الماتىلىق مارات بەكسۇلتانوۆ ءۇشىن جۇمىس تەك كاسىپ ەمەس، جاڭا زامانعا وراي جاڭعىرعان ۇلتتىق قۇندىلىق. ونىڭ ءار كۇنگى ماعىنالى ساتتەرى ءوزىنىڭ جىلدار بويى ارمانداپ تۇرعىزعان شەبەرحاناسىندا وتەدى. ال شەبەرحانا – قولونەرشىنىڭ شىعارماشىلىق قيالىنىڭ قايناعان ورتاسى.
مارات-شەبەردىڭ نەگىزگى ماماندىعى – بايلانىس سالاسىنىڭ ينجەنەرى. الماتىداعى ك-سەll كومپانياسىندا ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتكەن ول، 2015 جىلى ءوز كاسىبىن اشۋعا بەل بۋادى. سودان بەرى ۇستالىققا بەت بۇرىپ، قولونەرمەن اينالىسىپ كەلەدى. ءقازىر ول ۇلتتىق مادەنيەتتى ناسيحاتتايتىن ەرەكشە جوبانى قولعا الىپ، اينالاسى 20 مينۋت ىشىندە قۇرىلاتىن جاڭا ۇلگىدەگى يننوۆاسيالىق كيىز ۇيلەر جاساپ جاتىر. زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن قولونەرشى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە جىلۋ مەن جارىق قوسىپتى. ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ ءوزى ەرەكشە.
مارات العاشىندا ەسىك الدىنداعى شاعىن گاراجىن شەبەرحانا ەتىپ ءوز كاسىبىن باستاعان. ءقازىر سول شەبەرحانا 25 cوتىق جەردى الاتىن جاڭا سەحقا اينالىپتى. «مەن ءۇشىن بۇل تەك كاسىپ قانا ەمەس، جۇرەك قالاۋىمەن جاسالعان ءىس» دەيدى ول اڭگىمە بارىسىندا.
ءيا، كيىز ءۇي – كوشپەندى ءومىر سالتىنىڭ سيمۆولى، قازاق حالقىنىڭ مادەني مۇراسى. ءبىراق زامان وزگەردى، ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە دە جاڭا تالاپتار قويىلۋدا. وسىنى ەسكەرگەن مارات نۇرمۇحامەد ۇلى كيىز ءۇيدىڭ تەز جينالىپ، وڭاي قۇرىلۋىنا دا ءمان بەرگەن.
– مەنىڭ ماقساتىم – اتا-بابالارىمىزدان قالعان قۇندىلىقتى زاماناۋي ومىرگە بەيىمدەۋ. ءبىزدىڭ ۇيلەر نەبارى 20 مينۋتتا قۇرىلادى. ىشىندە بارلىق جاعداي جاسالعان. ديودتى جارىق ەنگىزدىك، جىلۋ ۇستايتىن ەسىك-تەرەزەلەر ورناتىلدى. كيىزدىڭ ءيىسىن ۇناتپايتىندار ءۇشىن سىرتقى جابدىعىن ىلعالعا ءتوزىمدى ماتەريالداردان جاسادىق. بارلىعىنا ەكولوگيالىق تازا ماتەريالدار قولدانامىز، – دەيدى شەبەر.
ماراتتىڭ ارمانى – كيىز ءۇيدى تەك مەرەكە-مەيرامداردا عانا پايدالاناتىن سيمۆولدىق نىشان ەتپەي، قولدانىستاعى بۇيىمعا اينالدىرۋ.
قازاق مۇراسى – زاماناۋي سۇرانىستا
بۇگىندە بۇل ەرەكشە باسپانا قازاقستاننان تىس جەرلەردە دە جوعارى باعالانۋدا. مارات بەكسۇلتانوۆتىڭ قولىنان شىققان كيىز ۇيلەر شەتەلدە ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنە جەتكىزىلىپ جاتىر.
مارات بەكسۇلتانوۆ جاساعان كيىز ۇيلەردى وزبەكستانداعى قازاقستان ەلشىلىگى ارنايى تاپسىرىسپەن الدى. بۇل قازاق مادەنيەتىنىڭ باۋىرلاس ەلدەر اراسىندا ناسيحاتتالۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا. سونىمەن قاتار، سينگاپۋر، يسپانيا، رەسەي سياقتى الىس-جاقىن شەت ەلدەردە دە بۇل ۇيلەرگە قىزىعۋشىلىق جوعارى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى باسپاناسىن ەكولوگيالىق تازا، جايلى جانە ەرەكشە ارحيتەكتۋرالىق شەشىم رەتىندە تانيتىندار كوبەيىپ كەلەدى.
شەبەردىڭ كيىز ۇيلەرى تەك ەتنوتۋريزم نەمەسە مادەني نىسان رەتىندە عانا ەمەس، توتەنشە جاعدايلاردا دا ءتيىمدى باسپانا بولا الاتىنىن دالەلدەدى. تۇركياداعى جەر سىلكىنىسى كەزىندە زارداپ شەككەندەرگە كومەك رەتىندە بىرنەشە كيىز ءۇي جونەلتىپتى. بۇل ولاردىڭ توزىمدىلىگى مەن جايلىلىعى توتەنشە جاعدايلاردا دا ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتتى. كيىز ءۇي – بۇل تەك باسپانا عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن تاريحىنىڭ بەينەسى. بۇگىندە ونىڭ حالىقارالىق سۇرانىسقا يە بولۋى – ۇلتتىق مۇرامىزدىڭ جاڭعىرۋىنىڭ جارقىن دالەلى.
ۇلتتىق مۇرانى جيناقتاۋ
تەمىردەن ءتۇيىن ءتۇيىپ، اعاشتان ويۋ ويعان ازاماتتىڭ قازىرگى بار ىقىلاسى ۇلتتىق مۇرالارعا اۋعان. ويتكەنى، ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز كيىز ءۇي جاساۋدان بولەك، قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان جيھازى – ساندىق جيناعاندى جاقسى كورەدى ەكەن. ءقازىر ونىڭ جيناعىندا ءار قالادان ارنايى بارىپ، ساتىپ اكەلىنگەن 60-قا جۋىق ساندىق بار. ءارقايسىسىنىڭ ءوز تاريحى، جاسالۋ ەرەكشەلىگى مەن قۇندىلىعى بار.
– مەن ءۇشىن ساندىق – تاريحتىڭ، ۇلتتىق مۇرانىڭ ايناسى. ءار ساندىقتىڭ ءوز تاريحى مەن ءمانى بار. سوندىقتان بۇل تەك جەكە قىزىعۋشىلىق ەمەس، مەنىڭ قازاق مادەنيەتىن ساقتاۋعا قوسقان ۇلەسىم دەپ بىلەمىن. ۋاقىت وتە كەلە بۇل باعا جەتپەس كوللەكسيانىڭ قۇندىلىعى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز. ەرەكشە كوللەكسيا قازاق مادەنيەتىنىڭ بايلىعىن ساقتاۋعا جانە ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان، – دەيدى مارات.
«اكە كورگەن وق جونار»
ماراتتىڭ ۇلى دارىن تەحنيكاعا بەيىم، ءقازىر 9-سىنىپتا وقيدى. مەكتەپتەن بوس ۋاقىتىندا شەبەرحانادان شىقپاي، ءار بۇيىمنىڭ سىرىنا ۇڭىلەدى. ءوزى كوپ سويلەمەيدى، ءبىراق جاساعان ىسىنەن ونىڭ قانداي قابىلەتتى ەكەنىن كورۋگە بولادى. العاشىندا كورشى بالالاردىڭ كولىكتەرىن جاساپ بەرەتىن دارىن، ءقازىر تاپسىرىسپەن ءتۇرلى تەحنيكالاردى جاساۋدان قولى بوسامايدى ەكەن.
– اكەم ماعان ءاربىر دەتالدىڭ ءوز ورنى بار ەكەنىن جانە ءار ءىستى تياناقتى جاساۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتتى. قاراپايىم بۇراندادان باستاپ كۇردەلى مەحانيزمدەرگە دەيىن بارلىعى ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەۋى كەرەك، – دەيدى شەبەر بالا ءوزىنىڭ ويىنا تۇيگەنىمەن ءبولىسىپ. ال ءىنىسى بولسا اعاسىنا قولعابىس ەتىپ، ونىڭ جۇمىسىنا عالامتور ارقىلى تاپسىرىس جيناپ بەرىپ وتىر. وسىلايشا شەبەرلەر وتباسى ءداستۇر مەن زاماناۋي قوعام اراسىندا ۇيلەسىمىن تاۋىپ، وتباسىلىق ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى.
كوپ جىلعى ەڭبەكتىڭ جەمىسى
مارات – ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى، جاڭاشىلدىققا جانى قۇمار جان. ونىڭ جاساعان يننوۆاسيالىق كيىز ۇيلەرى تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇگىندە شەتەلدە دە جوعارى سۇرانىسقا يە. زاماناۋي ءومىر سالتىنا بەيىمدەلگەن، ءبىراق ۇلتتىق ناقىشىن جوعالتپاعان بۇل ۇيلەر – ونىڭ كوپجىلعى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى. الايدا، ول بۇل جەتىستىگىمەن توقتاپ قالمادى، ونىڭ ءالى دە جاڭا فورماتتا حالىققا ۇسىنار يدەيالارى كوپ. سولاردىڭ ءبىرى – مەكتەپتەر مەن بالاباقشالارعا ارنالعان جەڭىل كيىز ۇيلەر. مۇنداي يدەولوگيالىق ماعىناسى زور بۇيىمدارعا سۇرانىس كوپ بولاتىنى ءسوزسىز دەيدى ول.
شەبەردىڭ ماقساتى – ءار قازاق بالاسىنا كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىمىن، شاڭىراق، ۋىق، كەرەگە، ەسىكتىڭ ماڭىزىن ۇقتىرىپ، كيىزدىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ اتا-بابامىزدىڭ قۇندى مۇراسى ەكەنىن كورسەتۋ. ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن جانىمەن سەزىنەتىن مارات مەكتەپتەرگە ارنايى ءپان ەنگىزۋدى ۇسىنىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەسەك دەيدى.
بولات بوپاي ۇلى، ەنتوگراف جازۋشى، اكادەميك:
ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ ماڭىزدى
كيىز ءۇي – قازاق حالقىنىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىنا بەيىمدەلگەن، ىڭعايلى ءارى تەز قۇرىپ، قايتا جيناۋعا بولاتىن ءداستۇرلى باسپاناسى. اتا-بابامىزدىڭ وسىپ-ونگەن ىستىق ۇياسى. زاماناۋي كيىز ءۇي جاساعاندا ونىڭ ءداستۇرلى قازاقى ۇلگىسى، فۋنكسيونالدىعى ءھام نەگىزگى قۇرىلىمى – ۋىق، شاڭىراق، كەرەگە، ەسىك جانە كيىز سەكىلدى ەلەمەنتتەرى ساقتالۋى ءتيىس. ەگەر نەگىزگى ءپىشىنى وزگەرسە، ونىڭ ءداستۇرلى ماعىناسى مەن تيىمدىلىگى جوعالۋى مۇمكىن. سوندىقتان كيىز ءۇيدى جاڭعىرتقاندا، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋ ماڭىزدى.
شەبەرلەر ءداستۇر مەن يننوۆاسيانى ۇيلەستىرە وتىرىپ، ىشىنە جارىق، جىلۋ ورناتىپ، كيىز ءۇيدىڭ قازاقى ەرەكشەلىكتەرىن بۇزباي جاساپ جاتسا، مۇنداي جاڭاشىلدىقتى قۇپتاۋعا ابدەن بولادى. ءتىپتى ولاردى حالىقارالىق نارىققا شىعارۋدىڭ مۇمكىندىگى ارتادى. ماسەلەن، تۋريستىك نارىققا ەنگىزۋ ءۇشىن ونى تەك تۇرعىن ءۇي رەتىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۋريستەردىڭ دەمالاتىن، مادەني تاجىريبە الماساتىن ورىن رەتىندە دە ۇسىنۋعا بولادى. جالپى ايتقاندا، كيىز ءۇيدى ەتنوگرافيالىق، مادەني، سونداي-اق ەكولوگيالىق تۇرعىدان دا تارتىمدى ەتۋ كەرەك. مۇنداي باستاما قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋ ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىك بولار ەدى.