ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ باسشىلارى قىركۇيەكتىڭ قاربالاس گەوساياسي جۇرىستەرىن گەرمانيادا قورىتىندىلادى. بەرليندە وتكەن «5+1» ءسامميتى ءبىزدى قامتىعان ايماقتا دەرجاۆالار باسەكەسى قىزىپ تۇرعانىن تولىق ايگىلەدى. گازەتىمىز وتكەن اپتاداعى №115 سانىندا بەرليندەگى باس قوسۋدىڭ اۋقىمدى ءمانىن، ونداعى تاراپتار مۇددەسى جايىندا الدىن الا ساراپتامالىق ماتەريال جاريالاعان بولاتىن. دەگەنمەن، ۇدايى ايتاتىن دەرجاۆالار باسەكەسى ناقتى قاي سالالاردا انىق بايقالىپ جاتقانى كوپشىلىك وقىرمان ءۇشىن قىزىق بولارى انىق. «ورتالىق ازيا – گەرمانيا» سامميتىندەگى كەيبىر ماڭىزدى تۇيىندەر بۇعان جاۋاپ تابۋعا مۇمكىندىك بەرگەندەي.
شارتاراپتى جالعايتىن ترانزيتتىك ايماق
ورتا ازيانىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنداعى ارتىقشىلىعى دەرجاۆالار ءۇشىن باستى نازاردا تۇرادى. ءقازىر باتىس پەن شىعىس اراسىندا بەلگىلى دەڭگەيدە گەوساياسي ۇيەكتەنۋ (پولياريزاسيا) ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇنىڭ ءبىر تاراپىندا دەموكراتيالىق باتىس الەمى تۇرسا، ەكىنشى تاراپىندا ءبىزدىڭ ىقپالدى ەكى كورشىمىز جانە ولاردىڭ اينالاسىنا توپتاسقان ءبىر قاۋىم ەل بار. ارينە، وتكەن عاسىرمەن سالىستىرعاندا ساياسي ۇيەكتەنۋ تولىق قالىپتاسقان كارتينا ەمەس، ءبىراق بيىل G20 ءسامميتى مەن برەكس كەزدەسۋلەرىندە ءۇردىس ايقىن بايقالدى. ال ەندى ورتالىق ازياعا قايتا ورالساق، ايماق وسى «ەكى ۇيەكتىڭ» ورتاسىندا قالىپ وتىر. ايماق ەلدەرىنىڭ ەگەمەندىك جىلدارىندا باتىل قورعاعان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتى وسى كەزدە بىزگە وڭ ىقپالىن بەردى. ءبىز قانداي دا ءبىر تاراپتى تاڭداۋدان باس تارتىپ، كيكىلجىڭگە باستايتىن جولدان بويىمىزدى اۋلاق تارتىپ كەلەمىز. دەگەنمەن، اينالامىزداعى كۇن سايىن ورشىگەن شيەلەنىس بىزگە بارعان سايىن سىن سالماعىن ارتتىرۋدا.
بۇنىڭ سىرتىندا ءوڭىر رەسەي، جۇڭگو، ەۋروپا، وڭتۇستىك ازيا (اۋعانستان، پاكىستان جانە ءۇندىستان) مەن يسلام الەمىنىڭ ورتاسىندا جاتقانى دا ونىڭ ترانزيتتىك ايماق رەتىندە ماڭىزىن كورسەتەدى. ايماقتاعى ءقازىر ءجۇرىپ جاتقان دەرجاۆالار باسەكەسى ەڭ الدىمەن وسى ارتىقشىلىعىمىزعا باعىتتالعان. بۇل، اسىرەسە، كولىك-لوگيتيكالىق، ساۋدا-ترانزيتتىك باعىتتارى جاعىنان انىق بايقالادى. مىسالى، جۇڭگو ءۇشىن ورتا ازيا «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسىنداعى ماڭىزدى ايماق سانالادى. بۇنىڭ ءدال كەرىسىنشە، رەسەي باتىسقا تاۋەلسىز وڭتۇستىك-سولتۇستىك ەكونوميكالىق ءدالىزدى ءبىز ارقىلى دامىتۋدى كوزدەيدى. بۇعان ءۇندىستان مەن يراننىڭ دا بەلگىلى دەڭگەيدە توقايلاسقان مۇددەلەرى بار. ەۋروپا بۇل جاعىندا ايماق ەلدەرىنىڭ رەسەي مەن قىتايعا تاۋەلدى جوبالاردان اينالىپ شىعىپ، ورتا ءدالىز باعىتىندا وزىنە تىكەلەي ەنەرگيا تاسىمالىن قامتاماسىز ەتسە دەيدى.
بۇل جولى گەرمانيا تاراپى ايماق ەلدەرىنە رەسەيدى اينالىپ وتەتىن ترانسپورتتىق دالىزدەردى دامىتۋدى ۇسىنۋىن وسى قىرىنان تۇسىنگەن ابزال. بۇنىڭ توركىنىندە ايماق ەلدەرىن ءبىر تاراپقا ينۆەستيسيالىق تاۋەلدىلىكتەن شىعارىپ، ءار تاراپ وزىنە قاراي بەيىمدەۋ سىندى ارەكەتتەر جاتىر. ويتكەنى، ايماقتان وتەتىن ەكونوميكالىق دالىزدەردىڭ ءبارى دەرلىك كوممۋنيكاسيا سالاسىنا سالىناتىن قىرۋار ينۆەستيسيالارمەن جۇزەگە اسادى. ءبىر تاراپتىڭ ينۆەستيسياسى ارتقان سايىن، ايماقتا سول تاراپتىڭ ءسوزى دە ءوتىمدى بولا تۇسەتىنى بەلگىلى. شارتاراپتى تۇتاستىراتىن ايماقتىڭ گەوگرافيالىق ارتىقشىلىعىنا دەگەن كۇرەس ءبىز كۇشىن كوپباعىتتى ينۆەستيسيا قاينارىنا اينالىپ تۇر. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى ءبىز ويلاعانداي تىم وڭتايلى بولا بەرمەيتىنى تاعى انىق.
ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق
قىركۇيەكتىڭ ورتا شەنىندە اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارىمەن 5+1 فورماتىندا كەزدەستى. بۇل اقش-تىڭ ايماققا قاراتقان ستراتەگياسىنىڭ جاڭارعانىن، ءارى ايماقتى ماڭىزدى دەپ تاني باستاعانىن ءبىلدىردى. ءدال سوعان ۇقساس بەرليندەگى تۇسكى اس تا گەرمانيا مەن ەو-نىڭ ايماققا قاراتقان كوزقاراسى جاڭا قالىپقا اۋىسقانىن ءتۇسىندىردى. قۇراما شتاتتاردىڭ جاعدايى ءوز الدىنا، ەۋروپا ءۇشىن وا ايماعى بالاما ەنەرگيانىڭ كوزى قاتارىندا ايرىقشا مانگە يە. رەسەيدىڭ ەنەرگيا ەكسپورتىنا تاۋەلدىلىكتى بىردەن قىسقارتۋ ايتپاققا وڭاي بولعانىمەن، پراكتيكادا قاتپارلى كوپ قيىنشىلىققا كەپتەلۋدە. ءقازىردىڭ وزىندە ەو قۇرامىنداعى ءبىرقاتار ەل ءبىزدىڭ ەلدەن جانە ايماقتان الاتىن مۇناي-گاز كولەمىن ءوسىردى. ءبىراق بۇل ەۋروپالىق تۇتىنۋ دەڭگەيى ءۇشىن مۇلدە جەتكىلىكسىز.
ءار قىرىنان كوز جۇگىرتسەك، بەرلين سامميتىندە ءسوز بولعان ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى تەرەڭ ىنتىماقتاستىق ماسەلەسى قوس تاراپ ءۇشىن دە ماڭىزدى. گەرمانيا نەمەسە ەو-نىڭ ءبىزدىڭ ايماقپەن ىنتىماقتاسۋداعى باستى باعىتىنىڭ ءبىرى – جاسىل ەكونوميكا. وسى سالاعا ەۋروپالىق گرانتتاردىڭ، تومەن ءوسىمدى نەسيەلەردىڭ، اۋقىمدى ينۆەستيسيالاردىڭ كوبەيەتىنى بولجانۋدا. ال تاۋ-كەن بايلىعىن بارلاۋ مەن وندىرۋدە ءقازىر ايماقتىڭ ىنتىماق قۇرعان تاراپتارى مەيلىنشە كەڭەيدى، بۇل سالادا ايماققا نەمىس، جاپون، اعىلشىن، كورەي جانە كانادا مەن امەريكالىق كومپانيالار دا اعىلۋدا. تاۋ-كەن ونىمدەرىن بارلاۋ مەن وندىرۋدە ىنتىماقتاستىقتىڭ ءتۇرلى ەلدەرگە قاراي وربۋىنە اۋەلى ءبىز دە مۇددەلىمىز. بەرليندەگى فەدەرالدى ۇكىمەت جەتەكشىلەرىنىڭ وسى باعىتتا ايماق ەلدەرىنىڭ وڭ جامباسىنا تۇسەتىن ۇسىنىستارعا باسىمدىق بەرگەنى دە تەگىن ەمەس. ياعني قازىرگى حالىقارالىق جاعدايعا بايلانىستى ايماقتىڭ گەوساياسي سالماعى ارتقانىمەن، ءبىزدىڭ ءالى دە تابيعي رەسۋرستارىمىزبەن باعالانىپ تۇرعانىمىز ءبىزدى دە ويلاندىرۋى كەرەك.
ورتالىق ازيانىڭ ءوز ءۇنى مەن ۇستانىمى بار
ارينە، ءبىز ءوزىمىزدىڭ تىكەلەي كورشىلەس ەلدەردىڭ مۇددەسىنە كەرى جۇمىس ىستەۋدەن اۋلاقپىز. بۇل، ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە ساياتىن اسا سەزىمتال ماسەلەلەر. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتى نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي ۇستانىمىن ۇلگى ەتەدى. بىلايشا ايتقاندا، ءبىز بارلىق تاراپپەن ساۋدا-ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا، مادەني-گۋمانيتارلىق باعىتتا قوس تاراپقا ورتاق ءتيىمدى ىنتىماق قۇرىپ، ونى دامىتۋعا بەلسەندىمىز. ماڭىزدىسى – بۇل قارىم-قاتىناستار بىزبەن شەكارالاس ەلدەرگە قارسى باعىتتالماۋى ءتيىس. ونداي قادامداردان بارىنشا ساق تۇراتىنىمىزدى بارلىق تاراپ تا وزىنشە تۇسىنەدى. نيۋ-يوركتەن تارتىپ، بەرلينگە دەيىنگى كەزدەسۋلەردە ءبىز ۋكراينا ماسەلەسىن تالقى تاقىرىبى ەتكەن جوقپىز. سوعان قاراماستان ايماقتا ەلەۋلى ءارى ەلەۋسىز كۇيدە ساياسي باسەكەنىڭ بولىپ جاتقانىن مويىنداماي تۇرا المايمىز. دەرجاۆالار ءوزىنىڭ ينۆەستيسياسى، ساۋدا-ەكونوميكالىق سالماعى ارقىلى ورتازيالىق ساياسي ۇستانىمدى كوزدەۋلى تاراپقا اۋدارۋعا تىرىسادى. ءارى ساياسي باسەكەلەر بىزگە تاڭداۋ جاساۋدى ۇسىنعىسى كەلەدى، ءبىراق ورتالىق ازيانىڭ وزىندىك ءۇنى ءارى ۇستانىمى بار. ءبىز تاراپتاردىڭ كەلىسپەۋشىلىگىن ءوز ەسەبىمىزدەن شەشۋدەن اۋلاقپىز، ءارى بارلىق تاراپپەن دە تەك يگىلىكتى ىسكەرلىك ورناتقىمىز كەلەدى. مىنە، بۇل – ايماقتىڭ كۇننەن-كۇنگە ايقىندالىپ كەلە جاتقان ورتاق ۇستانىمى.