«زاڭ مەن ءتارتىپ» قاعيداتىنا نەگىزدەلگەن ستراتەگيالىق باعدار ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ وزەگىنە اينالىپ، قوعام دامۋىنىڭ باستى باعىتىن ايقىنداپ وتىر. بۇل – ادام قۇقى مەن بوستاندىعىن ادىلەتتى قورعاۋعا كەپىلدىك بەرەتىن، قوعامدىق ءتارتىپتى قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىن جۇيە. اتالعان تۇجىرىمدامانى جۇزەگە اسىرۋداعى قادامدار، پروكۋراتۋرانىڭ ءرولى جانە قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ ماڭىزى تۋرالى باس پروكۋرور بەرىك اسىلوۆ Egemen.kz تىلشىسىنە كەڭىنەن ايتىپ بەردى.
– بەرىك نوعاي ۇلى، «زاڭ مەن ءتارتىپ» ۇعىمى شىن مانىندە حالىقتىڭ سەنىمىن ارتتىرۋدىڭ جاڭا جۇيەسى دەپ ويلايسىز با؟ پروكۋراتۋرانىڭ تەك قۇقىقتىق ەمەس، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى قانداي؟
– «زاڭ مەن ءتارتىپ» – ادىلەتتى قازاقستاننىڭ يدەولوگيالىق تۇعىرناماسى. بۇل – اتا زاڭىمىزدىڭ ءمانىن اشاتىن تۇجىرىم. كونستيتۋسيامىزدا ەڭ جوعارعى قۇندىلىق رەتىندە ادام، ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلعان. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «قۇقىق – ىزگىلىك پەن ادىلەتتىلىك ونەرى» دەگەن ءسوزدىڭ تەرەڭ ماعىناسىنا ءمان بەرىپ، «زاڭ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، قوعامدا ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەت ەكەنىن» ەرەكشە اتاپ ءوتتى. مەنىڭشە، بۇل يدەولوگيالىق تۇجىرىم – قوعامدىق اسىل مۇراتتاردى، اسىرەسە مادەني، ادامگەرشىلىك، وتباسىلىق، رۋحاني جانە ءدىني قۇندىلىقتاردى، سونداي-اق ەڭبەك ەتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم الۋ، مەنشىك پەن كاسىپكەرلىك بوستاندىعى سياقتى كونستيتۋسيالىق كەپىلدىكتەردى ساقتاۋ قاجەتتىلىگىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار تابيعاتقا جانە قورشاعان ورتاعا دەگەن قامقورلىق تا وسى قاتاردا تۇرۋعا ءتيىس. سوندىقتان «زاڭ مەن ءتارتىپ» – جاي عانا قۇقىقتىق ۇعىمدار ەمەس، قوعام تۇراقتىلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە، ەلدىڭ گۇلدەنۋىنە باستايتىن ومىرلىك باعدارلار.
اتالعان قاعيدالاردى ىلگەرىلەتۋ ماقساتىندا ۇكىمەت وسى جىلى الداعى 5 جىلعا ارنالعان ارنايى تۇجىرىمدامانى بەكىتتى. ونىڭ باستى ماقساتى – ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن ارتتىرۋ، ولاردىڭ قۇقىقتىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا بەلسەندى قاتىسۋى، زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا قارسى قوعامدىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ. پروكۋراتۋرا – وسى جۇمىستىڭ نەگىزگى قاتىسۋشىسى جانە ۇيلەستىرۋشىسى. ءبىز زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ قاعيدالارىن كەشەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. بۇل باعىتتا مۇددەلى ورگاندار مەن ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ۇيلەستىرۋىمەن ناقتى شارالار قابىلدانىپ جاتىر. بارلىق اتقارىلعان ءىس-شارالار زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋعا، مەملەكەت تاراپىنان الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان. ەڭ باستىسى – ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىن، ادال كاسىپكەرلىك پەن مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ.
ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە بالالاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋءدىڭ جاقسى مىسالدارى بار. بيىلدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ اكتىلەرىمىزبەن 28 مىڭ بالانىڭ پايداسىنا تەك اليمەنت بويىنشا 22 ملرد تەڭگە وتەلدى. بالالار ءۇيىنىڭ 366 تۇلەگى مەن الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى 108 ادام تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلدى. 2،3 مىڭ قىزمەتكەرگە 2،2 ملرد تەڭگە جالاقى بەرەشەگى ءوندىرىلدى.
بۇعان قوسا 1 300-دەن اسا شەتەلدىك ينۆەستورعا كومەك كورسەتىلدى. ولاردىڭ ەل ەكونوميكاسىنا قوسقان ۇلەسى – 17 ترلن تەڭگە. قازىرگى تاڭدا پروكۋرورلاردىڭ باقىلاۋىندا مىڭنان اسا ينۆەستيسيالىق جوبا بار. بۇل ورايدا باسىمدىق – وتاندىق كاسىپكەرلەرگە قولداۋ كورسەتۋ. كاسىپكەرلەرگە دەر كەزىندە كومەكتەسۋ جاڭا وندىرىستەردى قوسىپ، 14 مىڭ جاڭا جۇمىس ورنىن اشۋ جانە 4،5 مىڭ جۇمىس ورنىن ساقتاۋ مۇمكىندىگى تۋدى.
پروكۋراتۋرا مەملەكەتكە قايتارعان زاڭسىز اكتيۆتەر ەسەبىنەن 333 نىسان، ونىڭ ىشىندە مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار، سپورت كەشەندەرى سالىنىپ جاتىر. بۇل – قاراجاتتىڭ قوعام يگىلىگىنە قالاي جۇمىس ىستەيتىنىنىڭ ناقتى دالەلى.
سونىمەن قاتار ءبىز ماسىلدىق كوزقاراستى اشىق ايىپتايمىز. ياعني كەي ازاماتتاردىڭ سانالى تۇردە ەڭبەك ەتۋدەن باس تارتىپ، الەۋمەتتىك كومەككە نەگىزسىز ءۇمىت ارتۋى – ادىلەتتىلىككە جات قۇبىلىس. زاڭ مۇمكىندىكتەر بەرەدى، ءبىراق ول سونىمەن قاتار مىندەتتەردى ورىنداۋدى، ونىڭ ىشىندە زاڭ مەن ءتارتىپتى ساقتاۋدى جانە باسقا ادامدار مۇددەلەرىن قۇرمەتتەۋدى تالاپ ەتەدى. مەملەكەت ازاماتتارعا ءوزىن-وزى دامىتۋعا، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا، ءبىلىم الۋعا، كاسىبي وسۋگە جاعداي جاسايدى. ال ماسىلدىق، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى بۇزىپ، جالعان ومىرلىك باعدار قالىپتاستىرادى جانە شىنايى مۇقتاج ازاماتتاردىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەيدى.
جاۋاپكەرشىلىك – تەك تالاپ قويۋ ەمەس، سونىمەن قاتار ورتاق ىسكە ۇلەس قوسۋعا دايىن بولۋ. ءار ازامات ءوزىنىڭ دامۋىنا، وتباسىنا، ەڭبەگىنە، زاڭدى ساقتاۋعا جەكە جاۋاپتى ەكەنىن سەزىنگەندە عانا تۇراقتى جانە ادىلەتتى بولاشاققا جول اشىلادى. جالپى، ءبىز زاڭدى قورقىنىش نەمەسە قىسىم قۇرالى ەمەس، ادىلەتتىڭ سيمۆولى رەتىندە قالىپتاستىرۋعا تىرىسامىز. ەگەر ادام زاڭدى ءوزىنىڭ قورعانى، ءوز بولمىسىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قابىلداسا، ول ەشقاشان زاڭدى بۇزبايدى.
– ازاماتتىق قوعامدى قۇقىقتىق مادەنيەتى قالىپتاسقان دەڭگەيدە قۇرۋ جۇيەلى شارالار مەن يدەولوگيالىق جۇمىستى تالاپ ەتەتىنى انىق. بۇل باعىتتاعى جۇمىستارعا پروكۋراتۋرا قانداي ۇلەس قوسىپ وتىر؟
– «تاقىر جەرگە ءشوپ وسپەيدى» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءتامسىل قۇقىقتىق سانا سالاسىنا دا تىكەلەي قاتىستى. ەگەر قوعامدا نە دۇرىس، نە بۇرىس ەكەنى تۋرالى تۇسىنىك بولماسا، وندا ادامدار اق پەن قارانى اجىراتا المايدى. سوندىقتان زاڭعا دەگەن قۇرمەتتى قالىپتاستىرۋ – مەملەكەت ساياساتى مەن جالپىۇلتتىق يدەيانىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. كەز كەلگەن تابىستى مەملەكەت بەلگىلى ءبىر قۇندىلىقتار جۇيەسىنە سۇيەنەدى، ول جۇيە تاربيە مەن مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىن ايقىندايدى. يدەولوگيا قوعامدا ادىلەت، ءتارتىپ پەن دامۋ تۋرالى ءبىرتۇتاس كوزقاراس قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەدى. زاڭعا قۇرمەت سەزىمى قالىپتاسىپ، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ءوزارا جاۋاپكەرشىلىگى، ازاماتتاردىڭ يدەولوگيالىق بىرلىگى نىعايادى.
بۇگىندە ەلىمىزدە سانالى، جاۋاپتى، ادال، بىلىكتى ازامات بەينەسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان مورالدىق-ادامگەرشىلىك نەگىز جاسالىپ جاتىر. بۇل – «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىنىڭ باستى مۇراتى. مۇنداي نەگىزدىڭ سوناۋ بالالىق شاقتا ىرگەتاسى قالانىپ، وتباسىندا، مەكتەپتە قالىپتاسىپ، ادامنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىندا تامىر جايا تۇسەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ەڭ باستىسى زاڭ مەن ءتارتىپتى ۇستاناتىن جاستاردىڭ جاڭا تۇلعاسىن ەرتە باستان قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىن قالاعان دۇرىس. وسىنى ەسكەرىپ، پروكۋراتۋرا وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەردىڭ قۇقىقتىق ساناسىن ارتتىرۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر. مىسالى، «ءتارتىپتى وزىڭنەن باستا!» اكسياسى اياسىندا وسكەلەڭ ۇرپاق اراسىندا قۇقىقتىق مادەنيەتتى تاربيەلەۋ جانە زاڭعا باعىناتىن مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا بارلىق وڭىردە جۇزدەگەن ءىس-شارا وتكىزدىك. مەملەكەت باسشىسى وتستاۆكاداعى سۋديالار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى زەينەتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن مەكتەپتەردە «قۇقىقتىق ساعات» وتكىزۋ تۋرالى باستامامىزدى قولدادى. ماسەلەن، تالعار اۋدانىندا ءۇش كوللەدج جانە 20 مەكتەپتە 7-10 سىنىپتاردا جالپىعا بىردەي قۇقىقتىق وقىتۋ جوباسى ىسكە قوسىلدى. بۇل تاجىريبەنى ەل اۋماعىندا كەڭىنەن تاراتۋ جوسپاردا بار. بالالار ۇلگىلى مىنەز-قۇلىقتىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءارتۇرلى ادىستەر قولدانۋدامىز: تاقىرىپتىق دارىستەر، ۇيىرمەلەر، تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدار ۇيىمداستىرىلادى. ماسەلەن، استانادا 100 مەكتەپ وقۋشىسى اراسىندا «زاڭ جانە بالالار: قاتەسىز بولاشاق» اتتى قويىلىمدار بايقاۋى وتكىزىلدى. ولاردا بالالار قۇقىق، جاۋاپكەرشىلىك، تاڭداۋ سەكىلدى ماڭىزدى ۇعىمداردى ساحنادا جەتكىزدى. الماتى وبلىسىنىڭ 170 مەكتەبىندە «پروكۋروردىڭ جاس كومەكشىسى» كلۋبتارى اشىلدى.
سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ باستامامەن الماتىدا Tele2/Altel كومپانياسى بالانى زاڭسىز كونتەنتتەن، ونىڭ ىشىندە ءسۋيسيدتى، ەسىرتكىنى، قورلاۋدى ناسيحاتتاۋدان قورعايتىن العاشقى «SIM-Kids» بالالار كارتاسىن شىعاردى. ول اتا-انالارعا بالانىڭ ورنالاسقان جەرىن انىقتاۋعا، اينالاسىندا نە بولىپ جاتقانىن تىڭداۋعا، مەسسەندجەرلەردەگى حات-حابارلاردى كورۋگە، ۋاقىتىن قاي قوسىمشادا وتكىزەتىنىن باقىلاۋ مەن قۇرىلعىدا دىبىسسىز رەجىم قوسىلعاندا حابارلاسۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. تاياۋدا SIM كارتا جالپىعا قولجەتىمدى بولادى.
جاس ازاماتتار دا زاڭعا باعىناتىن مىنەز-قۇلىقتى قالىپتاستىرۋعا بەلسەندى اتسالىسىپ وتىرعانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. مىسالى، اباي وبلىسىندا ستۋدەنتتەر، بولاشاق زاڭگەرلەر، 5-10-سىنىپ وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، بۋللينگ، ناشاقورلىق جانە اقشا بوپسالاۋ تاقىرىپتارىندا پروفيلاكتيكالىق اڭگىمە جۇرگىزدى. كەزدەسۋگە ارنالعان ماتەريالداردى پروكۋراتۋرا ءوز تەكسەرىستەرى نەگىزىندە ۇسىندى. قازىرگى تاڭدا ءبىز ەلدەگى 40 جوعارى وقۋ ورنىمەن مەموراندۋم جاسادىق. شىمكەنتتە «تاڭدا! وزگەر! جاسامپاز بول!» اتتى رەسپۋبليكالىق فورۋم ءوتتى. وندا مەكتەپ وقۋشىلارىنا بولاشاق ماماندىقتى دۇرىس تاڭداۋدىڭ ماڭىزى ءتۇسىندىرىلىپ، قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋ، ءقاۋىپسىز ءارى پايدالى جازعى دەمالىستى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى كوتەرىلدى. مۇنداي ءار قادام، يدەيا قوعامدىق ساناعا «زاڭ مەن ءتارتىپ» يدەولوگياسىن، اسىرەسە، جاس ۇرپاق اراسىندا تەرەڭ سىڭىرۋگە ىقپال ەتەتىنىنە سەنەمىن.
– قىلمىسپەن كۇرەس – پروكۋراتۋرا ۇيلەستىرەتىن قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ بۇكىل جۇيەسىنە قاتىستى مىندەت. وسى سالاداعى جەتىستىكتەرگە توقتالساڭىز.
– ۇيلەستىرۋ شارالارى قىلمىستىڭ الدىن الۋدى تۇراقتاندىرۋ ماسەلەلەرىن كەشەندى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇرىن دا ايتقانىمداي، كەيىنگى جىلدارى قىلمىس دەڭگەيىنىڭ تۇراقتى تومەندەۋى بايقالادى. اسىرەسە زورلىق-زومبىلىق قىلمىستارى ايتارلىقتاي قىسقاردى، ياعني ەلىمىزدە ءومىر ءسۇرۋ قاۋىپسىزدىگى ارتتى. بۇل – بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ جۇيەلى ءارى كەشەندى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. شەتەلدىك ساراپشىلار دا بۇعان وڭ باعا بەرىپ وتىر. 2024 جىلعى جاھاندىق بەيبىتشىلىك يندەكسىنىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، قازاقستان ەۋرازيا ايماعىنداعى ەڭ بەيبىت ەل رەتىندە تانىلدى. بۇل ءبىزدىڭ باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن بىلدىرەدى. الايدا بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل الەم، ونىڭ ىشىندە قازاقستان كيبەرقىلمىستىڭ جاھاندىق وسۋىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىر.
ءبىز قىلمىستىڭ جاڭا تۇرلەرىنە قارسى كۇرەس ماسەلەلەرىن ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرىندە تۇراقتى تۇردە تالقىلاپ، ولارعا قارسى تاسىلدەر مەن ادىستەردى ازىرلەپ، كۇشتىك قۇرىلىمدار عانا ەمەس، باسقا مۇددەلى ورگاندار جانە شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن ۇيلەسىمدى ارەكەت ەتۋدى قامتاماسىز ەتەمىز. ولاردىڭ جاعدايدى وزگەرتۋگە اسەرى بايقالادى. ماسەلەن، قازىرگى ۋاقىتتا بولجامدى-تالدامالىق فۋنكسياسى بار ىت-تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن قولدانۋعا كوشىپ، وزىق حالىقارالىق تاجىريبەنى ەنگىزە باستادىق. ەسىرتكى بيزنەسىنە قارسى كۇرەستە ءبىرقاتار يننوۆاسيالىق ءادىس سىناقتان وتكىزىلدى. گاز حروماتوگرافىنىڭ كومەگىمەن اۋا اعىندارى بويىنشا، سونداي-اق كارىز سۋلارى ۇلگىلەرىن تالداۋ ارقىلى ەسىرتكى زەرتحانالارىن انىقتاپ جاتىرمىز. ينتەرنەتتەگى ەسىرتكى دۇكەندەرى Tەلەگرامم ارنالارىن، QR كودتار مەن ونلاين اۋدارىمداردى پايدالاناتىنى قۇپيا ەمەس. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ولاردىڭ قارجىلىق اعىنىنا كەدەرگى جاسايمىز. بيىلدىڭ وزىندە 20 مىڭنان اسا «دروپپەرلىك» شوتتار مەن 2،4 ملرد تەڭگەگە ەسىرتكى كىرىسى بۇعاتتالدى.
پرەكۋرسورلارعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ ماقساتىندا شەتەلدىك تاجىريبەنى زەرتتەپ جاتىرمىز. بيىلدان باستاپ اقش پەن ليتۆا تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىزدىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جونىندەگى كوميتەتىنىڭ بازاسىندا پرەكۋرسورلاردىڭ تاسىمالى مەن ىشكى اينالىمى تۋرالى اقپارات جيناۋ جانە تالداۋ ءۇشىن پيلوتتىق تارگەتينگ-ورتالىعى جۇمىس ىستەي باستادى. بۇل حيميالىق پرەكۋرسورلاردىڭ اينالىمىن تولىق باقىلاۋعا الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، ولاردى كىم جانە قالاي پايدالانىپ جاتقانىن كورە الامىز.
كيبەرالاياقتىققا قارسى كۇرەستە دە جاڭا ادىس-تاسىلدەر ەنگىزىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، شەتەلدەن ءانونيمدى قوڭىراۋ شالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن SIP-تەلەفونيامەن كۇرەسىپ، SIM-بوكستاردى جويىپ جاتىرمىز. كيبەرتوپتاردى اشكەرەلەۋ جانە الاياقتارعا بانك كارتالارىن بەرەتىن ادامداردى – «دروپپتاردى»، سونىمەن قاتار الاياقتىق جاساۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن قارجى ۇيىمدارى، بايلانىس وپەراتورلارى مەن حقو قىزمەتكەرلەرىن انىقتاپ، قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋ ادىستەمەسى جاسالدى. كەيىنگى ەكى جىلدا پروكۋراتۋرانىڭ ۇيلەستىرۋىمەن ازاماتتارىمىزدى الداپ جۇرگەن 10 حالىقارالىق بايلانىس ورتالىعىنىڭ قىزمەتى توقتاتىلدى.
سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرگە زاڭنامالىق دەڭگەيدە زارداپ شەككەندەردى قورعاۋدى كۇشەيتىپ، تەرگەۋ پراكتيكاسىن قالىپتاستىرىپ جاتىرمىز. وتكەن جىلى قابىلدانعان «بانكتەر جانە بانك قىزمەتى تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەرگە سايكەس تەرگەۋ جۇرگىزۋ كەزىندە 2،5 مىڭنان اسا زارداپ شەككەن ادامنىڭ 3،4 ملرد تەڭگەدەن اسا قارىزدارىن ءوندىرىپ الۋ توقتاتىلدى. بۇعان قوسا قوسىمشا قورعانىس شارالارى دا ەنگىزىلىپ جاتىر. مىسالى، بايلانىس وپەراتورلارىنىڭ مالىمەتتەرى ۇلتتىق بانكتىڭ انتيفرود-ورتالىعىمەن ينتەگراسيالانىپ، الاياقتىق ترانزاكسيالاردى جانە جالعان قوڭىراۋلاردى بۇعاتتايدى.
ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرىنىڭ فورماتى تۇراقتى ەمەس، ول قوعامنىڭ تالاپتارى مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق بەلسەندىلىگىنە سايكەس وزگەرىپ وتىراتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ءبىز ازاماتتارىمىزدىڭ وسىنداي قوعامعا جات قۇبىلىستاردىڭ الدىن الۋ ماسەلەلەرىنە سانالى ءارى جاۋاپتى قاراۋىن قولداپ، ىنتالاندىرامىز. جاقىندا بارلىق وڭىردە ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرى اياسىندا جۇرتشىلىقتىڭ، بيزنەس-قاۋىمداستىق پەن جاسوسپىرىمدەردىڭ قاتىسۋىمەن «زاڭ مەن ءتارتىپ» يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا فورۋمدار ءوتتى. وسى شارالاردا وقۋشىلار ءبىرقاتار قىزىقتى جوباسىن تانىستىردى. ماسەلەن، شىمكەنت وقۋشىلارى ەستۋ جانە كورۋ قابىلەتى تومەن جاندارعا كومەك كورسەتەتىن جۇيەلەر جاساپ، ءقاۋىپسىز ءجۇرىپ-تۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋدى ۇسىندى. ال باتىس قازاقستان مەن جامبىل وبلىستارىنىڭ وقۋشىلارى مەكتەپتەردەگى جانجالدار مەن بۋللينگتىڭ الدىن الۋ جوبالارىن كورسەتتى. ءبىز جاستاردىڭ مۇنداي باستامالارىن ۇنەمى قولداۋعا مۇددەلىمىز جانە بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جالعاستىرا بەرەمىز.
– سوزىڭىزدەن قىلمىسپەن كۇرەستە زاماناۋي تەحنولوگيالاردىڭ ءرولى زور ەكەنىن اڭعارىپ وتىرمىز. زاڭ مەن قۇقىق ءتارتىبىن قامتاماسىز ەتۋدە سيفرلىق تەحنولوگيالار قالاي قولدانىلادى؟
– راسىندا دا، قازىرگى سىن-قاتەرلەردى ەسكەرە وتىرىپ، قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى، ونىڭ ىشىندە جاسىرىن تۇرلەرىن انىقتاۋ جانە جولىن كەسۋ، جاڭا قىلمىستىق قاۋىپتەرگە جەدەل دەن قويۋ ءۇشىن جاڭاشىل شەشىمدەر ىزدەپ جاتىرمىز. بىزدە بىرەگەي اقپاراتتىق-تالداۋ جۇيەلەرى بار. بقارك اقپاراتتىق جۇيەسى ىسكە قوسىلدى. بۇل ىزدەستىرۋدە جۇرگەن ادامداردى انىقتاپ، ۇستاۋعا كومەكتەسەدى. جۇيە مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بەينەباقىلاۋ كامەرالارىنىڭ دەرەكقورلارى ارقىلى ادامداردىڭ «سيفرلىق ىزدەرىن» تابادى. ىزدەستىرۋدە جۇرگەن ادام كامەراعا تۇسكەن نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكە جۇگىنگەن ساتتە ۇستالادى. جىل باسىنان بەرى ىزدەۋدە جۇرگەندەردىڭ سانى 2،5 مىڭعا ازايدى.
كوشەلەردەگى جانە اشىق جەرلەردەگى قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ ءۇشىن بقارك جۇيەسىنە قوسىلعان درونداردى قولدانامىز. ماسەلەن، دروننىڭ كومەگىمەن اباي وبلىسىنىڭ پروكۋراتۋراسى زاڭسىز جەر قويناۋىن ءوندىرۋ فاكتىسىن انىقتادى. بۇزۋشىلىقتار بويىنشا كىنالىلەر جاۋاپقا تارتىلدى.
بقارك بازاسىندا قىلمىستىق-اتقارۋ جۇيەسىندە جاساندى ينتەللەكت ەلەمەنتتەرى قولدانىلادى. پروباسياداعى ادامداردى بەينەكامەرالار ارقىلى باقىلاۋ تاجىريبەسى ءجۇرىپ جاتىر. ەگەر باقىلاۋداعى ادام ءجۇرىس-تۇرىسىنا جانە قوعامدىق ورىندا بولۋعا قاتىستى شەكتەۋلەردى بۇزسا، جۇيە سيگنال بەرەدى. بۇل بۇزۋشىلىققا دەر كەزىندە دەن قويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ باستامامىزبەن پروباسياداعى ادامدار تۋرالى اقپارات ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ «سيفرلىق وتباسى كارتاسى» پلاتفورماسىمەن ينتەگراسيالانعان. باعدارلاما قاي مەملەكەتتىك ورگان قانداي كومەك كورسەتۋ كەرەكتىگىن انىقتايدى. وسى فورماتتا 200-دەن اسا قىزمەت كورسەتىلدى. جوبا بىرنەشە وڭىردە ىسكە قوسىلعان.
جالپى، سيفرلىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ تاجىريبەمىز شەتەلدىك ارىپتەستەر اراسىندا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ وتىر.
– «زاڭ مەن ءتارتىپ» تۇجىرىمداماسىن جۇزەگە اسىرۋدا ءبىرىنشى كەزەكتە نە تۇر؟ ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق ساناسى ما، الدە ينستيتۋتتار مەن زاڭداردىڭ تيىمدىلىگى مە؟
– بۇل تۇجىرىمداما مەملەكەتتىڭ كۇشى ۇكىمدەردىڭ سانىمەن ەمەس، حالىقتىڭ سەنىمىمەن ولشەنەتىن بولاشاققا اپاراتىن جول ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. ال قوعامدىق سانا قولداماسا، ەشبىر زاڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەمەيدى. سوندىقتان بىرىنەن ءبىرىن اجىراتىپ قاراۋعا بولمايدى. زاڭدى ساقتاۋ – جازادان قورقۋ ەمەس، ءار ادامنىڭ ىشكى سەنىمى. زاڭدى بارلىعى قۇرمەتتەسە، قوعامدا ادىلدىك پەن قاۋىپسىزدىك سەزىمى پايدا بولادى. اركىم كەز كەلگەن زاڭ بۇزۋشىلىققا لايىقتى جاۋاپ بەرۋى، مۇلدەم توزبەۋشىلىك تانىتۋعا ءتيىس. سەبەبى ازامات بولۋ – تەك قۇقىق ەمەس، مىندەت ەكەنىن تاعى ءبىر مارتە ايتا كەتكىم كەلەدى.
زاڭ بارلىعىنا ورتاق، ال قۇقىقتىق سانا ءار ادامنىڭ تابيعي قاسيەتى بولۋى قاجەت. ءيا، بۇل جول – وڭاي ەمەس. دەگەنمەن كوپ جۇمىس اتقارىلدى. كونستيتۋسيالىق رەفورما ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ ينستيتۋتتارىن نىعايتتى. پروكۋراتۋرا تەك قۇقىق قولدانۋ سالاسىندا ەمەس، جۇرتشىلىقپەن ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋدا دا وزگەرۋ جولىنا ءتۇستى. ءبىز كەرى بايلانىستى نىعايتىپ، تەك قاداعالاۋ شارالارىمەن اينالىسپاي، قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى الدىن الۋعا باسا نازار اۋدارىپ وتىرمىز. اتالعان ىسكە ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتقان ازاماتتارعا ريزاشىلىعىمىز شەكسىز. بۇل قوعامنىڭ كەمەلدەنىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتەدى.
جالپى العاندا، «زاڭ مەن ءتارتىپ» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋعا ءاربىر ازامات، ءار ۇيىم جانە بارلىق مەملەكەتتىك ورگان تارتىلۋعا ءتيىس. ءار قادامدى مىقتى ينستيتۋتتارى مەن جاۋاپتى ازاماتتارى بار قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋعا سالىنعان ينۆەستيسيا رەتىندە قابىلداۋ قاجەت. سوندىقتان الدا ءالى اتقارىلار ءىس كوپ. مۇندا ەڭ باستىسى – ءىس-قيمىلداردىڭ بىرلىگى، ورتاق كوزقاراس پەن ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك. ءبىز بۇل جۇمىستى تاباندى ءارى جۇيەلى تۇردە جالعاستىرامىز.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.