ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، عالىم-تاريحشى جانە قوعامتانۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى اۋدارماشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، مادريد (يسپانيا) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سامات وتەنيازوۆتىڭ 75 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان «الەم ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندەگى اتتيلا تۇلعاسى» تاقىرىبىندا حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنسيا وتەدى.
سامات كوشەن ۇلى ودەسساداعى مەچنيكوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن (يسپان ءتىلى جانە ادەبيەتى ءبولىمى، رومان-گەرمان فيلولوگياسى فاكۋلتەتى) بىتىرگەن (1978). ودەسسانىڭ رىبنىي پورتىندا يسپان ءتىلى مامانى بولىپ جۇمىس ىستەگەن (1977-79). قازاق كسر عا ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولدى (1981-99). حالىقارالىق جۋرناليستىك قىزمەت تە اتقاردى. لوندونداعى (انگليا) Central Asia News File جۋرنالىندا ورتا ازيا مەن قازاقستان بويىنشا ءتىلشى بولدى (1991-2001). ق ر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى ديپلوماتيالىق اكادەميادا يسپان تىلىنەن ساباق بەردى (1997-2000). كۋبانىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىندە اۋدارماشى جانە كەڭەسشى قىزمەتىن اتقاردى (1998-99). قازاق اكادەميالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە باسشىلىق قىزمەتتە (كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، دەكان، ءبىرىنشى پرورەكتور) بولعان (1998-2003). ابىلاي حان اتىنداعى الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە قازاق-امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندە يسپان ءتىلى جانە لاتىن تىلىنەن ساباق بەردى (2003-18). 2018 جىلدان بەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا يسپان تىلىنەن ساباق بەرەدى.
س.وتەنيازوۆ ۇلتتىق جانە الەمدىك تاريح، حالىقارالىق قاتىناستار، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق ماسەلەلەر بويىنشا 600-دەن استام عىلىمي جانە عىلىمي-كوپشىلىك ەڭبەكتەر مەن ماقالالاردى جارىققا شىعاردى. عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى پوستكەڭەستىك ەلدەردە، جۇڭگو، تۇركيا، ۆەنگريا جانە ت.ب. ەلدەردە جاريالانعان. قازاقستان مەن جاقىن جانە الىس شەتەلدەردە وتكەن 400-دەن استام حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق جانە عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا، كونگرەسس، دوڭگەلەك ۇستەلدەر مەن سەمينارلاردىڭ قاتىسۋشىسى.
سامات كوشەن ۇلى جوعارى وقۋ ورنى ءبىلىم الۋشىلارىنا ارنالعان يسپان ءتىلى وقۋلىعىن (پراكتيكا پەريەۆودا يسپانسكوگو يازىكا)، «ريم مەن حۋن يمپەريالارى اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستار» وقۋ قۇرالىن جازدى. يسپان ءتىلىنىڭ بىرنەشە ەلەكتروندىق وقۋلىقتارى بار.
عالىمنىڭ يسپان، ورىس، شاعاتاي تىلدەرىنەن اۋدارعان كولەمدى كىتاپتارى بار. اۋدارما سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى ءۇش سالادان تۇرادى. رومۋلو گالەگوستىڭ (ۆەنەسۋەلو) «دونيا باربارا» رومانىن يسپان تىلىنەن اۋدارعان. دۇنيەجۇزىنىڭ بارلىق تىلدەرىنە اۋدارىلعان جانە ەڭ كوپ باسىلىپ شىققان وسى روماننىڭ ۇزىندىلەرىن س.وتەنيازوۆ رەسپۋبليكامىزدىڭ گازەت-جۋرنالدارىندا جاريالادى. ق ر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن 2012 جىلى تولىق جارىق كوردى.
ورىس تىلىنەن اۋدارمالارى نەگىزىنەن ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى بولدى. ول اۋدارمالار 1985 جىلى ۇلى عالىمنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن يۋنەسكو كولەمىندە تويلاعان كەزدە باسپا بەتىندە جاريالاندى. شاعاتاي تىلىنەن قادىرعالي جالايريدىڭ «شەجىرەلەر جيناعى» اتتى ەڭبەگىن اۋدارىپ، 1997 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان جاريالادى. وتاندىق تاريح پەن ادەبيەت سالاسىنان ىرگەلى زەرتتەۋلەر جاسادى. اتتيلانىڭ الەم ادەبيەتىندەگى ورنىن كەڭ كولەمدە زەرتتەگەن عالىم (جەتى كىتاپتىڭ اۆتورى). عىلىمي تۇرعىدان «اتتيلا جانە ونىڭ ەۋرازيا تاريحىنداعى ورنى» اتتى ەكى تومدىق مونوگرافياسى «اتامۇرا» باسپاسىنان (2024) قازاق تىلىندە، تۇركيادا تۇرىك تىلىندە شىقتى (2025).
قازاقستانداعى شوقانتانۋشى عالىمداردىڭ كوشباسشىسى، ش.ءۋاليحانوۆ تۋرالى «شوقان وسكەن ورتا» (1996)، «شوقاننىڭ عىلىمي مۇرالارى» (2025) ەڭبەكتەرىنىڭ اۆتورى، قازاق مەملەكەتى مەن بيلەر ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىسى.
«Qazaq universiteti» گازەتى مەرەيتوي يەسىن قۇتتىقتاي وتىرىپ، تومەندەگى ماقالاسىن جاريالايدى.
ۆاتيكانداعى اتتيلا بەينەلەرى. جاساسىن، الگاردي!
حريستيان ءدىنىنىڭ ورداسى ۆاتيكاندا ءبىزدىڭ بابامىز اتتيلانىڭ بەينەسى جاسالعان تاريحي سۋرەتتەر بار. ولاردىڭ نەگىزگى مىندەتى حريستيان ءدىنىن ماداقتاپ، اتتيلا سىندى ەۋروپا تاريحىنداعى ۇلى ادامدار – ا.ماكەدونسكيي، يۋ.سەزارمەن قاتار تۇراتىن عۇن پاتشاسىن مۇقاتۋعا ارنالعان. ەۋروپادا توعىز عاسىردان استام ۋاقىت ۇستەمدىك جۇرگىزگەن حريستيان ءدىنى قايتا ورلەۋ (رەنەسسانس) باستالعاندا قيۋى كەتىپ ىدىراي باستادى. سول كەزدە حريستيانستۆونى كوتەرمەلەيتىن سيۋجەتتەرگە ارناپ ەسكەرتكىشتەر جاساۋعا كوپتەگەن ونەر مايتالماندارىن تارتىپ، تاپسىرىستار بەرىلدى. سوندا «452 جىلى ءوز اسكەرىمەن ريم قالاسىنا كىرمەگەن ۇلى قولباسشى اتتيلانى توقتاتقان لەون ءى» دەگەن تاقىرىپقا بەينە جازۋدى رافاەل سانتيگە (1483-1520) تاپسىرادى. سول تاريح اقيقاتىن بۇرمالاپ، ريم پاپاسىن قۇدىرەتتى ەتىپ كورسەتەتىن سۋرەت ۆاتيكانداعى ەليودار زالىندا ءالى تۇر. بۇل بابامىز اتتيلا كورسەتىلگەن العاشقى سۋرەت فرەسكا بولسا، ودان كەيىن دە تالاي ونەردىڭ شىڭىنا باعالايتىن ەرەكشە تۋىندىلار ەۋروپادا دۇنيەگە كەلىپ جاتتى. اتالعان كارتينامەن ءبىزدىڭ قازاق وقىرماندارى كوپتەن تانىس. ءسوز جوق، قۇدىرەتتى تۋىندى.
اۆتور قانشا رەاليست بولسا دا، حريستيان وكىلى جانە وسىناۋ كارتينانى سول حريستيان ءدىنىنىڭ ۇلكەن ورتالىعىنىڭ، ياعني ريم پاپاسى يۋليي ءىى-نىڭ تاپسىرىسىمەن جاساعانى تاريحي شىندىق. سوندىقتان اۆتوردىڭ العا قويعان مىندەتى اتتيلانىڭ قۇدىرەتتىلىگى ەمەس، حريستيان ءدىنىنىڭ لەون ءى-دىڭ قۇدىرەتتىلىگىن كورسەتۋ بولاتىن. ارينە، اۆتور لەون ءى-دى شىن مانىندە قۇدىرەتتى ەتىپ كورسەتىپ، دۇنيەگە پاش ەتتى. سونىمەن قاتار حۋن پاتشاسىن دا كەرەمەت ەتىپ كورسەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىنداي قۇدىرەتتى حۋن پاتشاسىن ريم قالاسىنا كىرگىزبەگەن، ياعني حۋندار توناۋىنان ساقتاپ قالعان لەون-ى دەپ كورسەتكەن.
شىندىعىندا، ولاي ەمەس. لەون-ى اتتيلاعا «قالاعا كىرىڭىز» دەپ الدىندا قۇراق ۇشىپ، باس ءيىپ، حۋن پاتشاسىن قارسى العان ەدى. ەگەر اتتيلا قالاعا كىرگىسى كەلسە، ونى ەشقانداي كۇش توقتاتا الماس ەدى. ونىڭ قالاعا اسكەرمەن كىرمەۋىنىڭ نەشە ءتۇرلى سەبەبى بار. ويتكەنى ول وسى قالادا ءوزى ستۋدەنت بولىپ ءبىلىم العان ەدى. سونداي-اق «مادەني ورتالىق، ماڭگى قالا، قاسيەتتى استانا ءريمدى تونادى» دەگەن جامان اتتان ساقتانعانى ەدى. جامان اتتان ساقتاناتىن سەبەبى – بۇل قالاعا ودان بۇرىن گەرمان شاپقىنشىلارى الدەنەشە رەت شابۋىل جاسادى. ءبىراق ءبارى كىرىپ، توناي العان جوق ەدى. تەك 410 جىلى الاريح باسقارعان ۆەستگوتتار كىرىپ، توناعان ەدى. ال وسى وقيعادان سوڭ، ياعني اتتيلا ريمگە كىرمەي كەتكەن سوڭ، ەكى جىلدان كەيىن، 454 جىلى ريمنەن سولتۇستىك افريكا مەن يسپانيانى تارتىپ العان گەرمان تايپاسى ۆاندالدار كورولى جانسەريك ريمگە جاقىنداپ كەلگەندە الدىنان وسى لەون-ى شىققان ەدى. ونىڭ نە ايتقانىن قۇداي بىلەدى، ايتەۋىر، جانسەريك ءوز اسكەرىمەن قالاعا كىرىپ، قىرىپ-جويىپ، توناپ، مىڭداعان ريمدىكتى قۇلدىققا ايداپ كەتكەن ەدى.
قىسقاسىن ايتقاندا، وسى وقيعالار تەك اتتيلانىڭ ادامزات تاريحىنداعى مارتەبەسىن كوتەرگەن ۇستىنە كوتەرە بەرەدى. وسى سيۋجەت ەۋروپادا ميلليون رەت جازىلدى. الايدا شىندىقتى كورسەتكەن عۇلامالار دا بارشىلىق. سول كەرەمەت ونەر تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى – مىنا الەحاندرو الگاردي جاساعان ءمۇسىن ونەرىنىڭ بىرىنە كوز سالايىق.
ۆاتيكانداعى وسى كارتينانى دا «لەون پاپا اتتيلانى قالاعا كىرگىزبەي قايتاردى» دەپ ەۋروپادا كوپ جازىلدى. شىندىعىندا، ول كەرىسىنشە، اتتيلا گەرمان تايپالارىن كىرگىزبەي تۇر، ال ريم پاپاسى لەون اتتيلانىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ تىعىلىپ وتىر.
مۇنى جالعىز ءبىز ايتقان جوقپىز. سوناۋ ءحىح عاسىردا فرانسۋز عالىمدارى دالەلدەدى. فرانسۋز ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان فوتونى قاراڭىز.
ريم پاپاسىن الداپ، شىندىقتى ماڭگىلىككە ايقىنداپ كەتكەن ا.الگاردي (1594-1644) ءوز ەسىمىن التىن ارىپپەن جازىپ كەتتى. جاساسىن، الگاردي!
ۆاتيكانداعى ءمۇسىن ونەرىنىڭ كەرەمەت ۇلگىسىنىڭ فوتوسىن ءبىز الماتىعا 1978 جىلى الىپ كەلدىك. الماتىدا العاش رەت 2000 جىلدان مىنا كىتاپتاردا باسىلىپ شىقتى: اتتيلا. ا.«ارىس» 2000.؛ اتتيلا. ا.«قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2021؛ اتتيلا... ا. «اتامۇرا»، ءى توم. 2023.
XVءىى عاسىرداعى يتالياداعى بەلگىلى ارحيتەكتور ءارى ءمۇسىنشى الەحاندرو الگاردي ەسىمى ەۋروپا ونەرىندە وشپەس ءىز قالدىردى. وسىنداي اسا ماڭىزدى، كوكەيكەستى شىندىقتى ايتۋ تەك فرانسۋز عالىمدارىنىڭ عانا قولىنان كەلدى. فرانسيا ەۋروپاداعى ەڭ دەموكراتيالىق ەل بولدى. اتتيلا مەن حۋندار تاريحىن ەۋروپا زەرتتەۋشىلەرى حريستيان ءدىنىنىڭ نۇسقاۋىمەن ءبىرجاقتى جازعان ەدى. سولارعا شىندىقتى ايتىپ، ريەۆوليۋسيا (توڭكەرىس) جاساعان امەدي تيەرري (1797-1873): «ادامزات تاريحىندا اتتيلا ەسىمى ا.ماكەدونسكيي مەن يۋ.سەزار قاتارىنان ورىن الدى»، – دەپ ءادىل باعاسىن بەرگەن فرانسۋز عالىمى ەدى.
