قويناۋى تەرەڭ تاريح!
"وتكەنگە كوز جۇگىرتسەڭ – بولاشاققا قادامىڭ نىق بولادى" دەگەن ءسوزدىڭ ساكرالدى ءمانى بار. فيلوسوفتار ايتىپ كەتكەن بۇل ويدىڭ ءقادىرى جىل وتكەن سايىن ارتا تۇسۋدە. ءبىز كىمبىز؟ تەگىمىز قايدان شىققان؟ ايتا بەرسەڭ، ءارى تەرەڭدەي بەرەتىن مۇنداي ساۋالدار لەگى تولاستامايدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، زاڭدى سۇراق. دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامىعان دەرجاۆالارى ءوز شەجىرەلەرىن الدەقاشان تۇگەندەپ العان. بۇگىندەرى تاريح ارقىلى جاس ۇرپاعىن تاربيەلەپ كەلەدى. ونىسى – ءجون-اق!
ءبىزدىڭ تاريحشىلار مەن جىلناماشىلار قازاقتى تاعدىرلى حالىق سانايدى. بۇعان تولىق كەلىسۋگە بولادى. ناۋبەت جىلدار، جۇت، اشتىق ءبارىن باسىنان وتكەردى. قانشاما بالا اناسىنان جىراق قالدى. دەگەنمەن ءتاڭىر ءار ۋاقىتتا ءوزى ساقتاپ كەلە جاتقانداي كورىنەدى. وتكەن عاسىرلارداعى كەزەڭدەر سۋداي سىرعىپ وتە شىقتى. قازىرگى تاڭنىڭ ەڭ باستى ماقساتى – دامىعان ەلدەر ساناتىنا قوسىلۋ. سونداي-اق بۇل جولدا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر از ەمەس.
ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «بيىل قاستەرلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە 30 جىل تولادى. بۇل – قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ، اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىقتىڭ تۇعىرى نىعايا تۇسكەنىن ايگىلەيتىن ماڭىزدى بەلەس. تاريح تۇرعىسىنان العاندا، وتىز جىل – كوزدى اشىپ-جۇمعانداي قاس-قاعىم ءسات. دەگەنمەن بۇل كوپتەگەن حالىقتار ءۇشىن قيىندىعى مەن قۋانىشى، داعدارىسى مەن دامۋى الماسقان تۇتاس ءداۋىر دەۋگە بولادى. ءبىز دە وسىنداي جولدان ءوتىپ كەلەمىز» دەپ زەردەمىزگە كەلەلى وي سالدى. بۇگىندە بارشا الەمگە بەيبىتشىلىك ەتالونى رەتىندە تانىلعان قازاق ەلى بار. سول ەلدە العىر، ءبىلىمدى، وتانسۇيگىش جاستار ءوسىپ كەلەدى. الداعى ۋاقىتتارى عىلىم مەن ونەردى، سپورتتى، تەحنولوگيانى يگەرەتىن ناعىز سولار بولماق.
قازاق ەلى - الەمنىڭ الدىندا ايبىندى مەملەكەت. قازىرگى تاڭدا دۇنيە ءجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەرى قۇرمەتتەيدى، سىيلايدى. ناق سولاردىڭ ساپىندا بولۋعا ۇمتىلىپ كەلەمىز. ونىڭ ناتيجەسىنە سەنۋدەمىز دە. قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىپ، جارقىن بولاشاققا قاراي بەت بۇرىپ كەلە جاتىر.
الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىنىڭ تاريحىنا زەر سالساڭىز، ءبىراز دۇنيەنىڭ بايىبىنا باراسىز. اقش دەرجاۆا بولۋعا 230 جىل، جاپونيا، تۇركيالار عاسىر جۇمسادى. ءالى دە توقتاۋسىز ىلگەرىلەۋدە. الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ «بىرلىكتەن ايرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى» دەيدى. بىزگە دە ۋاقىت ماڭىزدى. وسىعان قاتىستى ساۋالناماعا نازار اۋدارايىق.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قىرۋار ىستەر اتقارىلدى. ونىڭ الدىندا 1988 جىلى الاش قايراتكەرلەرىن اقتاۋ باستالدى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى ەل تىزگىنىن ۇستاعاندا جۇمىس ىلگەرىلەي ءتۇستى. ەڭ تۇششىمدىسى – «بابالار ءسوزى». بۇندا قازاقتىڭ ارعى-بەرگى فولكلورى تۇگەندەلدى. ءالى دە 15 پايىز شاماسىندا جينالاتىن دۇنيەلەر بارشىلىق. ءيا، بۇدان دا باسقا قۇندى ەڭبەكتەر ءبىر توبە. جالپى، وسىنىڭ ءبارى ەركىندىكتىڭ ناتيجەسى. ەلىمىزدە عىلىمنىڭ، اكادەميانىڭ بولعانى دۇرىس. ول – مەملەكەتتىلىكتىڭ بەلگىسى. قازاقتىڭ ايبىندى، ءىلىمدار، ونەرلى جۇرت بولىپ ۇيىسقانىن كورە بەرەيىك!
ەگەمەندى حالىق بولۋ اتا-بابا ارمان-مۇراتى ەدى. مىنە، ءبىز كورۋدەمىز. تاۋبە! ءتاڭىردىڭ ءتاتتى سىيى. ساكرالدى ۇعىممەن تەڭ. الەمدە كوپتەگەن حالىق بار. ءالى كۇنگە دەيىن ءوز قولدارى وزدەرىنە جەتپەگەندەرى قانشاما؟! بىزگە ەۆاليۋسيالىق جولمەن وركەندەۋ قاجەت. ماسەلە ەپتەپ شەشىمىن تابادى. اركىم ءوز سالاسىندا مامان بولسا، دامۋ دەگەن سول. قازاقى قاراكوزدەرىمىزدىڭ ىنتاسى قۋانتادى. بولاشاق سولاردىڭ قولىندا. بايقاساڭىز، ۇلكەن بۋىن بىرتىندەپ جاستارعا ورىن بەرۋدە. جاي-جاي رەسپۋبليكامىزدىڭ تاعدىرىن تاپسىرىپ بارا جاتقانداي. بۇل – ءومىردىڭ زاڭدىلىعى. الدا تالايدى باعىندىراتىنىمىزعا سەنىممەن قارايمىز.
تاربيەنىڭ ماڭىزى زور
ناق وسى كۇندەرى تاعىلىم مەن تاربيەگە ءمان بەرگەن ابزالىراق. ويتكەنى عالامدا بالا وقىتىپ، شاكىرت تاربيەلەۋدەن اسقان باقىت جوق. ءومىرىن وسى ارناعا اراناعان ادامدى، باقىتتى جان دەپ سانۋاعا بولادى. ەلىنە قىزمەت ەتكەن تۇلعانىڭ عۇمىر جولى قاراپايىم ءھام جارقىن بولادى. كوبىسى قاراپايىم اۋىلدا تۋىپ، ارمان قۋىپ، قالادا جوعارى وقۋ ورنىن وقيدى. ءسويتىپ، ءومىر جولىن جالعاي بەرەدى.
بۇرىنعى كەڭەستىك ءداۋىر ءوتتى. ەگەمەندىك كەلدى. العاشىندا قيىنداۋ بولدى. دەسەك تە ونىڭ ءبارى ارتتا قالدى. بۇگىندەرى جايناپ-جادىراپ كەلەمىز. دۇنيە ءجۇزىنىڭ دامىعان دەرجاۆالارىمەن يىق تىرەستىرۋدەمىز. جاھاندىق ارەنادا ءوز ورنىمىز ايقىن. سول بيىككە شىعۋ بار دا، سونى ۇستاپ تۇرۋ بار. ەندىگى ماقسات - تۇعىرىمىزدىڭ بەرىكتىگىن ساقتاۋ. كوشپەندىلەر اماناتىنا سول ءۇشىن بىرلىك پەن تاتۋلىقتى ساقتاۋ پارىز. كۇلتەگىن، تونىكوك بيلەۋشىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» قاعيداتىن بەرىك ۇستاعان ابزال. سوندا عانا ەگەمەندىكتىڭ ماڭىزى جوعارىلاي تۇسەدى. تاۋەلسىز ءسوزى – كيەلى ۇعىم. اۋقىمى كەڭ. ونى ەشبىر نارسەگە تەڭەي المايمىز. سونداي قاستەرلى. اركەز شامشىراق، ەڭسەمىزدى تىكتەپ جۇرۋگە سەرپىن بەرەدى. ەڭ نەگىزگىسى، باسقاعا كىرىپتار ەمەسپىز. سول قىرىنان كەلگەندە ماندىرەك. بەيبىت، مامىراجاي كۇندەردى كەشىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن! ءقادىرىن ءبىلىپ، تۇپكى ويىن ۇعىنايىق. مەيرامنان مەيرامعا باسىمىز امان، باۋرىمىز ءبۇتىن جەتە بەرەيىك!
بابالار اماناتى
قاراپ تۇرساڭىز، حالقىمىزدىڭ باستان كەشپەگەن تاعدىرلى كۇندەرى از بولماعان. ىلعي دا قيىننان قيىستىرىپ، تىعىرىقتان جول تاۋىپ، قيىنشىلىقتى ەڭسەرىپ وتىرعان. سول سەبەپتى دە قازاقتى باتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار. الگىندە ايتقان بابالار اماناتى - وسى ەلدى ارى قاراي دامىتۋ. وركەندەگەن مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ. ول ءۇشىن نەگىزگى جاعدايدىڭ ءبارى جاسالعان. سونىڭ ىشىندە جاستارعا مۇمكىنشىلىك كوپ. قايدا بارىپ، نەندەي ىسپەن اينالىسام دەسە دە، جول اشىق. سىرتتى كورەم، ءىلىم جيناپ تاجىربيە الماسۋعا دا تولىق جاعداي بار. ەڭ نەگىزگىسى، ەل مەن جەردىڭ ءقادىر قاسيەتىن تەرەڭ ۇعىنۋ كەرەك. ايانباي تىرلىك قىلسا، العا ورلەۋ دەگەن سول.
ارادا قانشاما جىلدار مەن تاريحي كەزەڭدەر ءوتىپ، الماسۋلار، عاسىرلار توعىسى بولسا دا، قازاق حالقى تۇپكى اتا-تەگىن ساقتاپ كەلەدى. كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەتىنىڭ وزگەلەردەن ەش كەم بولماعانى بۇگىنگە ۇزىلمەي جەتكەن سالت-سانامىزدان بايقالادى. ءتاڭىردىڭ ءوزى جۇرتىمىزدى تالايلى تاعدىردىڭ سوقپاعىنان امان ساقتاپ كەلە جاتقانداي. بۇعان مىڭ قايتارا تاۋبە! ۋاقىتتارى زىرعىعان داۋىرلەر اراسىندا جانشىلىپ كەتپەي، ىرگەمىز ءبۇتىن قالپىندا وسى زامانعا جەتۋىمىز اتا-بابالارىمىزدىڭ تەكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا دەپ تۇسىنەمىز. نەشە ءتۇرلى جاعداياتتار ورىن الىپ، تاريح ساحناسىنان ءوشىپ كەتۋگە دەيىن باردىق. جوڭعار شاپقىنشىلىعى 160 جىل بويى قازاق دالاسىنا ءوز قىلىشى مەن نايزاسىن تۇيرەدى. اقىر سوڭىندا جەر بەتىنەن جويىلدى. ودان كەيىن دە قانشاما قيىنشىلىققا ۇشىرادىق؟! ناۋبەتتى جىلدار باستان ارىلمادى. ءتۇرلى سوعىستار مەن ەلىشىلىك پاتشا زامانىنا قارسى كەزدەر بولدى. مۇنىڭ ءبارى تاريحتىڭ بەتتەرىندە سايراپ جاتىر. ودان سوڭعى اشارشىلىقتى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.
تاعدىرلى حالىق
ءبىر سوزبەن بايانداعاندا، تاعدىرلى حالىقپىز. بۇگىندە بارشا الەمگە نۇرىن شاشقان ەلمىز. جۇرت سىيلايدى، كورشى ەلدەر قۇرمەت تۇتادى. دۇنيەنىڭ قاي بۇرىشىنا بارساڭىز دا، قۇشاق جايا قارسى الادى. ەڭ باستىسى، بابالار اماناتىن ساقتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەپ كەلەمىز. كەلتىرىلگەن پىكىرلەردى ءبىر ارناعا توعىستىرعاندا، قانشاما قۇندى جاقۇت جىرلارىمىز بەن تاريحتى ءھام ەتنو-فولكلوردى جيناعانىمىز كورىنەدى. دەسە دە، الدا اتقارار شارۋا كوپ. بالكىم، ءبىر زاماندار ءوتىپ، بىزگە قاتىستى قولجازبالار مەن تىڭ دەرەكتەر تابىلىپ قالار. مىنە، سونداي كەزدە جاستار جاعى ۇلكەندەردەن العان ونەگەمىزدى قولدانىپ، ارمەن قاراتاي دامىتۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعانىمىز ابزالىراق بولار. مۇنى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرامىز.
كەي-كەيدە بەيبىت، مامىراجاي، دوسشىل ەلدە عۇمىر كەشىپ جاتقانىما ريزا بولامىن. اسىرەسە، شەتەلگە كوپ شىعاتىن، سپورتشىلارىمىز بەن ونەر، ءبىلىم مەن عىلىم ادامدارى كوپتەپ سەزىنەدى ەكەن. ءبارىنىڭ پىكىرى قازاق ەلىنىڭ سىرت جاقتاعى ابىرويى اسقاق دەگەندى ايتادى. مۇنىسى راس-تىن. ول جاعىن وزىمىزگە ساياحاتتاپ، كەلىپ جاتقان ساياحاتتاۋشىلاردان ەستىپ ءبىلىپ ءجۇرمىز.
الاش ارداقتىسى ءارى قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ «وزعاندارعا جەتۋ كەرەك، جەتكەندەرىمىزدەن وزۋ كەرەك. دۇنيەنىڭ تورىنە تىرمىسقاندار، توردەن ورىن الىپ جاتىر. تىرمىسپاعاندار ەسىكتە قالىپ جاتىر: ەسىكتە قالماي، تورگە تىرمىسالىق. باسقالار تورگە قالاي بارا جاتقانىنا قاراپ، ءبىز دە سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەيىك» دەيدى. راسىندا، الدىڭعى قاتارلى قارىشتاپ دامىپ بارا جاتقان ەلدەردىڭ ەڭ نەگىزگى قاجەتتى جاقتارىن الىپ، وركەندەۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋ كەرەك دەگەندى مەگزەيدى. سوناۋ XX جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان اسىل ويلار بولسا دا، ومىرشەڭدىگىن جويماي وسى ۋاقىتقا جەتتى. ءالى دە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويمادى. قايران «الاش الىپتارى» ەل مەن جەردىڭ قامىن كۇيىتتەپ، بولاشاقتى ويلاپ تالاي ءىس قىلدى. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىن ۇلى وقۋلىق جازدى، «قازاق حرەستوماتياسى»، «ادەبيەت تانىتقىش»، «ءتىل قۇرالى» سىندى قۇندى ەڭبەكتەر جازدى. قازاقتىڭ ادەبي ءھام تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەدى. بار جيعان تەرگەن ءىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ەل مۇددەسىنە جۇمسادى. ال حالەل دوسمۇحامەدوۆ اتامىز «مەدەسينا عىلىمدارى» توڭىرەگىندە زەرتتەۋلەر جاسادى. قىسقاسى، كوپتەگەن شارۋالار مەن عاسىرعا بەرگىسىز تىرلىكتەر اتقارىلدى. ناتيجەسىندە، «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ» ولشەۋسىز مۇراسى بۇگىنگى جاستارعا ازىق بولۋدا. ءتىپتى جولباستاۋشى – باعدارشام دەسەم، ارتىق ايتپاعاندىق بولار.
قازاق ەلىنىڭ باعدارى ايقىن، جولى انىق. ولاي دەيتىنىمىزدىڭ ءوز ءجونى بار. ويتكەنى اينالاسىمەن تاتۋ، بەيبىتشىل ەل. جاستارى شەتىنەن العىر. ەڭ باستىسى، بولاشاققا ارتقان سەنىمى مول. بىرلىگى جاراسقان، بىر-بىرىنە قولداۋ بىلدىرە الاتىن جۇرتى بار. شەتىنەن ەڭبەكسۇيگىش، عىلىمدى يگەرىپ، الەمدى تاڭعالدىرىپ جۇرگەن قاراكوزدەرگە مىڭ العىس. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتىپ، ەلىمىزدىڭ ىلگەرىلەۋىنە ناقتى ۇلەس قوساتىن دا سولار بولماق. اقىن قادىر مىرزا ءالى ايتقانداي، «ءبىز – تاريحى قالىڭ ەلمىز». دارابوز اقىننىڭ ويىنىڭ تۇبىندە ۇلكەن ءمان مەن ماعىنا تۇنىپ جاتىر. ەگەر ءبىزدىڭ شەجىرەمىزدى شەرتەر بولساڭىز، تالاي تاريحقا كۋاگەر بولاسىز. ەل بىرلىگى بەكەم بولسىن!
زامانىندا قازىبەك بي «اتادان جاقسى ۇل تۋسا، ەلدىڭ زورى بولادى» دەپتى. جوعارىداعى پىكىرلەردى توپشىلاي كەلگەندە، وسىعان سايادى. ول دەگەنىمىز – ءبىلىمدى، اقىلدى، تاربيەلى ۇلتتى قالىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز. قازاق ەلىنىڭ ايبىنى اسقاقتاي بەرسىن!