ءدىن – بۇگىنگى كۇنى جالپى ادامزات وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەر ەتىپ وتىرعان الەۋمەتتىك فەنومەن دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى - كوپەتنوستى، كوپكونفەسسيونالدىمىز، سوندىقتان، يسلاممەن قاتار باسقا دىندەر دە جاڭعىرىپ، دامي باستادى. سوندىقتان قازىرگى تاڭداعى ءداستۇرلى دىندەر مەملەكەتتىڭ، ەلدىڭ تۇراقتىلىعىن ساقتاۋعا نەگىز بولا وتىرىپ، ءدىني كونفەسسيالار اراسىندا رۋحاني كەلىسىمدى، حالىقتار اراسىنداعى بىرلىكتى نىعايتۋعا سەبەپ بولادى.
قازىرگى الەمنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازىرگى قازاقستاننىڭ مىندەتى - جالپى ادامزاتتىق، گۋمانيستىك جانە تولەرانتتىلىق قۇندىلىقتاردى، كونفەسسياارالىق كەلىسىم، ديالوگتى، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ عاسىرلار بويعى نەگىزگى پرينسيپتەرى مەن قاعيدالارىن قازىرگى جالپى الەمدىك، ادامزاتتىق وركەنيەتتەگى بەيبىتشىلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، سانالۋان ەتنوستار مەن كونفەسسيالاردان تۇراتىن كوپتەگەن مەملەكەتتەردىڭ بەيبىت ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن بەلسەندى پايدالانۋعا سايادى. دىندەر ادامزات تاريحىندا ىزگىلىكتىڭ قۇرالى بولعانى انىق. ءبىراق ساياسي كۇشتەر ءدىندى ساياساتتىڭ قۇرالى ەتىپ الىپ، قاتىگەز ساياسي ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرادى.
تەحنولوگيا مەن عىلىم دامىعان قازىرگى كەزدە ءدىني ەكسترەميزم دەگەن ۇعىم ءجيى قولدانىلۋدا. ءدىني ەكسترەميزم دەگەنىمىز – ساياسي كۇشتەردىڭ ءوز ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءدىن اتىنان مەملەكەتكە قارسى جاسالعان نەمەسە باعىتتالعان كۇرەسى. ءسويتىپ، ولار ءوز بيلىگىن ورناتۋعا نەمەسە ايتقانىن ورىنداتۋعا ۇمتىلادى. ءدىنىمىزدى بۇرمالاپ، ءارتۇرلى جاڭالىقتاردى ەنگىزىپ، دىنىمىزدەن، تىلىمىزدەن، دىلىمىزدەن، مادەنيەتىمىزدەن، قازاقتى قازاق ەتىپ وتىرعان سالت-داستۇرىمىزدەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىرىپ، حالىق اراسىندا ارازدىق، دۇشپاندىق، جەككورۋشىلىك، تاسباۋىرلىق تۋعىزىپ، ىنتىماعىنان، بىرلىگىنەن ايىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇمىتتىرعىسى كەلگەنى ءتۇرلى اعىمداردىڭ وتە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن كورسەتەدى.
سونىمەن قاتار، كوپتەگەن ءدىني اعىمداردىڭ قاپتاۋىنا بايلانىستى قوعامدا كەرى ساياسي ۇعىمدار پايدا بولادى. ادامنىڭ سانا-سەزىمىن ۋلايتىن، الەمدىك دىندەردىڭ اتىن جامىلىپ تەرىس باعىت بەرەتىن ءدىني سەكتالاردىڭ ەكسترەمالدى تۇردە قاپتاۋى حالىققا زيانىن تيگىزىپ جاتىر. جالپى، ەكسترەميزم ماسەلەسى ونىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرىندە الەم بويىنشا وزەكتى تاقىرىپقا اينالىپ وتىر. الەمدىك تاجىريبەدە ەكسترەميزم - الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ءدىني، ەكولوگيالىق، تاعى باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا ءاربىر قوعامدا، مەملەكەتتە باستى نازارعا الىناتىن نەگىزگى باعىتتار. قاراپ وتىرساق، ەكسترەميزم ەكونوميكالىق تۇرعىدان دامىعان جانە ساياسي تۇراقتى ەلدەردە دە بەلەڭ الادى.
ەكسترەميزمنىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى - ادامنىڭ ناداندىققا، كورسوقىرلىققا نەگىزدەلگەن ءوز كوزقاراسى، پىكىرىنىڭ ورىندالۋىن تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋى. مۇنداي ادامدار باسقا كوپشىلىكتىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن شىنايى جاعدايىن تۇسىنبەيدى نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ەكسترەميستەردىڭ ەكىنشى بەلگىسى - ولاردىڭ ەشبىر قاجەتى بولماسا دا، ءار ىستە شەكتەن شىعۋعا بەيىم تۇرۋى. باسقالاردى دا وسىعان يتەرمەلەيدى. ناتيجەسىندە ادامدار اراسىنداعى قالىپتى قارىم-قاتىناس بۇزىلىپ، قوعامداعى ۇيلەسىمدى تىرشىلىك ارناسىنان اۋىتقيدى. بۇل الەۋمەتتىك تولقۋلاردىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولادى. ەكسترەميستىك كورىنىستىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى سىرت كوزگە بايقالمايتىن، ادامدارعا دەگەن كۇدىك پەن سەنىمسىزدىكتەن تۋادى.
ءدىني ەكسترەميزم – ءدىني ءفاناتيزمنىڭ شەكتەن شىققان ءتۇرى. كەز كەلگەن ەكسترەميزمنىڭ ءمانى – پىكىرىن قوشتاماعاندارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋ. ءدىني ەكسترەميزم الەمدى ءوزىنىڭ شەكتەن شىققان كوزقاراسىنا سايكەس قايتا قۇرۋعا ۇمتىلادى. ول – تەرروريستىك ىس-ارەكەتتەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولاتىن ساياسي قۇرال. جاھاندانۋ زامانىندا قاناتىن كەڭگە جايىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. قازىرگى ۋاقىتتا حالىقارالىق ەكسترەميزم جانە تەرروريزممەن ءتيىمدى كۇرەسۋ ءۇشىن بۇل جۇمىستى الەمدىك قوعامداستىقتارمەن بىرىگە وتىرىپ جان-جاقتى كۇشەيتۋىمىز كەرەك.
بۇكىل الەمدەگى كەز كەلگەن مەملەكەتكە بۇل «قوعامدىق قاسىرەتكە» قارسى كۇرەستى جەكە جۇرگىزۋ قيىندىققا سوعادى. سوندىقتان، 2006 جىلى 8 قىركۇيەكتە بۇۇ باس اسسامبلەياسى «عالامدىق تەررورمەن كۇرەس» ستراتەگياسىن قابىلدادى. اتالعان قۇجاتتا بۇۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەر ەكسترەميزم مەن تەرروريزمنىڭ بارلىق پىشىندەرىن ءبىر جاقتى ايىپتايدى، سوعان قارسى تىعىز ىنتىماقتاستىق ارقىلى ارەكەت ەتۋگە دايىن ەكەنىن كورسەتەدى. ەلىمىزدە «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭنىڭ 10-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ جانە جولىن كەسۋ سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلى» دەلىنگەن.
سوعان قاراپ ەلىمىزدىڭ ەكسترەميزم جانە تەرروريزمگە قارسى باسقا مەملەكەتتەرمەن بىرىگىپ كۇرەسۋگە دايىن ەكەنىن كورەمىز. ەكسترەميزم ءارتۇرلى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ قانا قويماي، ءدىنارالىق جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا دا سەبەپكەر بولۋدا. ولار قاي ءدىننىڭ اتىنان بەلسەندىلىك تانىتسا، بارىنەن دە كوپ زيان شەگەتىن سول ءدىن. ەكسترەميستەر ادامداردىڭ دىنگە دەگەن قۇرمەتى مەن سەنىمىن ءوز ماقساتىنا كەڭىنەن پايدالانا وتىرىپ، ءدىن ءۇشىن ارەكەت ەتىپ جۇرگەندەي كورىنۋگە تىرىسادى. ەكسترەميزم جانە تەرروريزم ءوزىنىڭ قىلمىستىق ماقساتتارىن ورىنداۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانادى، سونىڭ ىشىندە الەمدە ەڭ قىمبات رەسۋرس – ادام ءومىرى، ونىڭ دەنساۋلىعى مەن قوعامداعى كۇندەلىكتى ءىس-قيمىلىن جويۋعا دەيىن بارادى.
ءدىني ەكسترەميزم (انتيكونفەسسيونالدىق) – ورتا ازيا ايماعىندا كەڭ تاراعان ەكسترەميزم ءتۇرى بولعاندىقتان زەرتتەۋشىلەر، ءدىنتانۋشىلار تاراپىنان قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. ءدىني ەكسترەميزم قوعامدا ءدىني قۇندىلىقتاردى كۇشتەپ تاراتۋ ءتاسىلى ارقىلى زايىرلى مەملەكەتتىڭ ءدىني ۇيىمدارىن شەتكە ىعىستىرا وتىرىپ، ءوز ىقپالىن جۇزەگە اسىرادى.
قازاقستان ءوز تاراپىنان ايماقتىق بەيبىت ءومىردى، قاۋىپسىزدىكتى جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، سونىمەن قاتار، دەموكراتيالىق، ءادىل جانە ۇتىمدى ساياسي، ەكونوميكالىق حالىقارالىق ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر. قازاقستان ءوزى مۇشە بولىپ تابىلاتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى اياسىندا دا حالىقارالىق ەكسترەميزممەن كۇرەسىن جالعاستىرۋدا.
قورىتا ايتقاندا جاڭا زامان جاعدايىندا، ياعني كونفەسسيالىق توپتاردىڭ ساياسي قايشىلىقتارى كەزىندە جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر ەرەكشە ماڭىزعا يە جانە ولاردى ەڭسەرۋ بارىسىندا قازاقستاننىڭ ساياسي-قۇقىقتىق قۇرىلىمى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى ەسەپكە الىنىپ وتىرۋى ءتيىس.