سوڭعى كەزدەرى جەكە سوت ورىنداۋشىلارعا قاتىستى شاعىم كوبەيگەن. «بىرەۋدىڭ بانكتىك شوتىن زاڭسىز بۇعاتتاپتى»، «ەڭبەگىنە الاتىن ۇستەماقىنى بىرنەشە ەسە كوپ الىپتى»، «جالعىزباستى انانىڭ اليمەنتتەن وندىرەتىن اقشاسىن الىپ قويىپتى»، «جوق قارىزدى بار ەتىپ كورسەتىپتى» دەگەندەردى ءجيى ەستيمىز.
سوتتىڭ شەشىمدەرى مەن قاۋلىلارىن ورىندايتىن، ورىنداماعان ازاماتتارعا ورىنداتاتىن قۇقىقتىق قىزمەتكەرگە ارنايى ليسەنزيا بەرىلەدى. بۇگىندە كەيبىرى سوت ورىنداۋشىلارىن كوللەكتورلارمەن شاتاستىرىپ جاتادى. بىلتىر الماتى وبلىسى، اقبۇلاق اۋدانىندا 5 ادامدى ءولتىرىپ، ءومىر بويى تۇرمەگە توعىتىلعان دۋجنوۆتىڭ ىسىنەن كەيىن سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ مىندەتىن رەتتەۋ ماسەلەسى پارلامەنتتە قارالعان ەدى. قوعامدا دا ءبىراز پىكىرتالاس تۋىندادى. ءبىراق ارادا جىل وتسە دە، زاڭ تالاپتارىن ورىندايتىن قىزمەتكەرلەر ماسەلەسىنىڭ ءالى «ءبىر قايناۋى كەم» سياقتى ما، قالاي؟ جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا قاتىستى شاعىمدار كوبىندە ءجيى زاڭسىز ارەكەتكە باراتىنىن زاڭگەرلەر دە راستايدى. سالا ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، سوت ورىنداۋشىلارىنان قورقۋدىڭ قاجەتى جوق.
ينستيتۋتتىڭ تاريحىنا زەر سالساق، 2005 جىلى وتكەن ق ر سۋديالارىنىڭ IV سەزىندە قازاقستاندا جەكە سوت ورىنداۋشىلار ينستيتۋتىن ەنگىزۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ، كەيىننەن «اتقارۋشىلىق iس جۇرگiزۋ جانە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ مارتەبەسi تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسى پارلامەنت ماجىلىسىنە ۇسىنىلدى. ءسويتىپ، ق ر پرەزيدەنتى 2010 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە قول قويدى. سوعان سايكە س، جەكە سوت ورىنداۋشىلار ينستيتۋتىندا باستاپقىدا بۇرىنعى مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلار عانا ليسەنزيا الىپ جۇمىس ىستەي باستادى. بيىل جەكە سوت ورىنداۋشىلار قۇرىلىمىنىڭ قۇرىلعانىنا 13 جىل تولدى. سودان بەرى 57 زاڭ مەن ونىڭ 116-بابىنا 397 تۇزەتۋ ەنگىزىلدى، 11 باپ الىنىپ تاستالدى، 10 جاڭا باپ پايدا بولدى. بىلتىرعى رەسمي اقپارات بويىنشا، رەسپۋبليكادا 263 مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىسى، 2200 جەكە سوت ورىنداۋشىسى بار. ولاردىڭ قىزمەتى مەن مىندەتتەرى «اتقارۋشىلىق iس جۇرگiزۋ جانە سوت ورىنداۋشىلاردىڭ مارتەبەسi تۋرالى» زاڭىمەن رەتتەلەدى.
زاڭعا ەنگىزىلگەن سوڭعى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى – ەندى سوت ورىنداۋشىلارى بورىشكەردىڭ ەسەپشوتىنداعى قاراجاتىن تولىق بۇعاتتاي المايدى. جىلدىڭ باسىندا ادىلەت مينيسترلىگى وسىنداي ادىستەمەلىك ۇسىنىمدى بەكىتكەن ەدى. تاعى ءبىر ماسەلە، ءبىر رەت ليسەنزياسىنان ايىرىلعان سوت ورىنداۋشى 3 جىلدان كەيىن قايتا ليسەنزيا الا الادى. پروكۋراتۋرا كەلتىرگەن مالىمەت بويىنشا، بىلتىر 9 جەكە سوت ورىنداۋشى ليسەنزياسىنان ايىرىلعان. نە ءۇشىن ليسەنسياسىنان ايىرىلعانىنا، ناقتى سەبەبىنە قاراماستان سول سوت ورىنداۋشىلارى ءۇش جىلدان كەيىن قايتادان قىزمەتىنە كىرىسە الادى.
زاڭگەرلەرگە ازاماتتار تاراپىنان سوت ورىنداۋشىعا قاتىستى كەلەتىن سۇراقتار وتە كوپ. سونداي سۇراقتاردىڭ ءبىرى – «نەگە مەن سوت ورىنداۋشىعا قارىزدان بولەك، تاعى دا ۇستەماقى تولەۋىم كەرەك؟». وسى رەتتە سوت ورىنداۋشىنىڭ سانكسياسىنىڭ ناقتى سوماسى بولۋ كەرەك ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. نەسيەدە عانا ەمەس، باسقا بىرەۋدەن قارىز وندىرۋدە قاراجاتتان بولەك، سوت ورىنداۋشىنىڭ جۇمىسىنا سانكسياسىن تولەۋ مىندەتتەلەدى. جەكە سوت ورىنداۋشىلار تۋرالى ءسوز بولعان كەزدە، ەڭ الدىمەن، اليمەنت ماسەلەسى تىلگە تيەك بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. وسى رەتتە قالا بويىنشا جەكە سوت ورىنداۋشىلارى وڭىرلىك پالاتاسىنان سۇراپ بىلگەن ەدىك.
امانگۇل قىدان قىزى، قوعام قايراتكەرى، زاڭگەر:
قۇقىعىن قايتا قاراۋ قاجەت
جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا قاتىستى مامان رەتىندەگى پىكىرىم ەكىگە ايىرىلادى. مەملەكەتتىك سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ تاراپىنان جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلى وتە ءتيىمدى دە، ال جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا كەلگەن كەزدە قاراما-قايشىلىقتار بايقالىپ-اق قالادى. ەڭ الدىمەن، جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ كەرەك دەپ سانايمىن. سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى زاڭدى ءالى دە مۇقيات قاراۋ كەرەك سياقتى. زاڭگەرلىك كەڭەس الۋ ءۇشىن الماتىدان بولەك، باسقا وڭىرلەردەن ءجيى حابارلاسىپ جاتادى. سوتتارعا ءجيى قاتىسامىز. شيكىلىكتەر ءجيى بايقالادى. سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ىشىندە مىندەتىن 2019 جىلدان بەرى ءالى ورىنداماعان ىستەر كوپ. مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ تاراپىنان 10 ميلليوننان استام ءىستى قاراۋ بارىسىندا ولاردى ءوندىرۋ وڭايىراق بولادى. سوت ورىنداۋشىلارى جۇمىسى بار ازاماتتاردان اليمەنتتى وتە قىسقا مەرزىمدە وندىرە الادى، ال جۇمىسسىزداردان وندىرە الماي، ءىستى سوزىپ ءجۇرىپ الاتىن سوت ورىنداۋشىلارى بار.
ماسەلەن، ماڭعىستاۋ وبلىسى، جاڭاوزەن قالاسىنداعى ءبىر تۇرعىننىڭ ءىسىن قارادىم. ازاماتتىڭ كامەلەت جاسىنا تولماعان 2 بالاسى بار. ءبىر بالاسى ءىى توپتاعى مۇگەدەك. سوت ورىنداۋشىسى ءتورت جىل بۇرىن شىققان سوتتىڭ شەشىمىن ءالى كۇنگە دەيىن ورىنداماي ءجۇر. سوت ورىنداۋشىسىنا بىرنەشە رەت حابارلاسقان. تەك ءبىر جىلدان كەيىن عانا، 2020 جىلى بورىشكەردى ىزدەۋگە كىرىسكەن. ءوزىنىڭ تاراپىنان جۇمىس ىستەپ جاتقان جوق. ءوز ىسىنە سالعىرتتىق تانىتاتىن سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ليسەنزياسىن الىپ قويۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. جالعىزباستى انالاردىڭ كوبى اليمەنت وندىرۋدە ءوزىنىڭ قۇقىعىن تولىق بىلمەيدى. مۇنى جاقسى بىلەتىن سوت ورىنداۋشىلارى اليمەنتكە قاتىستى ءىستى قاراماي، نەمقۇرايلىلىق تانىتادى. سەبەبى، اليمەنت الا الماي جۇرگەن انالار سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازۋدى بىلمەيدى.
مامان رەتىندەگى كەڭەسىم، ەگەر سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ تاراپىنان زاڭسىزدىقتار بايقالسا، مىندەتتى تۇردە ءتيىستى مەكەمەلەرگە ارىز-شاعىم تۇسىرگەن ءجون. وڭىرلىك سوت ورىنداۋشىلار پالاتاسىنا ارىز بەرۋ ارقىلى سوت ورىنداۋشىعا شاعىم بەرىلەدى.
تاقىرىپقا وراي
سالتانات ديحانبايەۆا،
«قۇقىقتىق قورعاۋ جانە زاڭدى قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى» زاڭ كونسۋلتانتتارى پالاتاسىنىڭ زاڭگەرى:
ءتارتىپ پەن ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋدا ءرولى ماڭىزدى
سەنىمدى جەكە سوت ورىنداۋشىلارى ءوز مىندەتىن زاڭناماعا جانە جوعارى كاسىبي ستاندارتتارعا سايكەس ورىندايدى. ولار اتقارۋشىلىق راسىمدەردى جۇرگىزۋ كەزىندە دالدىك جانە وبەكتيۆتىلىك تانىتادى. مۇنداي جەكە سوت ورىنداۋشىلار سوت پروسەسىندە بارلىق تاراپتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى، زاڭدىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن ءادىل جولمەن جۇرەدى. جەكە تاجىريبەمدە ءوز ىسىنە ادال، سەنىمدى سوت ورىنداۋشىلاردى ءجيى كەزدەستىردىم.
ءار ىسكە، تاراپتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىنە قۇرمەتپەن قارايدى جانە ولاردىڭ شەشىمدەرى زاڭدى نەگىزدەرگە نەگىزدەلگەن. ولار سونداي-اق، ازاماتتارمەن اشىقتىق پەن قارىم-قاتىناستى ساقتايدى، بۇل ازاماتتاردىڭ سەنىمىنە كىرەدى، سەنىمدى قارىم-قاتىناسقا ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. وكىنىشكە قاراي، باسقا قىزمەت سالاسى سياقتى، جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ اراسىندا دا زاڭسىز ارەكەت ەتەتىن ماماندار تابىلادى. جەكە سوت ورىنداۋشىلارى قوعامداعى ءتارتىپ پەن ادىلەتتىلىكتى ساقتاۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ءبارى بىردەي زاڭدى بەلدەن باسادى دەۋ – ابەستىك. مەن بىلەتىن سوت ورىنداۋشىلاردىڭ دەنى جۇمىسىنا ادالدىق تانىتىپ كەلەدى. سوندىقتان كەيبىر سوت ورىنداۋشىلاردىڭ ارەكەتى باسقالارىنا كولەڭكە تۇسىرمەۋى كەرەك. سوتتىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋدا، ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدا كاسىبي تاجىريبەسى مول سوت ورىنداۋشىلارىن قولداۋ وتە ماڭىزدى.
عاني مۇساقۇلوۆ،
الماتى قالاسى جەكە سوت ورىنداۋشىلارى وڭىرلىك پالاتاسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى:
تالاپ كۇشەيە ءتۇستى
الماتىدا 286 سوت ورىنداۋشى جۇمىس ىستەيدى. بيىل ەكىنشى توقساندا اليمەنت ماسەلەسى بويىنشا جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ۇستىنە 34 شاعىم ءتۇستى. ونىڭ ءبارى قاراستىرىلۋدا. كەيبىر ازاماتتار ەسەپشوتقا بۇعات قويۋ بويىنشا شاعىمدانادى. بيىل 8 سوت ورىنداۋشىنىڭ ليسەنزياسى توقتاتىلىپ، جۇمىستان شىعارىلدى. ءقازىر اليمەنتكە قاتىستى شاعىمدار ەداۋىر ازايدى. الماتى قالاسى بويىنشا 10 مامانداندىرىلعان ارنايى باقىلاۋ كەڭسەسى جۇمىس ىستەيدى. بۇل كەڭسە تەك اليمەنت ماسەلەسىن قاراستىرادى. قالا بويىنشا جەكە سوت ورىنداۋشىلارى اينالىساتىن ىستەردىڭ ۇلەسى بويىنشا اليمەنت ءبىرىنشى ورىندا تۇر. بىزدەگى مامانداردىڭ كوبى وسى ماسەلەمەن ءجيى اينالىسادى. سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ باستى مىندەتى – سوتتىڭ شەشىمىن ورىنداۋ. تەك اليمەنت قانا ەمەس ايىپپۇلدار، مەملەكەتكە تولەنەتىن ايىپپۇلدار ءىسى دە قارالادى. «بورىشكەر» ءىس-شاراسى ارقىلى الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتى مەن سالىق كوميتەتىمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ، قالالىق بيۋدجەتكە 15 ميلليونعا جۋىق قارجى ءوندىرىلدى. سوندىقتان بارلىق سوت ورىنداۋشىعا كىر كەلتىرە بەرۋگە بولمايدى. ءقازىر تالاپ تا، زاڭ دا قاتاڭداتىلدى. زاڭسىز ارەكەتكە بارعان قىزمەتكەردى جۇمىستان شىعارامىز.
ليسەنزياسىنان ايىرىلعان سوت ورىنداۋشىنىڭ قايتادان پالاتاعا جۇمىسقا كىرۋى ەكىتالاي. مەملەكەتكە جارنا تولەپ، اۋىزشا، جازباشا ەمتيحان تاپسىرادى. ماماندارعا تالاپ كۇشەيدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە جۇمىسقا كىرەردە تەست تاپسىرادى عوي. ءقازىر بىزدە دە سونداي جۇيە ەنگىزىلگەن. كومپيۋتەر ارقىلى تەست تاپسىرادى. 100 باللدان 75 بالل الۋعا ءتيىس. «ءۇش جىل دەمالىپ، جۇمىسىنا قايتا كىرىسەدى. ليسەنزيا قايتارۋ قيىن ەمەس» دەگەن الىپقاشپا اڭگىمەلەرگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق.
الماتى قالاسى جەكە سوت ورىنداۋشىلارى وڭىرلىك پالاتاسى 2013 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ءبىز الماتى وبلىسىنا قاتىستى ماسەلەلەردى قاراي ا لمايمىز. كەيبىر بورىشكەرلەر كەلەدى. تەك قالا بويىنشا قىزمەت كورسەتىلەدى. رەسپۋبليكانىڭ ءار وڭىرىندە پالاتالار جۇمىس ىستەيدى. قالادا تىركەلگەن، ءبىراق باسقا قالادا تۇراتىن بورىشكەرگە ءىستى جىبەرەمىز. تۇرعىلىقتى مەكەنجاي بويىنشا ىستەر قوزعالادى. جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنا قاتىستى شاعىمداردىڭ اراسىندا دالەلى جوقتار دا بار.
ءقازىر كوپتەگەن كوللەكتورلىق كومپانيا قىزمەتكەرلەرى سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ اتىن جامىلىپ، ازاماتتارعا حابارلاسىپ جاتادى. جەكە سوت ورىنداۋشىلارىنىڭ ەمبلەماسىن وزدەرىنە قويىپ، ءبىزدىڭ اتىمىزدان سويلەيدى. وسىنداي فاكتىلەر بۇرىن ءجيى كەزدەسەتىن. كوللەكتورلار تاراپىنان بولاتىن مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەر سوڭعى كەزدەرى ازايىپ كەلەدى.
دايىنداعان گۇلجانات سەمبايەۆا
«اlmaty-akshamۋ» №85، 18 شىلدە، 2023 جىل