الماتىدا شەكتەۋلى پايدالانۋداعى جانە ارنايى ماقساتتاعى جاسىل جەلەكتەر جەلىسى جاقسى دامىعان.
ولار قالاعا ەڭ جاسىل قالالاردىڭ ءبىرىن سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. الايدا، جالپىعا ورتاق پايدالانىلاتىن جاسىل جەلەكتەردى دامىتۋعا از كوڭىل بولىنەدى. الماتىنىڭ باس جوسپارى بەكىتىلگەننەن بەرى 2002 جىلى قالانىڭ وڭتۇستىك-باتىس بولىگىندە ءبىر عانا ساياباق - اۋدانى 73 گا اۋماقتا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى اتىنداعى ساياباق قۇرىلدى. قالادا الاڭدار مەن ساياباقتاردىڭ، جاسىل ايماقتار مەن تىنىش دەمالۋعا، جاسىل قوردى قورعاۋعا جانە ساقتاۋعا ارنالعان ورىنداردىڭ جەتىسپەۋى ماسەلەسى - «الماتىباسجوسپارى» سەرىكتەستىگىندەگى ارىپتەستەر باستاماشى بولعان قالا تۇرعىنىنىڭ ساۋالناماسىنا جاۋاپتاردا دا، جوبانى قوعامدىق تالقىلاۋ كەزىندە كەلىپ تۇسكەن ۇسىنىستاردا دا وزەكتى ماسەلە بولدى.
سوندىقتان باس جوسپاردا ءبىز جاڭا ساياباقتاردى، گۇلزارلاردى، جەلەكجولداردى ورتاق پايدالانۋداعى جاسىل جەلەكتەردى دامىتۋعا جانە ەڭ الدىمەن قالانىڭ جاسىل جەلەكتەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ تۇتاس جۇيەسىن قۇرۋعا ەرەكشە نازار اۋداردىق. اتاپ وتەر جايت، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى قالالىق ورتالىقتار جۇيەسىمەن، تابيعي كومپونەنتتەرمەن ( ۇلتتىق پارك، ورمان ساياباقتارى، رەكرەاسيالار جانە ت.ب.) قالالىق ورتانىڭ جايلىلىعى مەن ەكولوگيالىق تۇراقتىلىعىنىڭ دەڭگەيىن ەداۋىر ارتتىرۋعا ىقپال ەتەتىن قۋاتتى تابيعي – ەكولوگيالىق قۇرىلىمدى قۇرايتىن جۇيەلەر. كوگالداندىرۋدىڭ پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى ۋچاسكەلەردى دايىنداۋ – كاسىپورىنداردى شىعارۋ، سۋ قورعاۋ بەلدەۋلەرىندەگى، گاز قۇبىرلارى مەن جوعارى ۆولتتى ەبج قورعاۋ ايماقتارىنداعى وبەكتىلەردى بۇزۋ، ۇزاق ۋاقىت پايدالانىلماعان ۋچاسكەلەردى الىپ قويۋ جونىندەگى ءىس-شارالاردى كوزدەيدى.
باس جوسپاردا كوگالداندىرۋ جۇيەسىن دامىتۋدىڭ مىناداي قاعيداتتارى قالاندى:
- قالانىڭ اۋماعىن وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي نەگىزگى تابيعي شەكارالار بويىنشا كەسىپ وتەتىن، سىرتقى تابيعاتتى ونىڭ قالاداعى ەلەمەنتتەرىمەن بايلانىستىراتىن جەلىلىك ساياباق (ۇلكەن جانە كىشى الماتى، ەسەنتاي، قارعالى، اقساي جانە ت.ب. وزەندەرىنىڭ جايىلمالارى) بەلدەۋلەرىن قۇرۋ. كوگالداندىرىلعان وزەن اڭعارلارىن پايدالانۋ اۋقىمى وتە كەڭ جانە وعان مىنالار كىرەدى: مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباقتارى، دەندروساياباقتار، لاندشافتىق ساياباقتار، اكۆاپاركتەر، ميكرو قورىقتار مەن شاعىن قورىقتار جانە ت. ب.
- نەگىزگى ەلەمەنت بولىپ تابىلاتىن يپپودرومدى، باۋم توعايىن، "قۇلاگەر" شاعىناۋدانىنىڭ ساياباق ايماعىن، ەسەنتاي جانە ۇلكەن الماتى وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىن بىرىكتىرەتىن ۇاك بويىنداعى دەمالىس ايماعى بولىپ تابىلاتىن اللەيالار، جەلەكجولدار، ەندىك باعدارلانعان دەمالىس ايماقتارى جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ.
- اللەيالاردى، سونداي-اق اۋە باسسەينىن ساۋىقتىرۋعا ءتيىمدى اسەر ەتەتىن ءىرى ساياباق كەشەندەرىن قۇرۋ، ەندىك جانە مەريدياندىق باعىتتاردا ءوزارا بايلانىستى ساياباقتار، گۇلزارلار، جەلەكجولدار، اللەيالار جانە باسقا دا اشىق كەڭىستىكتەر جۇيەسىن قۇرۋ.
- تابيعي كەشەننىڭ جاڭا ءىرى پەرسپەكتيۆالى وبەكتىلەرىن قالىپتاستىرۋ كوزدەلگەن اۋماقتارعا مىنالار جاتادى: كوكقاينار كەنتىنىڭ شىعىسىنداعى ورمان-ساياباق ايماعى، شاڭىراق 1 جانە 2 شاعىن اۋداندارى اراسىنداعى سايداعى ورمان-ساياباق ايماعى؛ شاعىن وزەندەر مەن ولاردىڭ ارنالارىنىڭ سۋ قورعاۋ بەلدەۋلەرى، تەكتونيكالىق جارىلىس اۋماقتارىنداعى اباي داڭعىلىنىڭ بويىنداعى ەسپلانادا.
- قولدانىستاعى گۇلزارلاردى قايتا قۇرۋ، كەڭەيتۋ، اباتتاندىرۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭا ەكسپرەسسيۆتى لاندشافتتاردى قۇرۋ جانە باۋم توعايىن ودان ءارى اباتتاندىرۋ جانە قايتا قۇرۋ.
باس جوسپارعا سايكەس، ءبىرىڭعاي كوگالداندىرۋ جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى «جاسىل دالىزدەر» قىزمەتىن اتقاراتىن قالا اۋماعى ارقىلى اعىپ جاتقان شاعىن وزەندەردىڭ جايىلمالارى بولىپ تابىلادى. ولار مەريديونالدى باعىتتا جۇرەدى جانە تاۋلاردان تۇسەتىن جەلمەن قالانى جەلدەتۋدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى رەتىندە قىزمەت ەتەدى. وزەندەردى سۋ قورعاۋ بەلدەۋلەرى شەگىندەگى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىستارىنان تازارتۋ قاجەت، مۇمكىندىگىنشە دالىزدەردىڭ ەنىن ماكسيمالدى مولشەرگە دەيىن كەڭەيتۋ قاجەت. بۇل تاۋ سامالىنىڭ قالا دەنەسىنە تەرەڭ ەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى جانە ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتادى.
ەندىك باعىتتا ۇاك بازاسىندا بارلىق ورمان-ساياباق ايماقتارىن بايلانىستىراتىن سۋلى-جاسىل وس قۇرۋ ۇسىنىلادى. وندا باۋم توعايى، ەتنوگرافيالىق ساياباق جانە تۇزەتۋلەرمەن ەنگىزىلگەن ۇسىنىلعان جاڭا ساياباقتار سياقتى ۇلكەن جاسىل ماسسيۆتەر ورنالاسادى. جاڭا ساياباقتار بالىق پيتومنيگىنىڭ اينالاسىندا، "قۇلاگەر" شاعىناۋدانىنىڭ وڭتۇستىگىندە، جەو-1 سولتۇستىگىندە قاراستىرىلعان. جەو-1 اينالاسىندا «جىلۋ ارالى» ورنالاسقان، وندا اۋا تەمپەراتۋراسى لاستاۋشى زاتتاردىڭ جوعارى كونسەنتراسياسىنا بايلانىستى قالانىڭ قالعان بولىكتەرىنە قاراعاندا 5-7ºس جوعارى. جوعارىدا اتالعان ساياباق پەن جەو-1 اينالاسىنداعى قارقىندى كوگالداندىرۋ اۋدانداعى ەكولوگيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن «وكپە» بولادى. ۇاك بازاسىندا شومىلۋعا ارنالعان بىرنەشە جاساندى سۋ قويمالارىن، ال قىستا كونكي تەبۋگە ارنالعان مۇز ايدىنىن ۇيىمداستىرۋ قاجەت، بۇل تۇرعىنداردى جىل بويى قارقىندى دەمالۋعا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سونىمەن قاتار، باس جوسپاردا كۆارتالدى ءۇيدى كوگالداندىرۋ جۇيەسىن دامىتۋ قاراستىرىلعان. مەنشىكتى باقتار، اللەيالار جانە لاندشافتى ديزاينى بار بۋلۆارلار الماتىنىڭ بارلىق جاڭا عيماراتتارىنىڭ اتريبۋتتارى بولۋى ءتيىس.
كوپتەگەن جاڭا كەشەندەردى كوگالداندىرۋ ۇيلەردىڭ اينالاسىنا جانە اۋماققا شاشىراڭقى «جاسىل ارالدارعا» اعاش وتىرعىزۋدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار اشىق اۋادا دەمالۋ جانە سەرۋەندەۋ ءۇشىن قوعامدىق كەڭىستىكتەر قۇرۋدى دا قامتيدى. ولار جەلەكجولدار، اللەيالار، ساياباقتار، گۇلزارلار جانە اباتتاندىرىلعان جاعالاۋلار تۇرىندە بولۋى مۇمكىن.
كۆارتالداردى كوگالداندىرۋ جۇيەسىنە باقتار، تۇرعىن ءۇي عيماراتتارىنىڭ جەكەلەگەن نەمەسە توپتارىنىڭ ۋچاسكەلەرىندەگى جاسىل ەكپەلەر، مەكتەپتەر، بالاباقشالار-بوبەكجايلار، سپورت الاڭدارى مەن كەشەندەر جانىنداعى كوگالداندىرىلعان ۋچاسكەلەر كىرەدى.
بولاشاقتا تۇرعىن ءۇي كەشەندەرىن لاندشافتتىق شەشۋدە قاسبەتتەردى، تۇرعىن ءۇي كەشەندەرى مەن قوعامدىق عيماراتتاردىڭ شاتىرلارىن كوپ دەڭگەيلى تىك كوگالداندىرۋ ماڭىزدى بولا تۇسۋدە. جاساندى نەگىزدەگى ساۋلەتتىك-لاندشافتتىق وبەكتىلەر (پايدالانىلاتىن شاتىرلار) عيماراتتار مەن قۇرىلىستاردىڭ شاتىرلارىنىڭ شەكارالارىندا كوگالداندىرۋعا جانە اباتتاندىرۋعا ارنالعان جانە وسى ماقساتتار ءۇشىن پايدالانىلاتىن اۋماعى بويىنشا شاعىن ۋچاسكەلەر بولىپ تابىلادى.
مۇنداي عيماراتتار مەن قۇرىلىستاردى جوبالاۋ كەزىندە كوگالداندىرىلعان اۋماقتى سۋارۋ ءۇشىن جاڭبىر سۋىن (تەحنيكالىق سۋ) جيناۋعا جانە ساقتاۋعا ارنالعان قوندىرعىلار قاراستىرىلۋى كەرەك. بۇل سۋارۋ ءۇشىن قاجەتتى اۋىز سۋدى ىسىراپ ەتپەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. كوپ قاباتتى جانە از قاباتتى عيماراتتاردىڭ جوعارعى تەحنيكالىق قاباتىنا جينالىپ قالعان جاڭبىر سۋى قوندىرعىلاردىڭ جابىق كونتەينەرلەرى قاتتى جەر سىلكىنىسى كەزىندە سەيسميكالىق تولقىنداردىڭ تەربەلىسىن باساتىن ءرول اتقارۋى مۇمكىن.
جالپى العاندا، قالانىڭ باس جوسپارىنىڭ مىندەتى قالاعا الماتىنىڭ ەرتەرەكتە بولعان باق-قالا مارتەبەسىن قايتارۋ بولدى، بۇل رەتتە جوبادا جالپى پايدالانىمداعى جاسىل ەكپەلەردىڭ اۋماعىن قازىرگى 1320 گەكتاردان 2040 جىلعا قاراي 3840 گەكتارعا دەيىن ءۇش ەسەگە جۋىق ۇلعايتۋ ۇسىنىلادى.
قالانى كوگالداندىرۋ - ۇزاق مەرزىمدى ينۆەستيسيا ەكەنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. ولار پايدالانۋعا جارامدى بولعانعا دەيىن ءبىراز ۋاقىت وتەدى. سونىمەن قاتار، بۇل ءىس ۇزاق مەرزىمدى كۇتىمدى قاجەتىنى انىق. الايدا، مەنىڭ جەكە پىكىرىم، كوگالداندىرۋ بويىنشا باس جوسپاردىڭ ۇسىنىستارىن جۇزەگە اسىرۋ - وتە پايدالى ەكەنىنە سەنىمدىمىن، سەبەبى بۇل حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، ءال-اۋقاتىنا جانە ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنا ينۆەستيسيا سالۋ، سونداي-اق رۋحاني جانە شىنايى دەمالۋ ءارى الەۋمەتتىك ۇندەسۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ دەپ تۇسىنەمىن.