يۆان كوستين — سيرەك كىتاپتاردى قالپىنا كەلتىرەتىن رەستاۆراتور. رەسەيدە ءبىلىم الىپ، ماسكەۋدە تاجىريبە جيناعان شەبەر بۇگىندە الماتىدا جۇمىس ىستەيدى. ول قازاقستانداعى كونە قولجازبالارعا جان بىتىرۋگە اتسالىسىپ ءجۇر.
ءبىز يۆانمەن رەستاۆراسياعا قالاي كەلگەنى، كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى جانە قازاقستانداعى مادەني مۇرانى ساقتاۋدىڭ جولدارى تۋرالى اڭگىمەلەستىك.
– ءسىز كىتاپ رەستاۆراتورى ماماندىعىنا قالاي كەلدىڭىز؟
– مەن كونە شىركەۋلەردى قالپىنا كەلتىرۋمەن اينالىستىم، ول جۇمىستى وتباسىلىق تانىسىمىز ءارى دوسىمىز اينالعان سۋرەتشىمەن بىرگە اتقاردىم. ونىڭ شەبەرلىگى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. ءبىز ۇزاق ۋاقىت بىرگە جۇمىس ىستەدىك، ول ماعان ءوزىنىڭ وقىعان جەرى تۋرالى، سۋرەتشىلەر ورتاسىنىڭ ەرەكشە رۋحاني الەمى جايلى كوپ اڭگىمەلەپ بەرەتىن. بۇل رەسەيدىڭ ۆلاديمير وبلىسى، سۋزدال قالاسىندا بولدى. وندا سۋزدال كوركەم-قالپىنا كەلتىرۋ رەستاۆراسيالىق ۋچيليششەسى بار. ول جەردە 9 ءتۇرلى قالپىنا كەلتىرۋ ماماندىعى وقىتىلادى: اعاش، ماتا، زەرگەرلىك مەتالل، ارحيتەكتۋرالىق مەتالل، تاس، گرافيكا، كىتاپ قالپىنا كەلتىرۋ جانە ت.ب.
سول تانىسىمىز وسى ۋچيليششەدە ۇستاز بولىپ جۇمىس ىستەيتىن. ءبىر كۇنى ول ماعان: «نەگە بىزگە وقۋعا كەلمەيسىڭ؟ وتە قىزىق سالا»، – دەدى.
مەن ونىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، ءبىر جىل دايىندىق كۋرستارىنا بارىپ، سۋرەت، كەسكىندەمە، كومپوزيسيا پاندەرىن وقىپ، دايىندالدىم. سول جىلى كىتاپ قالپىنا كەلتىرۋ ءبولىمى اشىلىپ جاتتى. بۇل بولىمگە جەتەكشىلىك ەتكەن – رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ي.ە.گرابار اتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ قالپىنا كەلتىرۋ ورتالىعى مەن شەتەل ادەبيەتتەر كىتاپحاناسىنىڭ زەرتحاناسى. ەڭ ۇزدىك ماماندار تارتىلدى.
مەن ەكىنشى قابىلداۋ لەگىمەن وقۋعا ءتۇسىپ، 5 جىل كىتاپ پەن گرافيكا قالپىنا كەلتىرۋ بولىمىندە وقىدىم. وقۋىمدى ۇزدىك اياقتادىم. ماعان ماسكەۋدەگى شەتەل ادەبيەتتەر كىتاپحاناسىنا جانە گرابار ورتالىعىنا جۇمىسقا شاقىرتۋ ءتۇستى. شەتەل ادەبيەتتەر كىتاپحاناسىن تاڭدادىم، ويتكەنى ول جەردە كىتاپ قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا وتە مىقتى ماماندار جۇمىس ىستەيتىن.
ءۇش جىل سول جەردە تاجىريبە جينادىم، اسىرەسە كىتاپ تۇپتەۋ ءىسىن ۇيرەندىم. سەبەبى تۇپتەۋ ءىسى كوپ تاجىريبە ارقاسىندا جيناقتالاتىن ءبىلىم. نەگىزگى ءبىلىم العان سوڭ، ءوز شەبەرحانامدى اشتىم، ول ءالى كۇنگە دەيىن جۇمىس ىستەپ تۇر.
كىتاپتاردى قالپىنا كەلتىرۋدە قاجەت بولاتىن قۇرال-سايمانداردى ارنايى تاپسىرىسپەن جاسايمىز. ەۋروپادا مۇنداي ءداستۇر بار – وندا بۇل كاسىپكە جۇزدەگەن جىل، ال بىزدە كەڭەس داۋىرىندە ءۇزىلىپ قالعان. سوندىقتان كەيبىر جابدىقتاردى ءوزىم جاساپ شىعاردىم. وسى جابدىقتارعا قازاقستاننان دا تاپسىرىس بولدى – وسىلايشا الماتىعا جولىم ءتۇستى.
– ءسىزدى كىتاپپەن جۇمىس ىستەۋگە نە قىزىقتىرادى؟
– العاشىندا بۇل سالاعا جاقسى ۇستازدار بار بولعانى ءۇشىن كەلدىم. ءبىراق كىتاپقا دەگەن ماحاببات بالا كەزىمنەن بار. ۇيىمىزدە كىتاپ كوپ بولدى، اتا-انام دا، ءوزىم دە كوپ وقيتىنمىن.
قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ەڭ قىزىقتى جاعى – وزگەرىس پروسەسى. العاشىندا كىتاپ پاراق-پاراق بولىپ شاشىلىپ جاتادى، ال جۇمىس سوڭىندا قايتا قالپىنا كەلەدى. بۇل — شىعارماشىلىق جۇمىس، تۇپتەۋ، ارنايى قاپتامالار، بىلعارىدان مۇقابا جاساۋ – ءبارى دە ونەر. الەمنىڭ ءار بۇرىشىنان كەلگەن تاپسىرىستار ءارتۇرلى. جەكە كوللەكسيونەر بولسىن، مەملەكەتتىك مەكەمە بولسىن – ءبارى كىتاپتى قۇرمەتتەيدى. بۇل جۇمىستىڭ ءبىر جاقسىسى – العىسى كوپ. قارجىلاي دا جاقسى باعالانادى. 2002 جىلدان بەرى، ياعني 23 جىلدان استام وسى ىسپەن اينالىسىپ كەلەمىن.
– قالپىنا كەلتىرۋدە قانداي قاتەلىكتەرگە جول بەرۋگە بولمايدى؟
– رەستاۆراتورلىقتى بەس جىل ارنايى وقىپ، ءبىلىم العانىمدى ايتتىم. بارلىق ارەكەت عىلىمي ادىستەمەگە نەگىزدەلۋى كەرەك. كەز كەلگەن قاتەلىك – كىتاپقا زيان. سوندىقتان الدىن الا فوتوفيكساسيا، ساقتالۋ جاعدايىن سيپاتتاۋ، رەستاۆراسيالىق تاپسىرما جازىلادى. بۇل قۇجات ارنايى رەستاۆراسيالىق كەڭەستە قارالىپ، بەكىتىلەدى. تەك سودان كەيىن عانا جۇمىس باستالادى.
رەستاۆراسيا — تەك ءبىر بولىگى. بارلىعى كىتاپتىڭ، قولجازبانىڭ قالاي ساقتالعانىنا بايلانىستى. ەگەر ساقتاۋ دۇرىس ۇيىمداستىرىلماسا، قالپىنا كەلتىرۋدىڭ دە ءمانى جوق. الدىمەن ساقتاۋ، ودان كەيىن الدىن الا كونسەرۆاسيا، ەڭ سوڭىندا عانا – رەستاۆراسيا.
– الماتىعا كەلىپ، تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنگەنىڭىزدى ەستىدىك. نە سەبەپ بولدى؟
– جۇمىس ورنىمىزدا وتكەن جىلى جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتتى، بوس ۋاقىتىم كوپ بولدى. سودان وسىندا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر ارىپتەسىم تۇرىك ءتىلى كۋرسىنا شاقىردى – مەن كەلىستىم. قازاقستانعا كەلگەندە بايقاعانىم – كوپ ادام بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەيدى. قازاق، ورىس، اعىلشىن، ءتىپتى تۇرىك ءتىلىن دە بىلەدى. تۇرىك ءتىلى قازاق تىلىنە جاقىن، ۇيرەنۋگە ىڭعايلى. ساباقتار كوڭىلدى ءوتتى، ماتەريال كوپ. وز-وزىنەن ۇيرەنۋگە نيەت پايدا بولدى.
– تۇرىك ءتىلىن ءبىلۋ رەستاۆراسيادا كومەكتەسە مە؟
– شەتەل ءتىلىن ءبىلۋ – كەز كەلگەن سالادا ارتىقشىلىق. تۇركيادا كىتاپ قالپىنا كەلتىرۋ وتە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان. ولار شىعىس كىتابىنا، اراب قولجازبالارىنا ماماندانعان. بۇل بىزگە دە پايدالى، ويتكەنى قازاقستاندا سونداي كىتاپتار وتە كوپ. سوندىقتان تۇرىك ماماندارىمەن بايلانىس ورناتۋ – ماڭىزدى.
– سيفرلىق رەستاۆراسيا تۋرالى نە ويلايسىز؟
– وتە قاجەت ءىس. قاعاز – ۋاقىت وتە ەسكىرەتىن ماتەريال. اتموسفەرا، ىلعال، جارىق – ءبارى وعان اسەر ەتەدى. سوندىقتان كىتاپتى سيفرلاۋ – ونىڭ ءومىرىن ۇزارتۋدىڭ، زەرتتەۋشىلەرگە قولجەتىمدى ەتۋدىڭ ءبىر جولى. ءبىراق سيفرلىق نۇسقا – تەك كوشىرمە. فيزيكالىق وبەكتىنى ساقتاۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى ءشريفتى، قاعاز قۇرىلىمىن، مۇقاباسىن زەرتتەۋ ءۇشىن ءتۇپنۇسقا قاجەت.
– كىتاپ ارقىلى قازاق مادەنيەتىن تانۋعا مۇمكىندىك بولدى ما؟
– ءقازىر مادەنيەتپەن تانىسۋ جولىنىڭ باسىندامىن. نەگىزگى ۋاقىتىم – قىزمەتكەرلەردى وقىتۋ مەن زەرتحانانى ۇيىمداستىرۋ. ءبىراق العاشقى جوبامىز – «اباي جولى» كىتابىن بەزەندىرۋ بولدى. ءبىز قازاق ورنامەنتتەرىن، ويۋ-ورنەگىن زەرتتەدىك – 3000-نان استام ءتۇرى بار ەكەن. ولار — اقپارات جەتكىزۋدىڭ كونە ءتاسىلى. مۇقاباعا ارنايى بويالعان بىلعارى، ۇلتتىق ويۋ-ورنەك قولداندىق. قازاقتىڭ دالاسى مەن كيىز ءۇيىنىڭ سۇلۋلىعىن كورسەتۋگە تىرىستىق.
ءقازىر ءبىز ەكى قولجازبا قۇرانمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. بۇل دا بولەك ونەر. جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەرىپ، قاجەت بولعان كەزدە رەسەيلىك ارىپتەستەرمەن كەڭەسەمىز. ولارمەن تىعىز بايلانىستامىز. قاجەت كەزدە يران، تۇركيا ماماندارىن تارتامىز. مەموراندۋمدارعا قول قويدىق. جاڭا تاجىريبەنى ۇيرەنۋ – قىزىقتى.
– سىزگە ەرەكشە اسەر قالدىرعان كىتاپتار بولدى ما؟
– ءار كىتاپ – وزىنشە ەرەكشە. كوبى بۇلىنگەن، لاستانعان. سونداي كىتاپتاردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءوزى قىزىقتى ءارى تالاپتى جۇمىس. جۇمىس بارىسىندا كوپ «توسىنسىي» بولادى. تاجىريبەمدە ا.س. پۋشكين ءوز قولىمەن جازىپ، سۋرەت سالعان قولجازبا كىتاپتى قالپىنا كەلتىردىم. بۇل – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. تاعى ءبىر ەستە قالعان جۇمىس – يۆان فەدوروۆ باسپاحاناسىنان شىققان العاشقى كىتاپتاردىڭ ءبىرى – «اپوستول».
– قازاقستان مەن رەسەي قالپىنا كەلتىرۋ مەكتەبىنىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟
– ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق. مەتوديكا ءبىر. وكىنىشكە قاراي، قازاقستاندا رەستاۆراتورلاردى دايىندايتىن ارنايى وقۋ ورنى جوق. ءبىراق پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە رەستاۆراتورلار قاۋىمى وتە از. دەگەنمەن، رەستاۆراتور ماماندار ءبىر-بىرىن تانيدى، ءجيى كەزدەسەدى، سەمينارلار وتكىزەدى – ونلاين دا، وفلاين دا. قازاقستان ماماندارى رەسەي، تۇركيا، گرۋزيا، ارمەنيا، ءازىربايجانعا بارىپ تاجىريبە جينايدى. مۇندا ەرەكشەلىك – كوپتەپ كەزدەسەتىن شىعىس قولجازبالارى. سوندىقتان ءبىز ءداستۇرلى شىعىس تۇپتەۋ تەحنيكاسىن ۇيرەنىپ جاتىرمىز. ءبىراق جالپى مەكتەپ ورتاق – ءبىز ءبارىمىز بىر-بىرىمىزدەن ۇيرەنەمىز.
– قازاقستاندا ءسىزدى نەسىمەن تاڭعالدىردى نەمەسە قۋانتتى؟
– ەڭ الدىمەن – ادامداردىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن قوناقجايلىعى. قازاقستاندا شىن جۇرەكتەن قولداۋ كورسەتەتىن، اشىق، اقكوڭىل جاندارمەن ءجيى جولىقتىم. بۇل قاسيەتتەر ەل ىشىندە قالىپتى نارسە بولىپ كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق سىرتتان كەلگەندەر ءۇشىن وتە اسەرلى. بۇل – قازاقستاننىڭ ەرەكشە قۇندىلىعى.
الماتىنىڭ تاۋلارى، كۇن ساۋلەسى، ءدامدى تاعامدارى – ءبارى دە وسى مەيىرىمدىلىكپەن ۇيلەسىپ، بۇل جەردى شىنىمەن دە ەرەكشە ەتەدى. مۇندا بولعىڭ كەلەدى، بەرگىڭ كەلەدى، ۇلەس قوسقىڭ كەلەدى.
مەنىڭ قازاقستانعا كەلگەنىم وسىنداي ماڭىزدى جوبا – عىلىم ورداسىندا رەستاۆراسيا ورتالىعىن قۇرۋمەن تۇسپا-تۇس كەلگەنىنە شىن قۋانىشتىمىن. مەنى جىلى قابىلداعان ۇجىم مەن باسشىلىققا العىسىم شەكسىز. وسى ءۇش جىل بويى جۇمىسقا قۋانا بارىپ، كۇن سايىن ءوز ۇلەسىمدى قوسۋعا تىرىسىپ كەلەمىن. قازاقستانداعى رەستاۆراسيا ءىسىنىڭ جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە سەپتىگىم تيسە – مەن ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە.
تاقىرىپقا وراي: قازاقستاندا عىلىمي كونسەرۆاسيالاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ورتالىعىن اشۋ جوسپارلانۋدا. بۇل وسى سالاداعى مامانداردىڭ تاپشىلىعى اياسىندا قاجەتتى قادام. بۇگىندە ەلدە بىرنەشە ونداعان كاسىبي قالپىنا كەلتىرۋشىلەر بار. جاڭا ورتالىقتا مامانداردى وقىتادى، زەرتتەۋ بازاسىن دامىتادى جانە حالىقارالىق ستاندارتتاردى ەنگىزەدى. بۇل تۋرالى استانادا وتكەن III قازاقستاندىق مۋزەي كونگرەسىندە ايتىلدى.