قازاق – قاشاننان تويشىل حالىق. «بەرەكەلى جەردەن مەرەكە كەتپەيدى» دەپ، كوڭىلىنىڭ كەڭدىگىن، دارحاندىعىن پاش ەتكەن حالقىمىز تويدى قازىناعا بالاعان.
بالا ومىرگە كەلگەندەگى شىلدەحانادان باستاپ، پەرزەنت ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعالاردىڭ ەشبىرىن اتاۋسىز قالدىرماعان اتا-بابالارىمىز بۇكىل مال-مۇلكىن، داۋلەتىن كەيدە سول ءبىر ۇلان-اسىر توي ءۇشىن جينايتىنداي كورىنەتىنى دە بار. سودان با، «جيعان-تەرگەنىڭ تويدا شاشىلسىن» دەگەن ءسوز كۇنى بۇگىنگە دەيىن تىلەكتىڭ تىلەگى بولىپ جالعاسىپ كەلەدى.
اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، قازاقتىڭ تويى – جاي عانا اس ءىشىپ، اياق بوساتۋ ەمەس. ول – ءتىنى ۇزىلمەي كەلە جاتقان وزىق ادەت-عۇرىپتار مەن سالت-داستۇرلەردىڭ جەمىستى جالعاستىعى، ساباقتاستىعى پاش ەتىلەتىن تاعىلىمدى شارا. بولعان. دەگەنمەن، زامان دا، ادام دا وزگەرىپ، ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ دەنى اياقاستى بولۋعا اينالعان بۇگىنگى تاڭدا قازاقتىڭ تويى دا تۇرلەنىپ جاتىر. جاقسى جاعىنا بولسا ءبىر ءجون عوي. وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى كەزدەگى كەيبىر تويلاردا اتا سالتىمىزدا اتىمەن بولماعان ىرىم-جىرىمدار، كەلەڭسىز كورىنىستەر بوي كورسەتۋدە. ونىڭ ەڭ سوراقىسى – ۇيلەنۋ تويىنا قاتىستى.
تاياۋدا الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندە جاريالانعان بەينەجازبادان بۇرىن-سوڭدى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىمەگەن سۇمدىققا كۋا بولدىق. داپ-دارداي ەكى ايەل توي ۇستىندە جەلەك جامىلعان جاس كەلىننىڭ اۋزىنا كەزەك-كەزەك جابىسىپ جاتىر. باقساق، بىرەۋى – ۇيلەنىپ جاتقان جىگىتتىڭ شەشەسى، ەكىنشىسى – اجەسى ەكەن. ياعني، ەكەۋى دە – كەلىننىڭ ەنەسى ەسەبىندە. ال مىنا تىرلىكتەرى نە دەسەك، كونفەتتىڭ ءبىر ۇشىن وزدەرى تىستەپ، ەكىنشىسىن كەلىنگە تىستەتىپ، ءتاتتىنى ءبولىپ جەگەن تۇرلەرى بولسا كەرەك. مۇنداعى ماقسات – ەنە مەن كەلىن بولاشاقتا بىر-بىرىمەن اۋىزبىرلىكتە، ءتاتۋ-تاتتى بولسىن دەگەن ىرىم-مىس. كورەر كوزگە ەرسى، مادەنيەتكە قايشى وسىنداي جيىركەنىشتى تىرلىككە بارعان ادامداردىڭ قىلىعىنا قالاي كۇيمەيسىڭ، قالاي دەنەڭ تۇرشىكپەيدى؟!
بىلە-بىلسەك، ەنە مەن كەلىن سىيلاستىعىنىڭ ارتۋى ولاردىڭ جۇرت الدىندا اۋىز جالاسىپ، ءبىر كونفەتتى ءبولىپ جەگەنىنە قاراپ قالعان جوق. وتباسىندا دۇرىس تاربيە الىپ، ۇلكەندى ۇلكەندەي سىيلاپ وسكەن ادەپتى، كورگەندى قىز بوساعا اتتاعاننان كەيىن دە سول ادەبىنەن اسپايدى، يبالى كەلىن بولىپ، اتا-ەنەگە لايىقتى قۇرمەت كورسەتەدى. ال كەزىندە ءوزى دە سونىڭ ورنىندا بولعان پاراساتتى ەنە جاس كەلىنگە «ۇلىمنىڭ ومىرلىك سەرىگى»، «ۇرپاعىمىزدى جالعاۋشى»، «اۋلەتتىڭ ەندىگى وتاناسى» دەپ قارايدى، بىلمەگەنىن اقىلعا سالىپ ۇيرەتىپ، جاڭا ورتاعا تەز ءسىڭىسىپ كەتۋىنە سەپتەسەدى.
قالاي بولعاندا دا، ەلدىڭ بۇگىنگى ءومىر ءۇردىسى، تۇرمىس-سالتى باسقا. جاس كەلىننىڭ باسىنا اڭگىرتاياق ويناتىپ، ايۋداي اقىرىپ وتىراتىن ەنە دە، كۇيەۋىنەن بۇرىن ەنەسىنەن قورقىپ، سونىڭ ايتقانىمەن عانا ءجۇرىپ-تۇراتىن كەلىن دە جوق. كەرىسىنشە، كوپ جاعدايدا ەنەنىڭ ءوزى كەلىنگە – كەلىن بولاتىن زامان ءقازىر. ونى كۇندەلىكتى كورىپ تە ءجۇرمىز.
وتكەندە ءبىر ۇزاتۋ تويىندا تىلەك ايتقان قالىڭدىقتىڭ تۋىستارى قۇداعيعا «قىزىمىزدى سىزگە تاپسىردىق» دەپ جاتتى. الدەنەشە رەت ايتىلعان سول سوزگە وراي، كۇيەۋ جىگىتتىڭ جەڭگەلەرىنىڭ ءبىرى: «قىزىمىزعا قيىن بولماي ما، ەنەسى قانداي ادام دەپ الاڭداماڭىزدار. قۇداعيلارىڭىز قۇمىرسقاعا دا قيانات جاسامايتىن، قاق-سوقپەن ءىسى جوق، وتە مومىن ادام. قايتا ءبىز سول ەنەسىن كەلىنگە امانات قىپ تاپسىرساق پا دەپ تۇرمىز» دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىرگەنى بار. قالجىڭ بولسا دا جانى بار ءسوز بۇل.
ۇزاتۋ تويلارىندا كەيىنگى كەزدە ۇردىسكە اينالعان جورانىڭ ءبىرى – قالىڭدىقتىڭ ارتىنا قاراي گۇل لاقتىرۋى جانە تۇرمىسقا شىقپاعان قىزداردىڭ سونى الۋعا تالاسا-تارماسا ۇمتىلۋى. بۇرىن مۇندايدى الدەبىر شەتەلدىك سەريالداردان عانا كورەتىنبىز جانە بۇل ولاردا «قالىڭدىقتىڭ لاقتىرعان گۇلىن قاي قىز السا، سول قىزدىڭ جولى اشىلادى، تەڭىن تاۋىپ، كوپ ۇزاماي تۇرمىسقا شىعادى» دەگەن ىرىممەن جاسالاتىن نارسە-تۇعىن. تويدى ەرەكشە عىپ تۇرلەندىرۋىگە تىرىساتىن اسابالاردىڭ شىعارعانى ما الدە كينودان كورگەنىن ىستەگىسى كەلگەن قالىڭدىقتىڭ قالاۋى ما، ايتەۋىر ءقازىر ۇزاتىلۋ تويىندا گۇل لاقتىرمايتىن قىز كەمدە-كەم.
قازاقى ءسالت-داستۇردىڭ جاي-جاپسارىنا جەتىك بەلگىلى قالامگەر زەينەپ احمەتوۆا بارعان سايىن ءسىڭىستى بولىپ بارا جاتقان بۇل ءۇردىستى ەرسى سانايدى. زەينەپ اپايدىڭ بۇل ورايداعى پىكىرى: «ءقازىر قىزدى شىعارىپ سالار كەزدە ءبىر توپ قىز قالىڭدىقتىڭ ارتىنا تۇرادى. ءسويتىپ تۇرۋدىڭ ءوزى قازاقتىڭ قىزدارىنا وتە ىڭعايسىز. بايسىراپ بارا جاتقانداي، ۇلكەن-كىشىنىڭ، اكە-شەشەڭنىڭ كوزىنشە گۇلگە تالاسۋ ۇيات. كۇيەۋگە تيەتىنىڭدى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى عوي، ءبىراق ولاي جاريا عىپ كەرەگى جوق. گۇلدى لاقتىرعان ساتتە ءبارى ۋلاپ-شۋلاپ، وسى ءقازىر كۇيەۋگە شىعىپ كەتەردەي ايعايلايدى. ءبىراق قازاقتىڭ سالتىندا ۇزاتىلاتىن قىز گۇل ەمەس، تاقياسىنداعى ۇكىسىن وزىنەن كەيىنگى جاقىن سىڭلىلەرىنە ءبولىپ بەرىپ كەتەدى. نەگە وسىنى تويدا جاساماسقا؟» – دەگەنگە سايادى. ورىندى پىكىر، دالەلدى ۋاجگە دەن قويىپ، قۇلاق اسساق، قانەكي!..
ادەتتە بەتاشار كەزىندە سالەم سالاتىن كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى جەڭگە، دۇرىسى، ەكى ابىسىنى تۇراتىنى بەلگىلى. ولار بۇل تابالدىرىقتى جاس كەلىننەن بۇرىن اتتاعاندىقتان، ەندىگى جەردە وعان ءجون كورسەتىپ، اۋلەتتىڭ وزىندىك ءتارتىبىن، قالىپتاسقان ءسالت-داستۇرىن تۇسىندىرەدى، اعايىن-تۋىسپەن تانىستىرادى، اركىمنىڭ جولىن، ءجونىن ۇعىندىرادى. سوندىقتان زەينەپ اپاي ەكى جەڭگەنىڭ بۇل اراداعى ءرولى زور ەكەنىن ايتادى جانە كەلىننىڭ قاسىنا كىم كورىنگەندى اكەلىپ، ءتىپتى كەيدە جالاڭباس، شالبارمەن تۇرعىزا سالۋدى قۇپتامايدى. «نەگىزى، جاس كەلىندى تالايعا دەيىن ۇيرەتەتىن سول ابىسىندارى بولعان. بىزدە ءداستۇردىڭ سىرتقى كورىنىسىن عانا قابىلدايدى، تۇپكى ماعىناسىنا ءمان بەرمەيدى. وتكەندە ەكى كەلىندى ءبىر كۇندە تۇسىرگەن عوي. سويتسە، ولاردىڭ بىرەۋىن ەسىكتەن، ەكىنشىسىن تەرەزەدەن ءتۇسىرىپتى. ول – نە ماسقارا؟ تەرەزەدەن تۇسەتىندەي ول كەلىن ۇرى ما؟! قازاقتا مۇنداي نارسە بولماعان. كەلىن تابالدىرىقتى وڭ اياعىمەن اتتاپ كىرۋى كەرەك. تابالدىرىقتى اتتاعان كەزدە ءۇش قايتارا سالەم جاسايدى، – دەيدى.
جالپى، تويداعى سوراقىلىقتار تۋرالى ەلدەن ەستىگەنىمىز دە، عالامتوردان كورىپ جۇرگەنىمىز دە جەتىپ ارتىلادى. «بوياۋشى، بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بوياپتى» دەمەكشى، اركىم قيالى كەتكەن، شاماسى جەتكەن جەرگە دەيىن شالىقتاۋعا، قالىقتاۋعا قۇمار. ءبىراق وسى تاراپتاعى داراقى قىلىق، ەرسى ادەتىمەن ۇلت مادەنيەتىن مانسۇقتاپ، اتا سالتىن اياقاستى ەتىپ جۇرگەنى سولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا قاپەرىنە كىرمەيتىنى وكىنىشتى.