ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت.
ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءسوزدىڭ ەڭ ۇلىسى – تاريح» دەپتى. تاريح ىزدەنۋ مەن زەرتتەۋدەن عانا تۇرمايدى، سونداي-اق اقتاۋدى دا قاجەت ەتەدى. مامىردىڭ سوڭعى كۇنى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن ازالى كۇن. حالىققا قارسى جاسالعان گەنوسيد قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى كۇنتىزبەگە باسىلىپ، رەسمي تۇردە اتالىپ كەلە جاتقانىنا بيىل 25 جىل. ارادا شيرەك عاسىر وتسە دە، سول زۇلمات كەزەڭنىڭ ءالى دە اشىلماعان اقيقاتى جوق ەمەس، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
قۋعىن-سۇرگىن كورگەن، اشارشىلىقتان قازا تاپقانداردى ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا الماتى قالاسى بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولات جولامانۇلىمەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا قاتىستى اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- ەل پرەزيدەنتى قۇربانداردى تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ، وسى باعىتتا ارنايى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. 2 جىلداي ۋاقىت ءوتتى. وسى ىسكە قاتىستى قانداي شارالار اتقارىلۋدا؟
- قالا اكىمىنىڭ بىلتىرعى وكىمىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى قالالىق كوميسسيا قۇرىلىپ، وندا 38 ادام جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ قۇرامىنا جەتەكشى عالىمدار، تاريحشىلار، مۇراعاتتاردىڭ، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، «رۋحاني جاڭعىرۋ» جوبالىق كەڭسەسىنىڭ وكىلدەرى جانە ت.ب. كىرەدى.
تۋىستارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان جانە اقتالماعان ازاماتتارمەن قابىلداۋلار مەن كەزدەسۋلەر كەستەسى ۇيىمداستىرىلدى. كوميسسيانىڭ جۇمىس توپتارىنىڭ مۇشەلەرى 12 ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا جۇرگىزدى. سونداي-اق، رەسەي فەدەراسياسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىندا، ماسكەۋ، ۋفا، سامارا، قازاقستاننىڭ وبلىستىق مۇراعاتتارىندا، الماتى وبلىسىنىڭ مۇراعاتى جانە مۇراجايلار قورلارىندا جۇمىس جۇرگىزىلدى.
وتباسىلىق مۇراعاتتاردى، جازبا ەستەلىكتەردى زەردەلەۋ ءۇشىن قالالىق كوميسسيا مۇشەلەرى مەن قالانىڭ ستۋدەنت جاستارى اراسىنان ەرىكتىلەر توبى قۇرىلدى. ەرىكتىلەردىڭ قاتىسۋىمەن الماتىدا تۇراتىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ تۋىستارىمەن جانە جاقىندارىمەن بايلانىس ورناتىلدى.
2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا الماتى قالاسىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆىندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ىزدەستىرۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارى ءجۇردى. باستى نازار بۇرىن زەرتتەلمەگەن «قۇقىعىنان ايىرىلعاندار»، «تەرگەۋدەگىلەر»، «تۇتقىندار» ساناتتارىنا اۋدارىلدى.
الاش قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ساناتى بولەك جۇمىس توبىنا جۇكتەلىپ، باسقا ساناتتار بويىنشا دا ىزدەنىستەر جالعاسۋدا.
- قازىرگى كۇنى قۇربانداردىڭ ءتىزىمىن انىقتاۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىنداعى نەگىزگى كەدەرگى نە؟
- وڭىرلىك پەن مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى وسى جۇمىس بويىنشا ناقتى ۇسىنىستارىمىزدى بەرگەنبىز. ەندى رەسپۋبليكا كولەمىندە نەگىزگى مالىمەتتەردى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرۋ ماسەلەسى تۇر. قۋعىن-سۇرگىنگە تاپ بولعان ادامدار ءار وڭىردەن ۇستالعان، سوندىقتان بۇرىندارى قۇجاتتار جابىق بولاتىن بولسا، بۇگىن ولاردىڭ ءبارىن قاراۋعا، زەرتتەۋگە كەدەرگى جوق. قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ، ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ ارحيۆتەرىمەن جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىلدى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز اقتالماعان، اقتاۋعا جاتاتىن ادامداردى تاۋىپ، زاڭدىق نەگىزى بولسا ۇسىنامىز. زاڭ تۇرعىسىنان اقتالۋعا جاتا ما، ول جاعىن انىقتاپ اينالىساتىن پروكۋراتۋرا ءوز شەشىمىن ايتۋ كەرەك.
قيىندىق پەن كەدەرگى دە جوق ەمەس. ول – قۇربان بولعان ادامداردىڭ ارتىندا ىزدەۋشىسى قالماعانى. ءىرى قايراتكەرلەر بولسا، ولار تۋرالى قۇجاتتار مولىنان ساقتالعان. ال قاراپايىم ادامدار سالىق تولەمەگەنى ءۇشىن، ساۋدامەن اينالىسقانى ءۇشىن دەيىك، سوتتالىپ، جازاعا ۇشىراعاندار مۇلدەم ەسكەرۋسىز قالعان. ارينە، 1 جىل ىشىندە انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. الماتى قالاسى بويىنشا استىق، ەت، ت.ب. دايىنداپ، ۇجىمداستىرۋ بويىنشا جازالانعان قانداي شارۋالار بولۋى مۇمكىن دەپ العاشقىدا كۇماندانعان ەدىم. زەرتتەۋ بارىسىندا الماتى قالاسىنىڭ وزىندە تەك استىق دايارلاۋ، ۇجىمداستىرۋ بارىسىندا سوتتالىپ، جازاعا ۇشىراعان مىڭداعان ادام بار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. ول ءۇشىن الماتىنىڭ 1920–1930 جىلدارداعى تاريحىن، تۇرعىندارىنىڭ سانىن، قۇرامىن، قالا شەكاراسىن، قانداي شارۋاشىلىق اۋماقتاردىڭ كىرگەنىن، ت.ب. جاقسى ءبىلۋ كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ ۇستىندەمىز.
- قۇجاتتاردىڭ نەگىزگى دەرەككوزىن قايدان الاسىزدار؟
- جۇمىس توپتارىنىڭ مۇشەلەرىنە بارلىق مەملەكەتتىك جانە قالالىق مۇراعاتتا، قمدب-نىڭ ارنايى مۇراعاتتارىندا، پوليسيا دەپارتامەنتىندە، الماتى قالاسىنىڭ پروكۋراتۋراسىندا جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسالدى.
2022 جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىندا الماتى قالاسىنىڭ ارنايى مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ارحيۆىندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ىزدەستىرۋ-زەردەلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
رەسەي فەدەراسياسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىندا، ماسكەۋ، ۋفا، سامارا، قازاقستاننىڭ وبلىستىق مۇراعاتتارىندا، الماتى وبلىسىنىڭ مۇراعاتى جانە مۇراجايلار قورلارىندا جۇمىس جۇرگىزىلدى.
- اقتالعاندار نەمەسە اقتالماعاندار جونىندە ناقتى ستاتيستيكا كەلتىرە الاسىزدار ما؟
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى قالالىق كوميسسيانىڭ 2021 جىلى جۇرگىزگەن جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان مەن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ مۇراعاتتارىندا 2500-دەن استام ءىس ساراپتالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ اقتالماعان قۇرباندارى رەتىندە 652 تۇلعا انىقتالدى.
2021 جىلدىڭ جانە اعىمداعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنداعى قورىتىندىسى بويىنشا ارنايى ارحيۆتەردە 1486 ادام تۋرالى مالىمەتتەر، ونىڭ ىشىندە سوتتان تىس ورگاندارمەن سوتتالعان 762 ادامنىڭ اقتالماعاندىعى انىقتالعان بولاتىن. بۇل باعىتتاعى جۇمىس جالعاسۋدا.
- بۇرىن دا كوپ ادام اقتالدى عوي، ەندى كىمدى اقتاۋ كەرەك؟
- ءيا، كوبىسى اقتالعان. ەندى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مىنا ساناتتارى زاڭدى ءارى ساياسي جاعىنان مىندەتتى تۇردە تولىق اقتالۋعا ءتيىس. قوعامدىق-ساياسي، رۋحاني، قىزمەتتىك، عىلىمي، مادەني جانە شىعارماشىلىق سالالاردا مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار ساياسي تۇرعىدان اقتالۋعا ءتيىس. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باسقا قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستار مەن ۇيىمداردىڭ قاتىسۋشىلارى، جەكەلەگەن قاھارماندار، دىنگە قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرى ساياسي تۇرعىدان باعالانىپ، اقتالۋعا ءتيىس. «سوپى» ارنايى وپەراسياسى مەن باسقا دا دىنگە قارسى ناۋقانداردىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان قۇربانى ءالى كۇنگە دەيىن اقتالعان جوق. ال رەسەيدە بۇل سانات سوناۋ 1996 جىلى رف پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن اقتالدى.
1917 جىلدان باستاپ 1930-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتىن كۇشتەپ جانە زاڭسىز ورناتۋعا، تاپتىق، تەكتىك، ۇلتتىق جانە ءدىني بەلگىسى بويىنشا قۋدالاۋعا قارسى، سونداي-اق تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ، مال، استىق دايىنداۋ جونىندەگى جانە باسقا دا ساياسي ناۋقاندارعا قارسى بوي كوتەرگەن 372 رەسمي ەمەس دەرەكتەر بويىنشا 400-دەن استام حالىق كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلارعا ساياسي باعا بەرىپ، ولار دا اقتالۋى كەرەك دەپ سانايمىن. بارلىق كوتەرىلىس بويىنشا سوتسىز، تەرگەۋسىز ولتىرىلگەن ادامداردىڭ جالپى سانىن انىقتاۋ اسا ماڭىزدى.
- مەملەكەت باسشىسى «100 مىڭعا جۋىق ازاماتىمىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، سونىڭ 20 مىڭنان استامى اتىلدى» دەگەن دەرەكتى كەلتىردى. وسىلاردىڭ ناقتى سانىن انىقتاي الماي وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
- عىلىمي تۇردە وقۋلىقتاردا رەسمي دەرەك رەتىندە «105 مىڭ ازاماتىمىز ۇستالىپ، سونىڭ 25 مىڭى اتىلدى» دەپ جازىپ ءجۇرمىز. ءقازىر ءبىز ءۇشىن تىزىمدەرىن انىقتاۋدا ايتارلىقتاي قيىندىق جوق. بارلىق مالىمەت ورتالىقتاندىرىلىپ جاتىر. ەرتەڭ ءار ايماق وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى رەتىندە انىقتاعان تىزىمدەرىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ جىبەرەدى. ورتالىق كوميسسيا قورىتادى. سوندا ناقتى ورتاق سانى شىعادى. بۇعان دەيىن مۇنداي مۇمكىندىك بولعان جوق. مىسالى، مەنىڭ جۇمىس توبىم الماتىدا بايلار، كۋلاكتار، شارۋالاردىڭ قانشاسى جازالانىپ، سوتتالعان، ءتىپتى اتىلعانى تۋرالى قورىتىندى مالىمەتىمىزدى ۇسىنامىز. قالعانى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ كۇردەلى شارۋاسى بولماق.
- «تۋىسىم، اتا-بابام وسى جەردە قۋعىنعا ۇشىراپ ەدى، ءالى اقتالمادى» دەپ كومەك سۇراپ كەلەتىندەر بار ما؟
- ارينە، ونداي ادامدار جەتەرلىك. سول ءۇشىن دە قالا اكىمدىگى جانىنان قۇرىلعان قالالىق كوميسسيانىڭ «جەدەل جەلىسى» بار. بىلتىردىڭ وزىندە ازاماتتاردان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۋىستارى تۋرالى اقپاراتتى ىزدەۋ بويىنشا 100-دەن استام قوڭىراۋلار تۇسكەن. ول بىزگە نەمەسە ارحيۆكە انىقتاۋ ءۇشىن بىردەن جىبەرىلەدى.
وتباسىلىق مۇراعاتتاردى، جازبا ەستەلىكتەردى زەردەلەۋ ءۇشىن قالالىق كوميسسيا مۇشەلەرى مەن قالانىڭ ستۋدەنت جاستارى اراسىنان ەرىكتىلەر توبى قۇرىلدى. سول ەرىكتىلەردىڭ قاتىسۋىمەن الماتىدا تۇراتىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ تۋىستارىمەن جانە جاقىندارىمەن بايلانىس ورناتىلدى. بۇل باعىتتاعى ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت.
سۇحباتىڭىزعا راحمەت!