جاڭا اتا زاڭ – جاڭا قازاقستان
بۇگىندە ەلىمىز جاڭا ءبىر ساياسي، تاريحي كەزەڭدى باسىنان وتكىزگەلى وتىر. باستى وقيعا - ەلىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى - اتا زاڭىمىزعا بۇكىلحالىقتىق داۋىس بەرۋ ارقىلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ياعني رەفەرەندۋم وتكىزۋ. مەملەكەت باسشىسى كەزەكتى جولداۋىندا: «ءبىز ەكىنشى رەسپۋليكانى بىرگە قۇرامىز، جاڭا قازاقستاندى بىرگە وركەندەتەمىز! ءار ازاماتقا بىردەي مۇمكىندىك بەرەتىن ءادىل ءارى دامىعان مەمەلەكەت بولامىز»، - دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
جاڭا قازاقستاندى قۇرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى - قوعامداعى ساياسي جۇيەنى تۇبىرىمەن وزگەرتۋ، حالىق ۇنىنە قۇلاق اسقان ادىلەتتىلىك ەرەجەلەرى سالتانات قۇرعان اشىق قوعامدى مەملەكەت. بۇل حالقىمىزدىڭ كوپتەگەن جىلدار بويى كۇتكەن ماقسات مۇراتتارى مەن تالاپ تىلەكتەرىنەن تۋىنداپ وتىر. سەبەبى ازاماتتارىمىز مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىنە، قابىلداناتىن شەشىمدەرگە قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا كەڭ مۇمكىندىكتەردىڭ بەرىلگەنىن قالايدى.
جالپى، بارلىق دامىعان دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردە رەفەرەندۋم وتكىزۋ، حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسۋ - زاڭدى قۇبىلىس. الايدا دەموكراتيانىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن بۇل قۇبىلىس قازاقستاندا تولىق كولەمدە جۇزەگە اسىرىلمادى. ەلىمىزدە 1995 جىلى كونستيتۋسيا قابىلدانعاننان كەيىن اتا زاڭىمىزعا 4 رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەنىمەن، ازاماتتارىمىز بۇل ۇدەرىسكە تىكەلەي قاتىسا المادى جانە ءوز ۇستانىمدارىن بىلدىرە المادى. بۇل ساياسي ۇدەرىستەر تەك پارلامەنت قابىرعاسىندا شەشىلىپ، حالىقتىڭ پىكىرى ەسكەرىلمەدىع ياعني 27 جىلدان بەرى تۇتاستاي ءبىر بۋىن اتا زاڭىمىزدا قابىلدانعان وزگەرىستەرگە قاتىسقان جوق.
كونستيتۋسيا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ايقىندايتىن، ەلىمىزدەگى ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ بارلىق سالالارىن رەتتەيتىن جانە بارلىق دەڭگەيدەگى زاڭداردىڭ ودان ءارى قابىلدانۋىنا نەگىز بولاتىن باستى قۇجات بولىپ تابىلادى. جاڭا قازاقستاندى قۇرامىز دەسەك، قوعامىمىزدا جاڭا ساياسي رەفورمالاردىڭ جۇرگىزىلۋى زاڭدىلىق. رەفەرەندۋم - مەملەكەتتە ورىن العان ماڭىزدى ماسەلەلەردى ءبىر جاقتى ەمەس، حالىقتىڭ ويىمەن ساناسىپ سارالانعان شەشىم تەتىگى. ءبىز - «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەر، التاۋ اراز بولسا، اۋىزداعى كەتەر» دەگەن، كەز كەلگەن ءىستى كەلتەسىز كەلىسىپ شەشكەن ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك، ەل باسقارعان حاندارىمىز قوعامعا قاتىستى ىرگەلى ىستەردە حالىقتىڭ كەڭەسىمەن ساناسىپ، بۇقارانىڭ باتاسىمەن كوگەرگەن.
رەفەرەندۋم اشىق تۇردە جاريالىق پرينسيپتەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ ءوز ويلارىن ورتاعا سالۋعا، ءاربىر ازاماتتىڭ جەكە ۇستانىمى مەن پىكىرى مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنۋگە جانە ءوزىن وتانىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا سەنىم مەن قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن جاڭا ساياسي جۇيە مەن ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋعا كۇش سالادى.
كونستيتۋسيالىق رەفورمانىڭ ماڭىزدىلىعى قالىپتاسقان مەملەكەتتىك مودەلدى كەشەندى تۇردە ترانسفورماسيالاۋعا باعىتتالعان. الداعى وتكىزگەلى وتىرعان كونستيتۋسيالىق رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە اتا زاڭىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى، ياعني 99 باپتىڭ 33-ىنە وزگەرىستەر ەنگىزىلمەك. اتاپ ايتار بولساق، بۇل كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن باستى ماسەلەلەدىڭ ءبىرى ءۇ سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ ۇلگىسىنەن باس تارتۋ. سەبەبى مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىمداعى تۇلعانىڭ بارلىق وكىلەتتىكتەرگە يە بولۋى وعان جاقىن تۇلعالار مەن توپتاردىڭ دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ساياسي جانە قارجىلىق ىقپالىنىڭ كۇشەيىپ، لاۋازىمدارعا تاعايىنداۋدا تامىر-تانىستىق ارقىلى كادرلاردى ىرىكتەۋ ءىسىنىڭ بۇرمالانۋىنا، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ تامىر جايۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
سوندىقتان سۋپەرپرەزيدەنتتىك باسقارۋ فورماسىنان مىقتى پارلامەنتكە سۇيەنگەن پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكاعا كوشەتىن بولامىز. بۇل پارلامەنتتىڭ قۇزىرىنىڭ كۇشەيىپ، بيلىكتىڭ نەگىزگى ءۇش تارماعى - پارلامەنت، سوت جانە اتقارۋشى بيلىكتىڭ تەپە-تەڭدىگى ساقتالىپ، مەملەكەتتىڭ ورنىقتى دامۋىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزبەك. ەكىنشىدەن، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ وكىلەتتىگىن اتقارۋ كەزەڭىندە ەشقانداي پارتياعا مۇشە بولا المايتىندىعى. پرەزيدەنتتىڭ بارلىق ساياسي كۇشتەر مەن پارتيالاردان دەربەس بولۋى ءوز كەزەگىندە ساياسي مونوپوليانىڭ جويىلۋىنا، پارتيالاردىڭ اراسىنداعى اشىق ساياسي باسەكەلەستىكتى ارتتىرۋعا، ساياسي جۇيەدە ادىلدىكتىڭ ورناۋىنا جول اشادى. مۇنداي شەكتەۋ تەك پرەزيدەنتكە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اكىمدەر مەن ورىنباسارلارىنا دا قاتىستى، ياعني مۇنداي لاۋازىمعا يە تۇلعالار ەشبىر پارتياعا نەمەسە ونىڭ فيليالدارىنا ءتوراعا بولا المايدى. بۇل كوپپوليۋستى پارتيالىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا جول اشادى. ۇشىنشىدەن، وبلىس پەن قالا اكىمدەرىن سايلاۋ ءراسىمى دە وزگەرەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن وبلىستار مەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار قالالاردىڭ اكىمدەرىن سايلاۋ پرەزيدەنتتىڭ قۇزىرىندا بولعانى بەلگىلى. ەندىگى كەزەكتە بۇل لاۋازىمدارعا پرەزيدەنت بىرنەشە كانديداتتاردى ۇسىنادى، ال سايلاۋ جەرگىلىكتى دەپۋتاتتاردىڭ قۇزىرىنا وتەدى، ياعني ەندى اكىمدەر دە سايلاۋعا تۇسەتىن بولادى. بۇل ءوز كەزەگىندە ىسىنە شەبەر، جاۋاپتى، جاڭاشىل تۇلعالاردىڭ كەلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەرى انىق. تورتىنشىدەن، مەملەكەت باسشىسىنىڭ جاقىن تۋىستارىنا دا قاتاڭ شەتەۋلەر قويىلادى. پرەزيدەنتتىڭ جاقىن تۋىستارىنا ساياسي لاۋازىم يەلەنۋگە جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردا، ۇلتتىق كومپانيالاردا باسشىلىق قىزمەت اتقارۋعا تىيىم سالىنادى. بۇل - بارلىق ازاماتتارعا بىردەي مۇمكىندىك بەرىلەتىنىنە مەملەكەت باسشىسىنىڭ مىزعىماس كەپىل بولۋ ۇلگىسى. تۋىستىق، تامىر-تانىستىق، رۋشىلدىق ەلدىڭ ىلگەرى باسۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ قانا قويماي، مەملەكەتتىڭ بايلىعى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتۋىنە، ءسويتىپ، مەملەكەتتى قۇردىمعا كەتىرۋى مۇمكىن. بەسىنشىدەن، قۇقىق قورعاۋ سالاسى بويىنشا كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ قۇرىلۋى. قازاقستاندا ءتۇرلى قۇقىق نورمالارىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس ارقىلى ءتۇسىندىرىلىپ كەلدى. ءبىراق، ازاماتتار وسىنداي تۇسىنىكتەمە الۋ ءۇشىن بۇل ورگانعا تىكەلەي جۇگىنە الماي كەلدى. كوپتەگەن مەملەكەتتە كونستيتۋسيالىق سوت ينستيتۋتى بار. وعان كەز كەلگەن ادام ءوزىنىڭ ساۋالىن جولداي الادى. وسى ارقىلى ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋ ياعني ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ مارتەبەسىن كۇشەيتۋ كوزدەلگەن. التىنشىدان، حالىقتىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ارالاسۋىن كەڭەيتۋ ياعني بارلىق تابيعي رەسۋرستار (جەر، سۋ، قازبا بايلىقتار، ت.ب) حالىققا تيەسىلى بولعاندىقتان، مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت حالىق اتىنان جۇزەگە اسىراتىن بولادى. بۇل ازاماتتارىمىزدىڭ ءوز ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن ارتتىرا تۇسپەك. الداعى رەفەرەندۋم قازاقستاننىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن، دەموكراتيالىق باعىتتا دامۋىمىزعا جاڭاشا ىقپال ەتەتىن تاريحي وقيعا رەتىندە ءتۇسىنۋ جانە جاستارىمىزعا ءتۇسىندىرۋ اسا ماڭىزدى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى ءوز بولاشاعىنىڭ كەپىلى رەتىندە جاڭا قازاقستان قۇرۋدا، ەل تاعدىرىن شەشۋدە ماڭىزدى رول اتقاراتىن وسى رەفەرەندۋمعا بەلسەندىلىك تانىتۋى ءوزىنىڭ ازاماتتىق بورىشى ەكەنىن تۇسىنگەنى ابزال. قاستەرلى وتانىمىزدىڭ تۇعىرى مىعىم، ابىرويى بيىك بولسىن!