اqshamnews.kz ءتىلشىسى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، PhD دوكتورانت، قالالىق ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ توبىنىڭ ساراپشىسى ەلنار بەرىكبايەۆپەن ەكسترەميزم تۋرالى سۇحباتتاستى.
– ەلنار عالىمجان ۇلى، ءدىن اتىن جامىلعان ەكسترەميزمنىڭ ءمانى نەدە؟
ءدىني ەكسترەميزم – بەلگىلى ءبىر ەلگە نەمەسە دىنگە عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس. بۇل – بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىققا جانە كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە، اۋماقتىق تۇتاستىعىنا، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا تونەتىن زور ءقاۋىپ.
ءدىن يدەولوگياسىن بۇركەنگەن ەكسترەميزم ۇلتارالىق، ءدىنارالىق قاقتىعىستاردى ءورشىتىپ، قوعامداعى تىنىشتىقتى بۇزادى. ونىڭ تۇپكى ماقساتى – ءوز يدەولوگياسىن ساياسات پەن كۇندەلىكتى ومىرگە ءسىڭىرىپ، ءدىني قاعيدالارعا نەگىزدەلگەن بولەك مەملەكەت قۇرۋ. مۇنداي اعىمداردىڭ نەگىزىندە – ءدىندى «تازارتۋ» ۇرانىن العا تارتاتىن راديكالدى فۋندامەنتاليزم جاتىر.
– ادامدار قالاي ەكسترەميستىك نەمەسە تەرروريستىك جولعا تۇسەدى؟
راديكالدى توپتارعا ادامدار وزدىگىنەن بارا بەرمەيدى. ولاردى ارنايى دايىندىقتان وتكەن ۆەربوۆشىلار الداپ-اربايدى، سەزىمدەرىنە اسەر ەتەدى. «جەڭىل اقشا»، «ادىلەتتى قوعام» سەكىلدى ۋادەلەر ايتىلادى، ال ونىڭ اۋىر سالدارى تۋرالى ادەيى ءۇنسىز قالادى.
راديكالدانۋ جولىنا الەۋمەتتىك، وتباسىلىق، جەكە فاكتورلار اسەر ەتەدى. اسىرەسە، دىنگە قاتىستى ساۋاتسىزدىق – ەڭ باستى ءقاۋىپ. قوعامداعى ادىلەتسىزدىك، سىبايلاس جەمقورلىق، سوت شەشىمدەرىنە نارازىلىق – مۇنىڭ ءبارىن ەكسترەميستەر ءوز ماقساتىنا پايدالانادى.
– جاقىن ادامىڭىزدىڭ ىقپالدى ءدىني يدەولوگياعا ەرىپ كەتكەنىن قالاي اڭعارۋعا بولادى؟
نازار اۋداراتىن بەلگىلەر:
-
وتباسىلىق ومىرگە قىزىعۋشىلىعى ازايىپ، تۇيىقتالۋ؛
-
ءدىني كىتاپتار مەن ۋاعىزدارعا، كۇماندى سايتتارعا شامادان تىس كوڭىل ءبولۋ؛
-
تەولوگيالىق تاقىرىپتا وزگەلەرمەن دورەكى، اگرەسسيۆتى پىكىرتالاس جۇرگىزۋ؛
-
كۇتپەگەن جەردەن شىعىنداردىڭ كوبەيۋى؛
-
ۇيدە كۇماندى پاراقشالار، كىتاپشالار، بروشيۋرالاردىڭ پايدا بولۋى.
وتباسى – ادامنىڭ مىنەزى مەن دۇنيەتانىمى قالىپتاساتىن ورتا. بالا سۇراق قويسا، اتا-انا جاۋاپ بەرۋدەن قاشپاۋى كەرەك. ەگەر بالا ءمان-ماعىنا ىزدەپ، جاۋاپتى سىرتتان تاپسا، ونى تەرىس باعىتتاعى ادامدار يەلەنۋى مۇمكىن.
– ەكسترەميستەر قوعامدى دەستابيليزاسيالاۋ ءۇشىن قانداي زاڭدىق تۇستاردى پايدالانادى؟
مىسالى، بىرنەشە جىل بۇرىن مەكتەپتە ءدىني كيىم كيۋگە تىيىم سالۋ قوعامدا قىزۋ تالقىلاندى. كەيبىرى مۇنى مۇسىلمانداردى شەكتەۋ دەپ ءتۇسىنىپ، ال ۆەربوۆشىلار وسىنى پايدالانىپ، ەل ىشىندە ارانداتۋ تاراتتى.
ال ءىس جۇزىندە بۇل – بارلىق ءدىن وكىلدەرىنە ورتاق تالاپ. قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى دىننەن بولەك جۇمىس ىستەيدى. مەكتەپ فورماسىنىڭ ءبىرىڭعاي بولۋى تارتىپكە، تەڭدىككە جانە بالالاردىڭ وقۋىنا نازار اۋدارۋعا كومەكتەسەدى.
– كونستيتۋسياداعى «قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت» قاعيداسى نەنى بىلدىرەدى؟
زايىرلىلىق – اتەيزم ەمەس. بۇل – ءار ازاماتتىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋ، ءبىراق مەملەكەتتىڭ ءدىني ۇيىمداردان بولەك بولۋى. ءدىني بىرلەستىكتەر زاڭ الدىندا تەڭ، ال ەشبىر ءدىن وكىلى زاڭدى بۇزعانى ءۇشىن جازادان بوساتىلمايدى.
– ەكسترەميستىك جانە دەسترۋكتيۆتى اعىمداردان قالاي ساقتانۋعا بولادى؟
نەگىزگى كەڭەستەر:
-
سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ – كەز كەلگەن اقپاراتتى تەكسەرۋ، رەسمي تىركەلگەن ءدىني ۇيىمداردان سۇراۋ.
-
ۇيىمنىڭ ەرەجەسىن زەرتتەۋ – دەسترۋكتيۆتى توپتار جەكە بايۋ مەن ىقپالعا ۇمتىلادى.
-
الەۋمەتتىك بايلانىستى ۇزبەۋ – وتباسىنان، دوستاردان الشاقتاتاتىن توپتاردان ساق بولۋ.
-
ساناعا باقىلاۋ جاساۋ ادىستەرىنەن اۋلاق بولۋ – گيپنوز، توپتىق ترانس، وقشاۋلاۋ.
-
سۇراق قويۋدان قورىقپاۋ – اشىق ۇيىمدار ەرەجەلەرىن تۇسىندىرەدى، جاسىرىنبايدى.
-
بۇرىنعى مۇشەلەردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ – زاڭدى ۇيىم سىنعا توتەپ بەرەدى.
-
جاقىندارمەن كەڭەسۋ – سىرت كوز وبەكتيۆتى باعاسىن بەرەدى.
-
ىشكى سەزىمگە قۇلاق اسۋ – ءبىر نارسە دۇرىس ەمەستەي سەزىلسە، ۋاقىت وزدىرماي بايلانىستان شىعۋ.
ەڭ باستىسى – ءدىني سەنىم بوستاندىعى ادامداردى الداۋ مەن زورلىققا شاقىرۋعا سەبەپ بولماۋى ءتيىس. زاڭدى ورەسكەل بۇزعان كەز كەلگەن ۇيىمنىڭ قىزمەتى سوت ارقىلى توقتاتىلادى، ال زارداپ شەككەندەرگە رەابيليتاسيالىق كومەك كورسەتىلۋى كەرەك.