*قازاقى پايىم
«كارى-قۇرتاڭدى تاۋىساتىن» ءقاۋپى زور قاۋىس ەسىك قاعىپ تۇر. ول قاراشانىڭ 25-ىنە دەيىن جالعاسادى
قازەكەم قاراشانى جاماپ-جاسقاۋ ايى دەپ تە اتاعان. كۇز بەن قىستىڭ ارالىعىنداعى وتپەلى كەزەڭ بولعاندىقتان دا، بۇل ايدا شارۋاعا قولايسىز ءارتۇرلى امال كوپ كەزدەسەدى. سونداي ءقاۋىپتى امالداردىڭ ءبىرى – وتكەن پايىمىمىزدا ءسوز ەتكەن «قاۋىس» امالى. «قاراشادا قاۋىس بار، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىسار» نەمەسە «قاراشا-قاۋىس، كارى-قۇرتاڭدى تاۋىس» دەگەن امالعا قاتىستى ماقال-ماتەلدەردىڭ ءوزى بۇل سوزىمىزگە دالەل بولعانداي.
تابيعاتپەن ەتەنە ارالاسىپ ءومىر كەشكەن بابالارىمىز وسى امال كەزىندە قىستاۋلىق ۇيلەرىن بۇتىندەپ، جوندەۋدەن وتكىزگەن. قىستان امان-ەسەن وتە الادى-اۋ دەگەن قوزى-لاق، قۇلىن-بۇزاۋ، بوتاقانداردى ىرىكتەپ قىستاۋلىققا اپارىپ، قالعان ارىق-تۇراقتاردى ساتاتىن بولعان. باسى ارتىق مالدى قىسقى جەم-شوپكە ورتاق بولماسىن دەپ سويىپ العان.
باسقاشا اتالۋى – اق قار. وسى كەزدە جاۋعان قاردىڭ اق، جەڭىل، جۇمساق بولاتىندىعىنا بايلانىستى اتالسا كەرەك. اق ۇلپا قاردا سالقىندىق، اياز بولمايدى. كۇن كوزى جىلت ەتسە بولدى، ەرىپ كەتەدى.
امال ۋاقىتىندا اۋا رايىندا ەلەۋلى وزگەرىس ورىن الىپ، كۇن بىرتىندەپ سۋىتادى. بۇعىلاردىڭ كۇيى كەلىپ، ابدەن جاراعان ولار ۇيىرگە تۇسەدى.
امال كەزىندە قارا سۋىق كوبىرەك كورىنىس بەرەدى. كۇننىڭ كوزى كورىنىپ تۇرعانىمەن جىلۋى وتە ءالسىز بولادى. بۇل شۋاقتى كۇندەر مۇلدە بولمايدى دەگەن ءسوز ەمەس. اراكىدىك اسپان اشىلىپ، كۇن نۇرى از دا بولسا، توگىلىپ تۇرادى. بابالار بولجامى وسىلاي دەيدى.
قازەكەڭ قاراشا ايىن قاۋىس دەپ تە اتاعان. «قاراشا كەلمەي، قار جاۋماس» دەگەن بۇرىنعى تابيعات تامىرشىلارىنان قالعان ءتامسىل بار. اسپان دەنەلەرىنىڭ قازىرگى قيمىل-ارەكەتىنە نازار اۋداراتىن بولساق، الداعى اپتا (17–24 قاراشا ارالىعىندا) اۋا رايى كۇرت وزگەرىپ، اسپان ءالسىن-السىن بۇلتتانىپ، سالقىن جەل، قار ارالاس جاڭبىر بوي كورسەتەتىن سىڭايلى.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قاراشانىڭ 17ء-ى. اي جۇيەسى بويىنشا، ايدىڭ 22ء-سى. ال قازاقى ەسەپكە سۇيەنسەك، قاراشانىڭ – 4ء-ى. اپتا قاراشا ايىنىڭ باسى مەن ورتاسىن جانە سوڭىن تۇگەل قامتىپ تۇر. بۇل كۇن رايىنىڭ سالقىنداپ، ەرتەلى-كەش ىزعىرىق بولىپ، تاڭعى ايازدىڭ قاۋقارى كۇشەيەتىنىن اڭعارتقانداي. جاڭبىر، قار ءجيى كورىنىس بەرىپ، قىراۋلى قىستىڭ قىر استىندا تۇرعانىنان حابار بەرگەندەي. اپتانىڭ سوڭىندا اياز سىناتىن سىڭايلى.
دەگەنمەن، الدا وزىمەن بىرگە جاڭبىر مەن قار، داۋىل مەن ىزعار الا كەلەتىن قاھارلى امالداردىڭ ءبىرى – «ۇلكەن قاراشا» امالى بار. قىستىڭ العاشقى حابارشىسى وسى امال.
بابالار بولجامى
بۇلت پەن اي قيمىلىنا سايكەس جاسالىنعان جورامال
*بۇلت جەلگە قاراي كوشسە، وندا كەشىكپەي قار جاۋادى.
*بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا، اۋانىڭ رايى بۇزىلادى.
*بۇلت شەتىنەن ىدىراسا، اۋا رايى تۇزەلەدى.
*كۇن قۇلاقتانىپ شىقسا، نە بوراننىڭ، نە ايازدىڭ بەلگىسى.
*كۇن قۇلاقتانىپ باتسا، اۋا رايى جىلى بولادى.
*اي بۇلىڭعىر بولسا، جاڭبىر جاۋاتىنىن، اشىق بولسا، شۋاقتى بولاتىنىن بىلدىرەدى.