وزبەكستان: ءدىني راديكاليزممەن كۇرەس باستالدى ما؟
قىركۇيەكتە ءبىزدىڭ قوعام وزبەكستانداعى ءدىني جاعداي جايلى اقپاراتتى كوپ تالقىلادى. اقپاراتتىق كەڭىستىك كورشى ەلدەگى ءداستۇرلى ەمەس يسلاممەن كۇرەسىپ جاتىر دەگەن مەسسەندجەرمەن تولدى. بەتتى تۇمشالاۋعا تىيىم سالىنعانى جايلى اقپارات تارادى. بۇدان «يسلام دىنىمەن كۇرەسىپ جاتىر ما؟» دەگەن سۇراقتار دا تۋىندادى. قالا بەردى، بىزدە دە مەكتەپتەگى حيدجاب داۋى قاتار تالقىلاندى. بۇل دا وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. الايدا، ماسەلە بۇدان دا تەرەڭدە. مۇندا يسلامنىڭ ساياسيلانۋى، ءدىني سەنىم ەركىندىگى مەن يسلام راديكاليزمى ۇعىمدارىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋ قاجەت.
زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي
مەملەكەت قۇرىلعاننان بەرى بيلىك پەن ءدىن اراسى قاراما- قايشى. مۇنداي قايشىلىقتىڭ جارقىن مىسالى ورتا عاسىرداعى ەۋروپا. بۇل كەزەڭدى «قاراڭعى ەۋروپا» دەپ تە اتايدى. قاراڭعى دەپ اتاۋدىڭ دا سەبەبى جەتكىلىكتى. سەبەبى، ءدىن، ياعني حريستيان ءدىنى قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنا وكتەمدىك ەتتى. عىلىم مەن ءبىلىم دامىعان جوق. حريستيان ءدىنىن بۇركەمەلەپ كاتوليك شىركەۋى بيلىك ەتتى. مەملەكەتتەردە ساياسي بيلىك ريم پاپاسىنىڭ قولىندا بولدى.
ساياسي بيلىكتىڭ ريم پاپاسىنا ءوتۋ پروسەسى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلدى. وعان بيلىك پەن ءدىن اراسىنداعى تەكەتىرەس سەبەپشى بولعان جوق. كورول مەن وعان قارسى بيلىككە تالاسۋشى ەليتا اراسىنداعى بىرنەشە عاسىرعا سوزىلعان ساياسي قاقتىعىس ءدىننىڭ بيلىككە كەلۋىنە جول اشتى. بۇل بيلىك ينستيتۋتتارى السىرەگەن تۇستا ءدىننىڭ ەلدەگى ىقپالى كۇشەيەدى دەگەنى.
ورتا عاسىردا كورول ينستيتۋتى ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا كاتوليك شىركەۋىنە ارقا سۇيەدى. سەبەبى، سول كەزدەگى قوعامدا ءدىني سەنىمنىڭ ءرولى ۇلكەن بولاتىن. وسىلايشا حالىقتىڭ كوزىندە لەگيتيمدى بيلىككە قول جەتكىزۋدى كوزدەگەن. الايدا، عاسىرلار وتە كەلە كاتوليك شىركەۋىنىڭ بيلىگى نىعايدى. كورول تەك قۋىرشاق باسشىعا اينالدى. ونىڭ كىم بولاتىنىن ريم پاپاسى شەشكەن.
بيلىكتىڭ ءوز ىقپالىن قوعامدىق ينستيتۋتتار ارقىلى كۇشەيتۋ ارەكەتتەرى ءبىزدىڭ تاريحتا دا كەزدەسەدى. مىسالى، قازاق حاندىعى تۇسىندا سۇلتاندار مەن بيلەر ينستيتۋتى الما-كەزەك بەدەلدى بولعان. تاۋكە حان تۇسىندا بيلەردىڭ ىقپالى كۇشەيىپ، سۇلتاندار بيلىگى ازايدى. ال ابىلاي حان بيلىك ەتكەن تۇستا كەرىسىنشە بيلەر ينستيتۋتىن السىرەتتى.
مەملەكەتتىڭ السىرەۋىنەن راديكالدى ءدىني توپتاردىڭ كۇشەيۋ ءۇردىسى كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراعان تۇستا دا بايقالدى. مۇنداي جاعداي اسىرەسە ورتالىق ازيا ەلدەرىندە بەلەڭ الدى. ءوزبەكستان دا بۇل ۇردىستەن قالىس قالعان جوق. ورتالىق ازيا ەلدەرىندە حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى. بۇل ءدىن حريستيان دىنىنە قاراعاندا جاس بولعاندىقتان، ءارى ۇزاق ۋاقىت كەڭەس ۇكىمەتىندە شەكتەنگەندىكتەن ورتا عاسىرداعى ەۋروپادا وتكەن ءدىننىڭ ساياسيلانۋ ءۇردىسىنىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىن باسىنان وتكەرۋدە. ارينە، ەكى ءۇردىستى سالىستىرۋعا كەلمەس. سەبەبى، ورتالىق ازيادا ءدىن سياقتى قوعامدىق ينستيتۋت بيلىككە ىقپالدى بولماعان. ءدىن قوعامدىق قارىم-قاتىناستى رەتتەۋ قىزمەتىن اتقارىپ كەلگەن. وزبەكستاندا دا جاعداي وسىنداي.
بيلىك زايىرلىلىقتى قولدايدى
زايىرلىلىقتى قاراستىرعان كەزدە يسلام راديكاليزمى مەن ءدىني، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىن ۇستانۋ ەركىندىگى اراسىن اجىراتىپ العان ءجون. زاڭ دا مۇنى تالاپ ەتەدى. ەگەر ەلدىڭ كونستيتۋسياسىن ساراپتايتىن بولساق، وندا جالپى ەركىندىك پەن قاۋىپسىزدىك ۇعىمدارىنىڭ اراجىگىن اجىراتۋعا دەگەن تالپىنىس بار ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. ءدىني ەركىندىك بولعانىمەن قوعامدىق قاۋىپسىزدىككە جول بەرىلمەيدى.
كونستيتۋسيانىڭ 1-بابىندا وزبەكستان ءوزىن زايىرلى مەملەكەت رەتىندە مويىندايتىنى جايلى جازىلعان. ياعني ەلدەگى قوعامدىق-ساياسي قاتىناستار ءدىني نورمالارمەن ەمەس، ازاماتتىق نورمالارمەن رەتتەلەدى. ءدىني سەنىم ەركىندىگى دە زاڭمەن بەكىتىلگەن. 19-باپتا دىنىنە بايلانىستى ەشكىمدى الالاۋعا بولمايتىنى جازىلعان. ياعني زاڭ الدىندا ءبارى بىردەي.
ءدىننىڭ ساياسيلانباۋى جايلى دا كونستيتۋسيادا بەكىتىلگەن. ساياسي قۇقىقتار قاراستىرىلعان VIII ءبولىمنىڭ 39-بابىندا ەلدىڭ ازاماتتارى كاسىبي وداقتار، ساياسي پارتيالار مەن وزگە قوعامدىق بىرلەستىكتەرگە بىرىگۋگە قۇقىلى دەلىنگەن. ءبىراق بۇل ەتنيكالىق جانە ءدىني ماقساتتاعى ساياسي پارتيالارعا قاتىستى ەمەس. كونستيتۋسيانىڭ 71-بابىندا ەتنيكالىق جانە ءدىني ماقساتتاعى ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلۋىنا تىيىم سالىنعان. وسىلايشا ءدىننىڭ ساياسيلانباۋىنا زاڭمەن شەكتەۋ قويىلعان. بۇل تەك يسلام دىنىنە عانا ەمەس بارلىق دىنگە قاتىستى نورما.
ءاندىجان ەلەسى
«جاڭا وزبەكستاندا» جاڭا كونستيتۋسيا. قازاقستانداعى 2022 جىلعى وتكەن ساياسي رەفورمالاردى كورشىمىز ۇلگى رەتىندە العان. بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم بىزدە 2022 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا بولعان، ال وندا بيىل 30 ساۋىردە ءوتتى. ساياسي ناۋقان ەلگە جاڭا كونستيتۋسيانى اكەلدى. سوناۋ 1992 جىلى قابىلدانعان ەلدىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ جاڭا رەداكسياسى قابىلداندى.
وسىلايشا «ەسكى وزبەكستانمەن» كورشىلەر قوشتاستى. الايدا، ول تەك قاعاز جۇزىندە بولدى. ەسكىنىڭ سارقىنشاعى، ساياسي قورقىنىش پەن ۇرەي ءالى سەيىلگەن جوق. سونداي ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزم. ءدىني بولعاندا دا يسلام راديكاليزمى. وزبەكستاندا يسلام راديكاليزمىنىڭ قوعامعا ءقاۋىپ تۋدىرۋ فاكتىلەرى بولعان. وعان 2005 جىلعى ءاندىجان وقيعالارىن مىسال رەتىندە كەلتىرسەك بولادى. ءاندىجان قالاسىندا 12–14 مامىردا ءبىر توپ كاسىپكەرلەردى تۇرمەدەن بوساتۋدى تالاپ ەتكەن نارازىلىق ءوتتى. نارازىلىقتاردىڭ ارتىندا «اكراميا» يسلامدىق سەكتا وكىلدەرى مەن ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى، ءارى يدەولوگ اكرام يۋلداشيەۆ تۇرعان.
اكرام يۋلداشيەۆ 1992 جىلى كوپتەگەن ەلدە تەرروريستىك دەپ ەسەپتەلەتىن «حيزبۋت-تاحرير» ءدىني ۇيىمىنان شىققان. ءوزىنىڭ «يمانعا جول» اتتى ءدىني ەڭبەگىن جازدى. كەيىن ول ەڭبەگىنە زاڭمەن شەكتەۋ قويىلدى. 2005 جىلدىڭ 11 اقپانىندا ونىڭ يدەياسىن قولدايتىن 23 كاسىپكەرگە قارسى سوت ءىسى باستالدى. سوتتىڭ بولۋى دا بەكەر ەمەس. «اكراميا» سەكتاسىندا كاسىپكەرلەر كوپ شوعىرلانعان. ولار الەۋمەتتىك تەڭدىك يدەياسىن ۇسىنىپ، وزدەرىنىڭ كاسىپورىندارىندا جۇمىسكەرلەرىنە جايلى جۇمىس پەن جالاقى بەرگەن. قايىرىمدىلىقپەن اينالىسىپ، حالىق الدىندا بەدەل جيناي باستاعان. وسىلايشا يسلامنىڭ ساياسيلانۋ ۇردىسىنە مىقتى تۇعىر جاساي باستاعان.
مۇنداي قوعامعا ءقاۋىپتى وقيعا قازىرگى بيلىكتى تە الاڭداتارى ءسوزسىز. سوندىقتان ءدىني كيىمدەرگە قاتىستى شەكتەۋ قويىلۋدا.