بالاعا مەيىرىمدى مامىلە جاساۋ كەرەك

بالانى ءوسىرىپ، جەتكىزۋ، ازامات ەتىپ قالىپتاستىرۋ – اتا-انانىڭ پارىزى

بۇگىندە بالا تاربيەسىنە قاتىستى پەداگوگتاردىڭ عى­لىمي ماقالالارى دا، پسيحولوگتاردىڭ كەڭەسى دە، يس­لامتانۋشى عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى دە جەتەرلىك. سويتە تۇرا، قازىرگى قوعامدا بالا تاربيەسى وڭاي شارۋا بولماي تۇر. تاياۋدا مەكتەپتەگى اتا-انالار جينالىسىنا كەلگەن ءبىر اكە: «جەتىنشى سىنىپتا وقيتىن بالام دوستارىمەن بىرگە جۇما نامازىنا بارۋعا رۇقسات سۇرادى. مەن رۇقسات ەتپەدىم. وڭ-سولىن تاني قويماعان، ءدىننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىن­بەيتىن بالامنىڭ مەشىتكە بارعانىن دۇرىس دەپ ەسەپتە­مەيمىن.

تەرىس اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتە مە دەپ قورقا­مىن» دەگەندى ايتىپ قالدى. ءبىر قاراعاندا، بۇل كىسىنىڭ ارەكەتىن تۇسىنۋگە بولادى. ۇلكەن ادامنىڭ ءوزى دىننەن اسا حابارى بولماسا، بالاسىنا دا ول تۋرالى اقپاراتتى بەرە المايتىنى انىق. ءبىراق اتا-انالاردىڭ اراسىندا ءوزى شى­لىم شەگىپ، ىشىمدىك ءىشىپ جۇرسە دە، بالاسىنا تەمەكى شەك­پە، اششى سۋ ىشپە دەپ اقىل ايتىپ وتىراتىندار دا بولادى. كەرىسىنشە، كەيبىر اتا-انالار بالالارىن كىشكەنتايىنان ءدىني تاربيەگە باۋلىپ، يسلام زاڭدىلىعىنا ساي كيىندى­رەدى. الايدا، قازىرگى زاماندا بۇعاناسى قاتا قويماعان بالانى بەلگىلى ءبىر شەڭبەردە تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ ءجۇرمىز.

تاربيە نەگىزى – يماندىلىق

قازىرگى زامانداعى تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، كوبىمىز جا­نىمىزدا جۇرگەن بالانىڭ تەلەفوننان نە كورىپ جۇرگەنىن، قانداي ورتامەن ارالاساتىنىن، ماقساتى قانداي ەكەنىن بىلمەيمىز، ءبىراق وزگەنىڭ بالاسىنىڭ تاربيەسىنە ارالاسا­مىز. كەيبىر انالار اكەلەردىڭ بالا تاربيەسىنە ارالاس­پايتىنىن ايتىپ، شاعىمدانىپ جاتادى. ەندى بىرەۋلەر بالاسىن جاقسى كورە تۇرا، وعان مەيىرىمىن توگە المايدى. كەيبىر اتا-انا بالانى ەركىنە جىبەرمەي، اراسىندا ساباپ الۋعا دا بولادى دەگەن پىكىردە. اركىمنىڭ بالا تاربيەسىنە دەگەن كوزقاراسى، قولداناتىن ادىستەرى دە ءارتۇرلى. ءبىراق كەز كەلگەن اتا-انا ءوز بالاسىنىڭ وزىنەن اسىپ اقىلدى، زەرەك، ەڭبەكقور، باقىتتى بولعانىن قالايدى. سوندا قايتپەك كەرەك؟ تاربيەنىڭ وزەگى نەدە، كەمەل ۇرپاقتى قا­لاي تاربيەلەيمىز؟

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى ماعجان جۇمابايەۆ ءوزىنىڭ «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە «جەر جۇزىندەگى باسقا جان يە­لەرىمەن سالىستىرعاندا، ادام بالاسى تۋعاندا وتە ءالسىز، زاعيپ، وسال بولىپ تۋادى. مالدىڭ ءتولى تۋا سالا اياقتانا­دى. تاۋىقتىڭ بالاپانى جۇمىرتقادان جارىلىسىمەن جۇگىرىپ كەتەدى. ال ادام بالاسى − تۋعاندا ىڭگالاعان ايعا­يى مول ءبىر كەسەك ەت. اقىلى، ەسى جوق. دەنەسى تىم ءالسىز. ءوسۋى، ۇلعايۋى تىم ساراڭ، تىم شابان. مىنەكي، ادام بالا­سى وسىلاي وتە ءالسىز بوپ تۋىپ، اسا ساراڭ وسەتىندىگىنەن، ونىڭ دەنەسىنە، جانىنا ازىق بەرىپ، وسۋىنە كومەك كورسەت­پەي، ياعني ونى تاربيە قىلماي بولمايدى» دەپ بالانى تاربيەلەۋدىڭ قيىندىعى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن بايانداعان.

ال يسلامدا بالانى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەۋدەگى اتا-انانىڭ ەڭبەگىن ءتۇرلى حاديستەر ارقىلى جەتكىزەدى. پايعامبارىمىز ءساللاللاھۇ الەيھي ءۋا ءساللامنىڭ مى­نانداي سوزدەرى بار: «بالاسى جىلاۋ سەبەبىمەن تۇندە ۇيىقتاي الماعان ايەلگە جيىرما قۇل ازات ەتكەن ساۋاپ بەرىلەدى. اۋىرىپ قالعان بالاسى سەبەبىمەن ۇيىقتاي ال­ماعان جانە بالاسىن تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن تىرىسقان ايەلدىڭ اللا تاعالا كۇنالارىن كەشىرەدى دە، ون ەكى جىل­دىق قابىل بولىنعان قۇلشىلىق ساۋابىن بەرەدى. ءوز بالا­سىن ەمىزگەن ايەلگە ءار جۇتىم ءسۇتى ءۇشىن جەكە-جەكە ساۋاپ بەرىلەدى. جۇكتى ايەلگە كۇندىزدەرىندە اۋىز بەكىت­كەن، تۇندەرىندە قۇلشىلىق جاساعان ساۋابى بەرىلەدى. جۇكتى ايەل بوسانعاننان كەيىن وعان جەتپىس جىلدىق ورازا جانە قۇلشىلىق ساۋابى جازىلادى. كورگەن قيىن­شىلىقتارىنا جانە ءار تامىرىنا كەلگەن شانشۋىنا قاجىلىق جاساعان ساۋابى بەرىلەدى».

سونداي-اق، پاي­عامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) اتا-انالارعا: «بالاعا ءبىر مارتە كوڭىل ءبولىپ، تاربيە بەرۋ − ءبىر ساعات كولەمىندە ساداقا بەرگەننەن دە جاقسى»، «كىمدە-كىم جىلاعان بالا­نى جۇباتسا، اللا تاعالا ءجانناتتا وعان قالاعانىنشا سىي-سياپات بەرەدى»، – دەيدى.

تاربيە – تالبەسىكتەن ەمەس، قۇرساقتان باستالادى

قازاقى داستۇرىمىزدە دە، شاريعات بويىنشا دا اتا-انا­نىڭ بالالارىنىڭ الدىنداعى جانە بالالاردىڭ اتا-انا­لارى الدىنداعى مىندەتتەرى بار. بالانىڭ جاستايىنان دۇرىس تالىم-تاربيە الۋىنا دىنىمىزدە ەرەكشە ماڭىز بەرىلگەن. پاراساتتى، ىزگى تاربيەنىڭ كەمەلدىگى ەڭ اۋەلى بالانىڭ ءوز اتا-اناسىن سىيلاۋى، يماندى بولىپ ءوسۋى، جاناشىر، ادال، ەڭبەكقور، كىشىپەيىلدىلىك سەكىلدى ىزگى قا­سيەتتەردى بويعا سىڭىرۋىنەن باستاۋ الادى. ەسەيگەندە قو­عامعا پايدالى بولاتىن ازاماتتىڭ بولاشاعى بالالىق شاعىنا بايلانىستى. سوندىقتان بالا تاربيەسىن تال­بەسىكتەن ەمەس، قۇرساقتان باستاعان ابزال دەيدى ماماندار.

پسيحولوگ مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بالالاردىڭ ءۇش تاربيەشىسى بار: اكەسى، اناسى جانە اتا-اناسىنىڭ اراسىن­داعى قارىم-قاتىناس. وسىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشى ءتار­بيەشىنىڭ ماڭىزى زور. جۇبايلاردىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناس دۇرىس بولماسا، بالانى جاقسى تاربيەلەيمىن دەۋ بەكەر ەكەن. ياعني تاربيەنىڭ نەگىزى – يسلام بولسا، ۇياسى – وتباسى.

ءبىز وقىرمان نازارىنا يسلام ءدىنى، پەداگوگيكا، پسيحو­لوگيا عىلىمدارى وكىلدەرىنىڭ بالا تاربيەسىنە قاتىستى تاڭداۋلى كەڭەستەرىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

 تاقىرىپقا وراي

ەلجاس ەرتاي ۇلى، بالالار پسيحولوگى:

ءوزىڭىز كىتاپ وقىمايتىن جان بولساڭىز، بالام كىتاپ وقىمايدى دەپ رەنجىمەڭىز

بالانى جان-تانىڭمەن تىڭداپ، كۇندەلىكتى قال-جاعدايىن ءبىلىپ تۇرۋدىڭ ءوزى اتا-اناعا بەرىلگەن جاۋاپكەرشىلىك. ءوز پەرزەنتىڭدى جاقسى كورۋ، وعان جاقسىلىق تىلەۋ بالاعا دەگەن قۇرمەتتەن باستالادى. وسى ورايدا ءوزىمنىڭ بالا­لارعا قاتىستى اتا-اناعا قاجەت 16 ەرەجەمدى ۇسىنامىن.

• بالانى ەرنىنەن سۇيمەڭىز.


• قوعامدىق كولىكتە بالاعا «مىنا اپايدىڭ الدىنا وتىر»، «مىنا اعايدىڭ جانىنا وتىر» دەۋ ارقىلى بەيتانىس ادامدارمەن بايلانىسىن كۇشەيتپەڭىز.


• بالانى باسقا اداممەن، ءتىپتى تۋىسىڭىز بولسا دا، دارەتحاناعا جىبەرمەڭىز.


• بالاڭىز ءوزىن سۇيگىزگىسى كەلمەسە، وعان اشۋلانباڭىز.


• بالاڭىزعا ءوزىنىڭ قالاۋىنان تىس ونىڭ دەنەسىنە ەشكىم تيىسە المايتىنىن ۇيرەتىڭىز.


• باعدارشامدا قىزىل جانىپ تۇرعاندا جول بوس بولسا دا، ونىمەن بىرگە جولدان وتپەڭىز.


• بالاڭىزدىڭ كوزىنشە كولانى ءسىمىرىپ ءىشىپ، «بالام، كولا وتە زيان» دەمەڭىز.


• ءوزىڭىز كىتاپ وقىمايتىن جان بولساڭىز، بالام كىتاپ وقىمايدى دەپ رەنجىمەڭىز.


• بالاڭىزعا «سەن ىستەي المايسىڭ» دەپ ساعىن سىندىرماڭىز، قايتا جىگەرلەندىرىڭىز.


• بالاعا تىيىم سالا بەرمەي، وعان زيانىن تۇسىنىكتى تىلمەن ءتۇسىندىرىڭىز.


• بالاڭىزبەن سويلەسكەندە كوزىنە قاراڭىز.


• بالانى ءجيى قۇشاقتاڭىز. وزىنە قاجەتتى جىلۋدى سىزدەن الا الماعان بالا سىرتتان ىزدەيدى.


• بالاڭىزدىڭ نامىسىنا تيمەڭىز، كىنالاي بەرمەڭىز جانە ەشكىممەن سالىستىرماڭىز.


• بالاڭا بىردەڭە ۇيرەتەردە قورقىتۋ ارقىلى ەمەس، ءتۇسىندىرۋ ارقىلى ۇيرەتىڭىز.


• بالانىڭ سۇراعىنا قىسقا ءارى نۇسقا جاۋاپ بەرىڭىز.

انار قاسىموۆا، قمبد ۇستازى، بالالار پسيحولوگى:

بالانىڭ جانىنا جارا سالمايىق

بالا – شەكسىز ءبىر الەم. ولارعا قاراپ ءوزىمىز ساباق الامىز. بابالارىمىز «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەپ ءسوز قۇدىرەتىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. سوندىقتان بالانى جاقسى سوزبەن تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. الەمدەگى ەڭ قورعانسىز جان – بالا. ءبىز بالامىز ءۇشىن بارىمىزدى، جانىمىزدى بەرۋگە دايىنبىز دەيمىز، ءبىراق كەيدە بالانىڭ جانىنا ءوزىمىز جارا سالىپ الامىز. سوندىقتان اتا-انالار اشۋدى سابىرعا جەڭدىرىپ، بالاعا اۋىر سوزدەر ايتپاۋدى، ونىڭ بويىندا پسيحولوگيالىق كومپلەكستەر قالىپتاستىرماۋدى ۇيرەنسە ەكەن دەيمىن. بالاعا قول جۇمساۋ، شامادان تىس جازالاۋ، وزگە بالامەن سالىستىرۋ، ۇنەمى وعان كوڭىل تولماۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.