قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا ءبىز مەملەكەتتىلىگىمىزدى بىرتىندەپ نىعايتىپ، رەفورمالار مەن جاڭارۋ باعدارىن نىق ۇستانۋىمىز قاجەت. بارىنشا مۇقيات ارەكەت جاساپ، ەلىمىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى مۇددەسىنە ساي جۇمىس جۇرگىزۋىمىز كەرەك.
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
قازاقستاندا كوپتەگەن ساياسي وزگەرىستەر ورناۋ ۇستىندە. جاڭارعان، ءادىل قوعام ۇستانىمى قولعا الىندى. باعدارلى باعىتتا ءبىرقاتار ىستەر اتقارىلىپ تا جاتىر. وسى قارقىندى ۇدەتىپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا قادام باسا بەرۋ ماڭىزدى سانالادى.
ەل مۇددەسى بارىنەن بيىك. ونى قاستەرلەۋ – پارىز. سونىمەن بىرگە، ەل دامۋى ءۇشىن ءوندىرىس ورىندارىن، عىلىمدى وركەندەتۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ ماڭىزدى. كونەدەن جەتكەن اتالى ءسوز كەزدەسەدى. ياعني «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەپ تامسىلدەپتى. مۇنىڭ بارشاسى ادىلەتتى قازاقستان ۇعىمىنا ساي كەلەدى. وسىعان وراي، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى مۇرات جۇرىنوۆتىڭ وي-پىكىرىن بىلگەن ەدىك.
ءادىل قوعامعا جەتەيىك
ادىلەتتى قازاقستان تەككە ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. تاريحي سالماعى بار ۇعىم. مۇنى دا تارقاتىپ ايتاتىن شاق كەلدى. بۇگىن قىلعان ءىس ەرتەڭگە شەجىرە. بالكىم، تاجىريبە شىعار. ەڭ باستىسى، زاڭى بارىنەن بيىك تۇرعان ەل قۇرايىق. ازاماتتارى ەڭبەكقور، جاستارى العىر، حالقى رۋحتى بولسىن. سوندا مامىراجاي، بەيبىت، ەشكىمگە جالتاقتامايتىن قوعامعا اينالامىز.
ادىلەت دەگەن ويدىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنا جاتىر. جاي ايتىلا سالماعان وي. ءار ادام وسى ەلدى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋى شارت. مۇنى ءجيى ايتىپ كەلەمىز. ەشكىم كەلىپ ىستەپ بەرمەيدى. اركىم ءوز باسىن اسىرايتىن كاپيتاليستىك زاماندامىز. وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىمىزدى ۇشتايىق. تۋعان ەلگە قالتقىسىز قىزمەت قىلايىق. سوندا عانا وسى ءبىر ۇعىمنىڭ اياسى كەڭەيەدى. ۇرپاققا تيگىزەر ۇلگى-ونەگەسى مول بولادى.
ەل ريزاشىلىعىنا بولەنەيىك
اتا-بابامىزدان قالعان جەرۇستى، جەراستى بايلىعى بار. مەندەلەيەۆتىڭ حيميالىق كەستەسىندەگى ەلەمەنتتەردىڭ 99%-ى كەزدەسەدى. بارلىق مەتالدىڭ تۇرلەرى ۇشىراسادى. جىلىنا 100 ميلليون تونناعا دەيىن مۇناي شىعارامىز. سونى ءتيىمدى يگەرەتىن كەزەڭ كەلدى. اڭگىمەنى تەرەڭنەن قاۋزايىن. ءبىر كەزدەرى ۇعا ەكونوميستەرىن جينادىق. اكادەميك كەنجەعالي ساعادييەۆتىڭ توبى ساناپ شىقتى. ءبىر قورىتىندىعا توپتاستى. قازاق ەلىندەگى مەتالل شىعاراتىن 5 زاۋىت، 3 مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت ىستەپ تۇرسا، ەكونوميكا قۋاتى ارتادى.
ءوزىم حيميا سالاسىنىڭ مامانىمىن. سوندىقتان ەل ريزاشىلىعىنا بولەنۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ايتۋدى ءجون كورەمىن. قازاقستانعا كەم دەگەندە تاعى 2 مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ قاجەت. كەم دەگەندە، 1 زاۋىت مۇناي قالدىقتارىن وڭدەسە دەيمىز. مۇنايدان ءتۇرلى بۇيىم شىعارۋعا بولادى. گەرمانيادا 21 مۇناي وڭدەيتىن زاۋىت جۇمىس ىستەيدى. ءبىراق جەرىنىڭ استىندا مۇنايى بار دەگەندى ەستىمەدىك. ازياداعى دامىعان ەلدەردىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ قۇپياسىن بىلەسىزدەر. ءبارى وڭدەۋشى ونەركاسىپكە الدەقاشان كوشىپ كەتكەن. مۇناي مەن گازعا سەنىپ وتىراتىن زامان ارتتا قالدى. ءوزى تۇك وندىرمەيتىن ەلدىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر.
ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە حيميا وندىرىستەرى بار. شىمكەنت، وسكەمەن، قاراعاندى، اقتوبە سىندى وڭىرلەردى ءتىزىپ ايتۋعا بولادى. ونداعى بوي كوتەرگەن زاۋىتتار كەڭەس داۋىرىندە ءونىم بەردى. شيكىزات الاتىن ورىن عانا بولدى. قالعانى ەلدەن سىرتقا شىعارىلدى. بۇگىندە الگى زاۋىتتاردىڭ ءبىرازى جۇمىس ىستەپ تۇر. كەيبىرى ىستەن شىققان بولۋى دا مۇمكىن. جاقىندا قىتايدا بولدىق. ءبىز اشقان جاڭالىقتى ولارعا كورسەتتىك. ءسويتىپ، وسكەمەندەگى بەلگىلى ءبىر زاۋىتتىڭ باسشىلىعىنا كورسەتتىك. ال ول قۇلىقسىز. بىرنەشە زات ءوندىرىپ باسىن اۋىرتقىسى كەلمەيدى. وعان ۆاگون-ۆاگونىمەن ساتىپ، تىنىش وتىرعانى ءتيىمدى. وسىدان كەيىن قايتىپ داميمىز. سوندىقتان ءىرى كەن ورىندارى، زاۋىتتار مەن فابريكالار مەملەكەت مەنشىگىنە ءوتۋى ءتيىس. مەملەكەت كۇش سالعان جەردە ءونىم مەن پايدا قاتار جۇرەدى. وسىنى ۇمىتپايىق.
كوڭىل بولىنسە – وركەندەيمىز
مەملەكەت باسشىسى عىلىمعا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. ءوزىم قابىلداۋىندا بولعانىمدا سۇبەلى ويلارىممەن ءبولىستىم. ءسويتىپ، ۇعا-سىنىڭ بويىنا قان جۇگىرتۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىردىق. ويىمدى ارىدەن باستايىن.
بۇگىندە عىلىم ورداسى اكسيونەرلىك قوعامى بار. ياعني بۇرىنعى عىلىم اكادەمياسى دەگەن ءسوز. 1991 جىلدارى جاعداي قيىن بولدى. ەلدىڭ ءبارى تىم-تىراقاي جان-جاققا تارادى. عالىمدار كۇن كورىستى ويلادى. سىرت ەلگە قونىس اۋدارعاندارى دا بولدى. ەلەڭ-الاڭ شاقتا اكادەميانى تاراتىپ تىندىق. باستى كىلتيپان – قارجى تاپشىلىعى. 2010 جىلى ءداستۇرلى فورماداعى كانديدات، دوكتورلىق دارەجەنى الىپ تاستادىق. بولون جۇيەسىنە دەرەۋ كوشىپ الدىق. سودان بەرى 13 جىل ءوتتى. ءبىزدىڭ كانديدات كۇيىندە قالعان ادامدارىمىز كوپ. رەسەي، قىرعىزستان، وزبەكستاندى ساعالاپ ءجۇر. دوكتور بولعىسى كەلەدى. عىلىمعا ۇلەس قوسۋدى ويلايدى. دوكتورلىق دارەجەسى بولماسا جارىتىپ تاماق ءىشىپ، كۇن كورىپ كەتۋ مۇڭ. ەكىنشى جول بار. ياعني تىم بولماي بارا جاتسا، شەتەلگە تايىپ تۇرۋدان باسقا امال قالمادى.
بۇل – بۇگىنگىنىڭ شىندىعى. ءقازىر كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، اكادەميك بولاتىندار قالماي بارادى. ءداستۇرلى جولمەن دوكتورلىقتى قورعاعانداردىڭ ارتى 60 جاستا، الدى عاسىر جاساۋدا. لايىم، ۇزاق جاساسىن. وسىلايشا ءوز قولىمىزبەن قازاق عىلىمىن قىلقىندىرىپ وتىرمىز.
گرانتتىق جوبا بەس جىلعا بەرىلسە ەكەن
عالىم عىلىمي جوبامەن اينالىسادى. كانىگى مامان زەرتتەۋ ۇستىندە جۇرمەسە، اۋىرىپ قالادى. ءوز ىسىنە بەرىلگەن جاندار جەتەرلىك. اقشاسى تيىن-تەبەن بولسا دا، عىلىمنان كەتپەي جۇرگەن ادامدارعا ەسكەرتكىش قويۋىمىز كەرەك.
گرانتتىق جوبانى ۇتىپ الۋ – فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىن ۇتقانمەن تەڭ بولىپ بارادى. اشقان جاڭالىققا يەك ارتىپ جاتقان پەندە بالاسىن اڭعارمادىق. ءقازىر عىلىمي جوبا 27 نەمەسە 30 ايعا بەرەدى. ءارى كەتسە 36 ايعا ۇزارتادى. بىلايشا ايتقاندا، 2،5 – 3 جىل.
جوبانى وتكىزەمىن دەپ جۇرگەندە جارتى جىل كەتەدى. ۇسىنعانىڭىز ننس-تەن ءوتىپ، مينيسترلىكتەن بەكىتىلسە، سۇراعان قاراجاتىڭىز بەرىلسە يگى. الايدا، كەيبىر عىلىمي ينستيتۋتتار 3-4 گرانتتىق جوبامەن وتىر. سونىمەن جان باعادى. تارالىمى بىرنەشە دانا ۇجىمدىق مونوگرافيا شىعارادى. وعان جالاقىنى قوسىڭىز. از عانا قاراجاتتى ارى دا، بەرى دە تارتىپ جەتكىزە الماي دال بولاسىز. سودان كەيىن سىناۋشىلار «جاساعان عىلىمدارىڭ كانى» دەپ ورە تۇرەگەلەدى.
عىلىمي جوبا 5 جىلعا بەكىتىلسە ەكەن. عالىم الەۋمەتتىك جاعدايعا باس قاتىرماسىن. ول ودانشا عىلىمىنا باس كەتىرسىن. شەتەلگە شىعاتىن ءىسساپارلارىنا ارنايى قارجى مول بولىنسە، سىرت جاقپەن قارىم-قاتىناس نىعايا تۇسەدى. بازالىق جالاقى ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارىنە تۇگەل تولەنسە دەيمىز. ماگيستردەن باستاپ اكادەميكتەرگە دەيىن قارجىدان قىجالات كورمەۋى ءتيىس. جوبا ۇسىنعاندا، ەسەپ وتكىزگەندە اعىلشىن جانە ورىس تىلىندە عىلىمي ەسەبىن سۇراپ مەزى ەتەدى. ءتىلدى مەڭگەر. وعان قارسى ەمەسپىز. الايدا، ءۇش تىلدە ەسەپ سۇراۋدى توقتاتايىق. قازاق ەلىندە مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى. سوندىقتان قازاقشا ەسەپ بەرسەك جەتكىلىكتى دەپ بىلەمىز. قاعازباستىلىقتى جويۋ قاجەت. بىتپەيتىن ەسەپ-قيساپپەن باس قاتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. بيۋروكراتيا عالىمنىڭ قولىن بايلايدى. عىلىمدى بويلاتپايدى.
الپاۋىت دەرجاۆالار عالىمنىڭ اشقان عىلىمي زەرتتەۋىنە ىنتىق. ءتىپتى، وليگارحتار دا قارجىلاندىرىپ جاتادى. ال بىزدە تاۋ قوپارساڭ دا قاۋقارسىز سانالاسىز. عالىمداردىڭ جەتكەن جەتىستىگىنە اتقامىنەرلەر قۇلاق اسسا ەكەن. ماسەلەن، وسى جىلى اشىلعان جەتىستىككە بايلانىستى قاۋلى-قارار قابىلدانسا، مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ەنسە دەگەن يگى نيەتىمىز بار. ال سىيماعاندارى كەلەر جىلدىڭ ەنشىسىنە بۇيىرسا. سوندا عالىم مەن بيلىك اراسىندا ءوزارا ىقپالداستىق دامي تۇسەر ەدى.
جاستاردى عىلىمعا تارتايىق
تمد اۋماعىندا تۇبەگەيلى ءۇش ساتىلى ءبىلىم جۇيەسىنە كوشكەن جالعىز ەل – ءبىزبىز. ءداستۇرلى تۇرعىدا قورعايتىن كانديداتتىق، دوكتورلىق دارەجەنى جويدىق. بۇگىندە ماگيستراتۋرا مەن PHD دوكتورانتۋراعا يەك ارتىپ الدىق. وسى عىلىم سالاسىنا عۇمىرىن ارناعان ادام رەتىندە ءبىر نارسەنى شەگەلەپ ايتايىن. قازاقستاندا 50 دە 50 فورماتى ءجۇرۋى كەرەك. ياعني بۇرىنعى ءداستۇرلى قورعاۋدى قايتا ەنگىزەيىك. ەكىنشى تاراپتان ماگيستر، PHD قورعاپ شىعۋعا دا مۇمكىندىك بەرەيىك. بولون سيستەماسىنىڭ وزىندە بۇرىنعى جۇيەمەن قورعاۋعا بولادى دەگەن ءسوز كەزدەسەدى. وسى ءماتىندى نەگىزگە الىپ، بۇرىنعى جۇيەنى قايتا ورناتايىق. ماگيستردى عىلىمي دەڭگەيدە مويىنداپ، اقشا تولەپ، PHD دارەجەسىنە بەرىلەتىن قارجىنى كوبەيتەيىك. بۇل جاس عالىمدارعا ۇلكەن ستيمۋل بولار ەدى.
بارلىق نارسە جالاقىعا كەلىپ تىرەلەدى. مەن حيميا ينستيتۋتىنىڭ باس ديرەكتورلىعىن قاتار اتقارامىن. ماعان جاستار كوپ كەلەدى. ءسويتىپ، جۇمىسقا قابىلدانار الدىندا ايلىعىن سۇرايدى. باستاپقىدا 100–150 مىڭ تەڭگە بولاتىنىن ايتامىن. بىردەن ەڭسەلەرى تۇسەدى. الگى جاس مامان ودانشا 2 جەرگە كۇزەتشى بولىپ 200 مىڭنان ارتىق الۋدى ويلايدى. ونىڭ بۇل ويى دۇرىس. تاپقانىنىڭ جارتىسىن پاتەرگە بەرسە، قالعانى ىشىپ-جەۋىنەن ارتىلمايدى. ال ول جاس مامان ۇيلەنگىسى كەلەدى. شاڭىراق قۇرعان بولسا، ءتىپتى قيىن. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-بىلىپ جۇرگەن جاس ماماندار ءبىر كۇنى اقش، ەۋروپا، بەرىسى تۇركياعا كەتەدى. دامىعان ەلدەردە 5–10 مىڭ دوللاردان ارتىق ايلىق الادى. بىزدىكىندەي يپوتەكانى ويلاپ، ميىن شارشاتپايدى. ۇيلەنسە، بالاشاعاسىنا بارلىق جاعداي جاسالادى. وسىدان كەيىن قالايشا جاس ماماندى قولدا ۇستاپ تۇرامىز.
ءوزىمىز كانديداتتىقتى ماسكەۋدە قورعادىق. اراعا 11 جىل سالىپ دوكتورلىق ديسسەرتاسيانى قورعاپ ەلگە ورالدىق. ۇيلەندىك. بالالى بولدىق. قىرۋار شارۋانىڭ اراسىندا قوسىمشا جۇمىس قىلدىق. كەڭەس كەزەڭىن سىناپ جاتامىز. الايدا، عىلىمعا دەگەن كوزقاراس ول ۋاقىتتا جوعارى-تۇعىن. ءبىر نارسەنى تۇجىرىمداپ ايتايىن، جاس عالىمداردى ءداپ قازىرگى ساتتە عىلىمي پروسەستەرگە ۇيرەتكەن ابزال. ايتپەسە، جاسى ۇلكەن عالىمدار ارتىنداعى جاستارعا ءتالىم-تاعىلىمىن ايتىپ ۇلگەرمەيدى. جاس عالىمداردىڭ ايلىعىن ارتتىرىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەسىن تەزدەتىپ شەشەيىك.
سكوپۋس - بوس شىعىن
ءقازىر Scopus جانە Web of Science جۋرنالىنا ماقالاسى شىققان ادام دۇنيەدەگى ەڭ باقىتتى ادام سانالادى. باسىندا شەتەلدىك جۋرنالعا ماقالا جاريالاسا جەتكىلىكتى ەدى. بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ پروسەنتيلى جىل سايىن ءوسىپ بارادى. قانشاما مونوگرافيا جازساڭىز دا، Scopus بولماسا ەشكىم ەمەسسىز. 35 پروسەنتيلدەن كەم ەمەس شەتەلدىك عىلىمي جۋرنالعا ماقالا جاريالاۋعا مىندەتتەيدى. PHD قورعايتىن بولساڭدار 25 پروسەنتيل بولاتىن Scopus ماقالاسىن تالاپ ەتەدى. Web of Science بويىنشا Q1، Q2 دارەجەسىندەگى عىلىمي ماقالا سۇرايدى. Q4 بولسا دىمعا جارامسىز. شەتەلدە بۇلاي عىلىم جاسالمايدى. بىزدە – پارادوكس!
اكادەميك بولسا دا Scopus جانە Web of Science جۋرنالىندا عىلىمي ماقالاسى بولماسا، قۇنىڭىز كوك تيىن. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز بار. عىلىمدى دامىتاتىن بولساق، ونى الەمدىك ارەناعا شىعارامىز دەسەك، شەتەلدىك جۋرنالعا مىندەتتەگەندى دوعارايىق.
قورىتا ايتقاندا، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىناتىن مەملەكەتتىك مەكەمە رەتىندە ستاتۋسىن ناقتىلاپ بەكىتەيىك. قۇرامىنا بۇرىنعى ينستيتۋتتارىن قايتارايىق. گەرمانيا، فرانسيا، رەسەي جانە ت.ب. ەلدەردە عىلىم اكادەمياسى جۇمىس ىستەپ تۇر. قانىش ساتبايەۆ، الكەي مارعۇلان، م.اۋەزوۆتەر قىزمەت قىلعان، الاشتىڭ الىپ تۇلعالى عالىمدارى مەن قايراتكەرلەرى ماڭداي تەرىن توككەن قاسيەتتى قاراشاڭىراقتى قايتا جاڭعىرتايىق.
ادىلەتتى قازاقستاندى ورناتاتىن زيالى قاۋىم! سول ءادىل ءارى زەردەلى قوعام ورناسىن دەسەك، عالىمنىڭ جاعدايىن تۇزەۋ ماڭىزدى دەمەكپىز.
ازىرلەگەن ولجاس جولدىباي.
"اlmaty-akshamۋ"، №41 (6334) 30 ناۋرىز، 2023 جىل