جاڭا جىل الدىندا ەكونوميكالىق احۋالعا دەن قويىپ، كەلەر جىلدان نە كۇتەرىمىزدى بولجاپ-باعامدايتىنىمىز راس. دەسە دە، وسى تۇستا ارنايى ماماننىڭ ساراپتاماسىنا جۇگىنگەنىمىز ابزال. اqshamnews.kz ءتىلشىسى ەكونوميست ايبار ولجايدىڭ پىكىرىن الىپ، جىل اياعىندا الەمدە بولىپ جاتقان ەكونوميكالىق قۇبىلىستاردىڭ قازاقستانعا اسەرى جايلى، 2026 جىلى ەسكەرۋ كەرەك قارجىلىق قۇيتىرقىلىقتار تۋرالى سۇراپ ءبىلدى. قىمباتشىلىقتان قينالماي ءوتىپ، كەلەر جىلى قارجىڭىزدى دۇرىس باسقارعىڭىز كەلسە، ماتەريالدى مۇقيات وقىڭىز.
ايبار ولجاي
ەكونوميست، قارجى ساراپشىسى
دوللار نەگە ارزاندادى؟ ەندى كۇتەمىز؟
ايبار ولجايدىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تەڭگە باعامىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن الدىمەن الەمدەگى جاعدايعا قاراۋ كەرەك. كوپتەگەن ءىرى ورتالىق بانك ينفلياسيا باسەڭدەي باستاعان سوڭ، بازالىق مولشەرلەمەلەرىن بىرتىندەپ تومەندەتۋگە دايىندالىپ جاتىر. اقش-تاعى فەدەرالدىق رەزەرۆ جۇيەسى دە (فرج) مولشەرلەمەنى 0،25 پايىز پۋنكتكە ءتۇسىرۋ جوسپارىن تالقىلاپ جاتىر. بۇل بۇكىل الەمگە سوعىلعان سيگنال بولدى.
"ءدال وسى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك كەرىسىنشە، ينفلياسيانى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستاۋ ءۇشىن "قىراندار" پوزيسياسىن تاڭدادى دا، بازالىق مولشەرلەمەنى وتە جوعارى دەڭگەيدە ساقتاپ قالدى. جىل باسىنان بەرى 18% دەڭگەيىندە ۇستاپ وتىر. سونىڭ ناتيجەسىندە اربيتراج ءۇشىن وتە قولايلى مۇمكىندىك پايدا بولدى"، - دەيدى ايبار ولجاي.
نە جاعداي بولدى؟
-
الەمدە دوللار مەن ەۋروداعى كىرىستىلىك تومەندەپ بارادى؛
-
قازاقستاندا تەڭگەمەن سالىنعان قىسقا مەرزىمدى قاعازدار (قازىناشىلىق وبليگاسيالار، دەپوزيتتەر) وتە جوعارى كىرىس بەرەدى؛
-
ينۆەستورلار دا، سپەكۋليانتتار دا دوللارىن ساتىپ، تەڭگە اكتيۆتەرىن ساتىپ الا باستادى – سەبەبى تەڭگەدە تابىس جوعارى، ال كەيىن قايتادان دوللارعا ورالۋعا بولادى.
سوندىقتان دا تەڭگەگە دەگەن قىسقا مەرزىمدى سۇرانىس كۇرت ءوسىپ، بيرجادا دوللاردى جاپپاي ساتىپ، تەڭگە العان ويىنشىلار كوبەيدى. قىسقا عانا ۋاقىتقا دوللار 494 تەڭگەگە دەيىن ءتۇستى. بۇل - نارىقتاعى "تەپە-تەڭدىك باعامى" ەمەس، ارتىق كاپيتالدىڭ از ۋاقىتتاعى شابۋىلىنىڭ ناتيجەسى.
دوللاردىڭ ارزانداۋى دا - ءقاۋىپ. نەگە؟
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، بۇل جاقسى سياقتى كورىنگەنىمەن، ىشكى جاعىنان تاۋەكەلى دە بار. ۇكىمەت بيۋدجەتكە ۇلتتىق قوردان اقشا اۋدارعاندا، ونى الدىن الا بەلگىلى ءبىر باعاممەن جوسپارلايدى. مىسالى، شامامەن 540 تەڭگەنىڭ اينالاسىندا جىلىنا 2،2 ترلن تەڭگە ترانسفەرت كەرەك بولسا، "وسىنشا دوللار ساتامىز" دەپ ەسەپ جاسالادى.
"ەگەر نارىقتا دوللار 500-گە دەيىن ءتۇسىپ كەتسە، سول 2،2 ترلن تەڭگەنى جابۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان كوبىرەك دوللار جاعۋعا تۋرا كەلەدى. البەتتە، بۇل قوردىڭ جاعدايىن السىرەتەدى"، – دەيدى ايبار ولجاي.
ساراپشى بولجامى قانداي؟
سوندىقتان ەكونوميستىڭ بازالىق سەناريي ۇسىندى:
-
قىسقا مەرزىمدە (الداعى ايلار) – تەڭگە باعامى 500 شاماسىندا "ويناپ"، ءبىراق 540 اينالاسىنداعى دەڭگەيگە قايتا جۋىقتايدى؛
-
ورتا مەرزىمدە – ۇلتتىق قور مەن بيۋدجەتكە ىڭعايلى بولاتىن ءدالىز ساقتالۋى كەرەك، ايتپەسە قور رەسۋرسى تىم تەز توزادى.
ققس 16%-عا وسسە، كىم ۇتىلادى: بيزنەس پە، حالىق پا؟
ققس مولشەرلەمەسىن 16 پايىزعا كوتەرۋ باستاماسى كوپشىلىكتى شوشىتقانى راس. ايبار ولجاي بۇل جەردە ەڭ ماڭىزدى نارسە – ققس-تىڭ تابيعاتىن دۇرىس ءتۇسىنۋ دەيدى.
"ققس اتاۋى "سالىق بيزنەستەن الىنادى" دەگەندەي كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە ول - تۇتىنۋشى تۇپتەپ كەلگەندە تولەيتىن سالىعى. ياعني دۇكەندەگى، سەرۆيستەگى، قىزمەتتەگى ءار چەكپەن بىرگە سول سالىقتى حالىق ءوزى تولەيدى"، – دەيدى ول.
سالىق باعاعا قالاي اسەر ەتەدى؟
الدىمەن ققس-قا قاتتى تاۋەلدى سەكتورلار:
- ساۋدا (دۇكەندەر، سۋپەرماركەتتەر)؛
- قىزمەت كورسەتۋ (كافەلەر، سالوندار، تۇرمىستىق قىزمەت)؛
- كەيبىر يمپورتقا تاۋەلدى تاۋارلار.
بيزنەسكە سوققى قاي تۇستان تيەدى؟
- ۇساق جانە شاعىن بيزنەس ءۇشىن باستى ماسەلە – وتىمدىلىك پەن سۇرانىس؛
-
ەگەر حالىقتىڭ قالتاسى قىسىلا باستاسا، اينالىم ازايادى؛
-
باعانى تولىق كوتەرسە – كليەنت كەتەدى، كوتەرمەسە – مارجا قىسقارادى.
قاراپايىم تۇتىنۋشىعا اسەرى:
- ققس – جاناما سالىق، سوندىقتان ونىڭ سالماعى چەككە كەلەدى؛
-
باعا ءوسىمىن بىردەن ءبارى سەزبەۋى مۇمكىن، ءبىراق 2026 جىلى بىرتىندەپ "جوعارى بازامەن" ءومىر سۇرۋگە كوشەمىز؛
-
اسىرەسە تابىسى تومەن وتباسىلار ءۇشىن بۇل اۋىرلاۋ تيەدى.
"2026 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ جاڭا باعالارعا ۇيرەنىپ، ينفلياسيا بىرتىندەپ باياۋلايدى دەگەن سەناريي بار. ءبىراق 2025–2026 جىلدار – قىمباتشىلىققا بەيىمدەلۋ كەزەڭى بولادى"، – دەيدى ەكونوميست.
"حالىق بىرتىندەپ قولما-قول اقشاعا كوشەدى"
الەۋمەتتىك جەلىدە ققس، باعا، تاريفتەر، يپوتەكا، ازىق-تۇلىك جايلى شاعىم كوپ. ءبىراق بۇل ءۇن جوعارىعا "وتپەي" جاتقانداي اسەر بار.
"ەگەر ەلدەگى وزگەرىستەرگە ءبىزدىڭ رەاكسيا تەك الەۋمەتتىك جەلىدەگى ەموسيا دەڭگەيىندە قالسا، ول ساياسات پەن ەكونوميكاداعى ناقتى شەشىمدەرگە تولىق اسەر ەتە المايدى. بىزدە رەسمي ارنالار ارقىلى ۇسىنىس، ساراپتاما، بالاما نۇسقالار ازداۋ ءتۇسىپ جاتىر"، - دەيدى ساراپشى.
بۇل تەندەنسيا جالعاسا بەرسە، قانداي قاۋىپتەر تۋىندايدى؟
-
سەنىم داعدارىسى. حالىق "ايتىپ جاتىرمىز، ءبىراق ەشتەڭە وزگەرمەيدى" دەپ ويلاي باستايدى؛
-
كولەڭكەلى ەكونوميكا. سالىق وسەدى، ءبىراق ادامدار ونى اينالىپ ءوتۋدىڭ جولىن ىزدەيدى – كونۆەرت، قولما-قول، "چەكسىز" ساۋدا كوبەيەدى؛
-
الەۋمەتتىك جارىلىس تاۋەكەلى. ۇزاق ۋاقىت جينالعان ەكونوميكالىق اشۋ ءبىر ۋاقىتتا، كۇتپەگەن تريگگەردەن كەيىن شىعۋى مۇمكىن.
سوندىقتان ەكونوميستىڭ ويىنشا، رەفورما ازىرلەۋشىلەرى مەن قوعامنىڭ اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسى عانا ەمەس، كەرى بايلانىس جۇرەتىن ناقتى ارنالار كەرەك:
-
بيزنەس قاۋىمداستىقتارىنىڭ ۇسىنىستارى؛
-
ساراپشىلاردىڭ بالاما ەسەپتەرى؛
-
اشىق تىڭداۋلار، شىنايى تالقىلاۋلار.
"قىمباتشىلىق كەزەڭىندە قالاي قورعانامىز؟" – وتباسى بيۋدجەتىنە كەڭەس
كوپشىلىك ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى سۇراق – ماكروەكونوميكا ەمەس، ءوزىنىڭ وتباسىلىق بيۋدجەتىن قورعاي الۋ. ياعني، قىمباتشىلىق تۋسا قايتپەك كەرەك؟ ايبار ولجايدىڭ پوزيسياسى مۇندا دا ايقىن.
جيناقسىز ءومىر ءسۇرۋ – ەڭ ۇلكەن تاۋەكەل
"ءقازىر تەڭگەمەن دەپوزيت جيناقتاۋ ءۇشىن وتە ءتيىمدى كەزەڭ. بازالىق مولشەرلەمە جوعارى، سايكەسىنشە دەپوزيتتىڭ كىرىسى دە جامان ەمەس"، - دەيدى ساراپشى.
ەڭ اۋەلى – قاۋىپسىزدىك جاستىعى
– كەم دەگەندە 3–6 ايلىق شىعىندى جاباتىن سومانى تەڭگەدە جيناپ قويعان دۇرىس؛
– جالاقى تۇسكەن سايىن از عانا بولىگىن تۇراقتى تۇردە دەپوزيتكە جىبەرۋ – ەڭ قاراپايىم، دەسە دە ەڭ مىقتى قورعانىس.
قولدا باردى دوللارعا جۇمساۋدىڭ قاجەتى جوق
تەڭگە ءقازىر جوعارى پايىزدىڭ ارقاسىندا جاقسى تابىس بەرىپ تۇر. سول ءۇشىن بارلىق اقشانى بىردەن دوللارعا اۋدارۋ دا ءتيىمدى ەمەس. ءار وتباسى ءۇشىن قاراپايىم نۇسقا:
– نەگىزگى بولىگى – تەڭگەدەگى دەپوزيتتە؛
– ۇزاق مەرزىمدى ماقساتتارعا (وقۋ، ءىرى ساتىپ الۋ) – از عانا بولىگىن ۆاليۋتادا ۇستاۋعا بولادى.
قارىزعا اباي بولۋ
ايبار ولجاي 2025–2026 جىلداردى "قىمباتشىلىق كەزەڭى" دەپ اتايدى. مۇنداي كەزدە تۇتىنۋشىلىق نەسيەنى كوبەيتۋ – تاۋەكەل.
مۇمكىن بولسا، جاڭا نەسيە الماۋ، بار قارىزدى ازايتۋعا تىرىسۋ – اناعۇرلىم ءقاۋىپسىز تاكتيكا.
ۇلكەن ساتىپ الۋلاردى "جەتى رەت ولشەپ، ءبىر رەت كەسىڭىز"
ستاتۋس ءۇشىن، "مودا ءۇشىن" الاتىن زاتتاردى كەيىنگە قالدىرعان دۇرىس. ال دەنساۋلىق، ءبىلىم، جۇمىس قۇرالى سياقتى شىنىمەن قاجەت نارسەلەرگە كەلگەندە – "ءقازىر العان دۇرىس پا، الدە كۇتكەن دۇرىس پا؟" دەگەن سۇراققا اقىلمەن جاۋاپ بەرۋ كەرەك.
ەڭ مىقتى قورعانىس – ءوزىڭ
ەكونوميستىڭ ويىنشا، ۇزاق مەرزىمدى قورعانىس تەك دەپوزيت ەمەس: قوسىمشا داعدىلار، قوسىمشا تابىس كوزى، بىلىمگە ينۆەستيسيا – كەز كەلگەن ديەۆالۆاسيادان دا جاقسى قورعايدى.