماندارىمەن بىرلەسە جازعان «بالالار ادەبيەتىنىڭ ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىعى»، «ادەبيەت جانە بالا پسيحولوگياسى»، «دەفەكتولوگ كەڭەسىمەن جازىلعان الىپپە»، «پسيحولوگ كەڭەسىمەن جازىلعان ەرتەگى-تەراپيا» ت.ب. سەريالىق كىتاپتار شىعارامىز.
ادىستەمەلىك-كونسۋلتاتيۆتىك كورپۋس جوباسى اياسىندا بالالار ادەبيەتى ساپاسىنىڭ ارتىرىپ، جازۋشىلار مەن وقىرماندار اراسىنداعى بايلانىستىڭ نىعايتىپ، جاڭا بۋىن اۆتورلارعا كاسىبي باعدار بەرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن بالالار ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە كۇش سالۋعا بولادى. بۇل كورپۋس جازۋشىلارعا تەك شىعارماشىلىق ەمەس، عىلىمي-پەداگوگيكالىق نەگىزدە دە قولداۋ كورسەتەتىن ورتا بولادى. بۇل – بالالار ادەبيەتىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەتىن ستراتەگيالىق قادام.
– وداقتا وتكەن جىل قورىتىندىسىندا بالالار ادەبيەتى كىتاپتارىنىڭ باسىلۋىنا قاتىستى ماڭىزدى جايتتاردى ايتقان ەدىڭ. وڭ ناتيجە شىعاتىنداي سىڭاي بار ما؟ وسى ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولى قانداي؟
– ءيا، ادەبي جىل قورىتىندىسىندا ءبىراز ماسەلە كوتەردىم. باستى تۇيتكىل – تارالىم ماسەلەسى. ءبىر جىلدا 1000-2000 دانا كىتاپپەن شەكتەلسەك، ول ەشتەڭە ەمەس. بالالار كىتابى مەملەكەتتىك باعدارلاما اياسىندا جاپپاي باسىلىپ، مەكتەپ پەن كىتاپحاناعا مىندەتتى تۇردە تارالۋى كەرەك. سوندا عانا وڭ ناتيجە شىعادى. بۇل – مەملەكەت پەن باسپا ءىسىن قاتار قاراستىرۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.
سوسىن ەڭ كۇردەلى ماسەلە – مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ناتيجەسىندە باسىلاتىن بالالار كىتابىنىڭ احۋالى. ىشىندە نە يلليۋستراسياسى جوق، قارىپتەرى تىشقاننىڭ ىزىندەي، بالا تۇگىلى ۇلكەندەردىڭ ءوزى وقىمايتىن، كىرپىشتەي اۋىر كىتاپ باسىلادى. بۇل اۆتوردىڭ ەمەس، باسپا-پوليگرافيا سالاسىنىڭ قاتەلىگى. ءتيىستى ۆەدومستۆو بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتىنىڭ ونىمدەرىنە ارنايى ەرەجە، شارت جاساپ قانا باستىرتقانى ءجون. بۇگىنگى ۇرپاقتى سۋرەت، يلليۋستراسيا، جاڭا تەحنولوگيالىق ادىستەر (اۋديو، ۆيدەو نەمەسە ۆيزۋالدار) ارقىلى عانا قىزىقتىرا الاتىنىمىزدى ەسكەرگەن ءجون. مىنە، وسىنداي ءبىرقاتار ناقتى ۇسىنىستاردى ق ر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنە جولداعانبىز. الداعى جىلى شىعاتىن كىتاپتاردىڭ ساپاسىنا قاراي ۇسىنىسىمىزدىڭ ەسكەرىلىپ يا ەسكەرىلمەگەنىن بايقارمىز... بىزدىكى – ايتۋ ەدى، جاناشىرلىقپەن قاراپ، سىن-ەسكەرتپەسىن انىقتاپ جازىپ بەردىك، ەندىگىسى سول سالا ماماندارىنىڭ قۇزىرەتىندەگى ءىس.
– ءوزىڭ نازار اۋدارتقان تاعى ءبىر جايت – بالالار ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ، ەڭبەگىن دارىپتەۋ. راسىمەن دە، بىزدە بۇگىندە مۇزافار، تۇمانباي اعالاردى ايتپاعاندا، ۇمىتىلۋعا اينالعان س.سارعاسقايەۆ، م.گۋمەروۆ، ق.بايانبايەۆ، ءا.تابىلدييەۆ سياقتى قانشاما كەرەمەت قالامگەرلەر بار. وسى ورايدا، قانداي شارالار اتقارۋدى ۇسىنار ەدىڭ؟
ءبىزدىڭ قوعامدا بالالار ادەبيەتى دەگەندە تەك بەردىبەك سوقپاقبايەۆ اتامىزدى عانا ەسكە الادى. «مەنىڭ اتىم قوجا» شىعارماسىن ءجيى ايتىپ جاتادى. سول عاجاپ جازۋشىنىڭ نەگە باسقا شىعارمالارىن ايتپاسقا؟ سول جاعى ويلانتادى.
ءبىزدىڭ قوعام كوپتىڭ پىكىرىمەن عانا ءسوز سويلەپ، كوپتىڭ دۇبىرىنە ەرىپ دۇرمەك قىلىپ كەتەدى. ايتپەسە ىبىراي التىنساريننەن باستالعان بالالار ادەبيەتىنىڭ جولى ەشقاشان جىڭىشكەرگەن ەمەس. كەرىسىنشە، جىل وتكەن سايىن جاسارىپ، جاڭارىپ كەلەدى.
مەن كەڭەس تىزگىنىن قولىما العاندا الدىما ەكى ماقسات قويدىم. ءبىرىنشىسى – بالالار جازۋشىلارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا، قىزمەتىنە لايىقتى باعا بەرۋ بولسا، ەكىنشىسى – «قازاقستاندا بالالار ادەبيەتى جوق، دامىماعان» دەگەن قاساڭ پىكىر مەن نەگىزسىز جالانى توقتاتۋ، كەرىسىنشە، بالالار جازۋشىلارىن تەك استانا مەن الماتىداعىلاردى عانا ەمەس، الىس ايماقتاردا تۇرسا دا تىكەلەي باقىلاپ، شارالار مەن جوبالاردان تىس قالدىرماي، ەشكىمدى بولە-جارماي، ءبىر تولقىندا، ءبىر كەڭىستىكتە تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ جاعىنا كوڭىل ءبولۋ. مىنە، ءقازىر وسى باعىتتا مارقۇم بولعان جازۋشىلاردى دا، ارامىزدا امان-ەسەن جۇرگەندەرىن دە قاتار ەلەپ-ەسكەرۋگە كۇش سالىپ ءجۇرمىن.
ءيا، ءبىز مۇزافار الىمبايەۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، سانسىزباي سارعاسقايەۆ، ماشقار عۇمەروۆ، قاستەك بايانبايەۆ، ءادىباي تابىلدييەۆ سەكىلدى اعا بۋىندى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇرپاق ساباقتاستىعى – ادەبيەتتىڭ تىرەگى. مەنىڭ ۇسىنىسىم: ولاردىڭ كلاسسيكالىق شىعارمالارىن قايتا باسىپ شىعارۋ؛ ەسىمدەرىنە مەكتەپ، ادەبي بايقاۋ، وقۋشىلارعا ارنالعان ستيپەنديا تاعايىنداۋ؛ بالالار جازۋشىلارىنا ارنالعان ارنايى مەملەكەتتىك ادەبي سىيلىق قالىپتاستىرۋ كەرەك. سوندا جاڭا جانرلار مەن ادەبي تۇرلەردىڭ تۋۋىنا، دامۋىنا جول اشار ەدىك. سوندا عانا ءبىز بالالار ادەبيەتىن كلاسسيكالىق بيىكتەن قازىرگى زاماننىڭ سۇرانىسىنا ساي مەجەگە جەتكىزە الامىز.
– اڭگىمەڭە راحمەت! كوزدەگەن ماقساتىڭ مەن سەنىم ۇدەسىنەن شىعۋعا تىلەكتەسپىز!..
سۋرەتتە: بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتى كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى