استانانىڭ ىرگەسىنەن التىن وردا داۋىرىندە سالىنعان قوس كەسەنە تابىلدى.
بۇل اكادەميك الكەي مارعۇلان جازىپ كەتكەن - سۇلۋتام مەن سىرلىتام. تاريحشىلار قورعالجىن اۋدانىنىڭ بۇل تۇسى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويى ەكەنىن ايتادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.
سول سەبەپتى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. ءتىلشىمىز باقىت توپتايەۆا باباقورىمعا بارىپ، ەجەلگى قۇرىلىستى كورىپ كەلگەن ەدى. ءبىز دە كورەيىك. كۇرەك، كەتپەن، قىلشاق ۇستاعان ارحەولوگتار جوشى ۇلىسى تۇسىندا سالىنعان ەسكەرتكىش ورنىن ارشىپ جاتىر. تاريحشىلار بۇل ماڭدا بەس كەسەنە بار دەيدى. سونىڭ ەكەۋىن الكەي مارعۇلان كەزىندە سىرلىتام مەن سۇلۋتام دەپ سيپاتتاپ، جازىپ كەتكەن. ارحەولوگتار سول كەسەنەلەردىڭ ءدال ۇستىنەن تۇستىك دەيدى-دەپ جازدى 24.kz. بۇعان قازبا كەزىندە تابىلعان قۇمىرا سىنىعى دالەل.
- ورتا عاسىرلىق قىش ءوندىرىسى تاريحىندا مۇنداي تاڭبالار رۋدىڭ تاڭباسى نەمەسە سول ىدىستى جاساعان شەبەردىڭ تاڭباسى بولۋى مۇمكىن. كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي بۇل قازاق رۋ تايپالارىنداعى مىنا تاڭبا قاتتى كەلمەيدى،-دەيدى ق ر ۇلتتىق مۋزەيى ارحەولوگيالىق تاريح ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى پەردەحان مۇسىلمانقۇل.
قازبا ورنىنان تابىلعان تاعى ءبىر قۇندى دەرەك – سىرلى قىش. مۇنى سول زاماندا كەسەنەنىڭ قاسبەتىن اسەمدەۋ ءۇشىن قولدانعان.
- مىنا جەردە دە سول قۇيىلىپ ونىڭ سىرتى سىرلى بوياۋمەن بويالىپ جاسالعان. –دەمەك، سىرلى تام وسى بولۋى مۇمكىن دەگەن تەوريانى راستاۋى مۇمكىن عوي. – مۇمكىن يا، سول كەزدەگى مارعۇلان ايتىپ كەتكەن قورعالجىن اۋدانى اۋماعىنداعى سىرلىتام ەسكەرتكىشتەرى دەرەكتەردىڭ وسى قازبا جۇمىستارى دالەلدەۋى مۇمكىن،-دەيدى پەردەحان مۇسىلمانقۇل.
ساۋلەت ونەرىنىڭ سىرلاۋ تەحنيكاسى نەگىزىنەن وڭتۇستىك ايماقتاعى ورتا عاسىرلىق ەسكەرتكىشتەرگە ءتان. كەسەكتە ساقتالعان سىر دا قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىندە قولدانىلعان بوياۋعا كەلىپ تۇر. بۇل دا جىبەك جولى بويىنداعى ەلدى-مەكەندەر اراسىندا الىس-بەرىستىڭ دامىعانىنىڭ ايعاعى، - دەيدى تاريحشىلار. ءقازىر تولىقتاي ارشىلعان ەكىنشى كەسەنە دە ساۋلەت تۇرعىسىنان وسىعان ۇقساس بولۋى مۇمكىن. ونىڭ دا ورتا عاسىرلارعا ءتان بەلگىلەرى بار. ەسىگى سول كەزدەگى نانىم-سەنىمگە ساي، سولتۇستىك-باتىسقا قاراعان.
- بايقاپ قالعانىم، مىناداي ءبىر ەرەكشە، كىرپىش پە؟ نە نارسە؟ – ەندى بۇل سەگىز قىرلى ورنەكتى كەسەنە. بۇل اسىرەسە، جاڭاعى ايىپ وتىرعان ورتا عاسىرلىق كەزەڭدەرگە وتە ءجيى قولدانىلعان. مىنانىڭ سىرتىن ورنەكتەۋ ءۇشىن. ءدال بۇنى ورنەكتەدى مە، جوق الدە قاسىمىزداعى كەسەنەگە پايدالانىپ، كەيىن مىنانىڭ قۇرىلىسىنا پايدالانىپ جىبەردى مە، ول ناقتى بەلگىسىز دە. ءبىراق شامامەن مىنانىڭ سىرتىندا جوعارعى جاعىندا بولۋى مۇمكىن،-دەيدى تاريحشى-ارحەولوگ سىرىم ەسەنوۆ.
تاريحشى عالىم كەسەنەنىڭ كۇمبەزى بولعانى جايىندا تاعى ءبىر دالەل كەلتىرەدى.
- ىشىنەن كورىپ تۇرعان اپپاق، بۇل اكپەن اقتالعان. ءىشى سىلانعان جاقسىلاپ تۇرىپ، ال ەندى ەسىگىنەن تەك قانا تابالدىرىعى ساقتالعان. قالعان جەرى وكىنىشكە قاراي، ءشىرىپ كەتكەن. ەندى بۇل كەسەنەنىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. ياعني ىشىنەن اكتەلعان بولۋ سەبەبى، ياعني ونىڭ ۇستىندە كۇمبەز بولعانىن دالەلدەپ تۇر. اشىق بولسا، ونى اكتەۋدىڭ قاجەتى جوق قوي. ياعني، توبەسى جابىق بولعان. ۇلكەن كەسەنە بولعان،-دەيدى سىرىم ەسەنوۆ.
باقىت توپتايەۆا، ءتىلشى: - ساۋلەت-قۇرىلىسى ورتا عاسىرلارعا ءتان كەسەنەلەردىڭ باسقا ەمەس، ءدال وسى قورعالجىن اۋماعىنان تابىلۋى تەك ءبىر نارسەنى ءبىلدىرۋى مۇمكىن: بۇل ءوڭىر التىن وردا، جوشى ۇلىسى داۋىرىندە ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە بولعان. ۇلى جىبەك جولىمەن بويلاي قوزعالعان كەرۋەن دە وسى اۋماقتى باسىپ وتكەن دەگەن تۇجىرىم بار. ەندى وسىنداي ەسكەرتكىشتەردىڭ ايدالادا ەش قاراۋسىز، قورشاۋسىز بۇزىلىپ جاتقانى، ولاردىڭ ءار كەزەڭدە تونالعاندىعى وتكەنىمىزدى جاڭعىرتۋعا كۇش سالعان عالىمدار ءۇشىن ۇلكەن كەدەرگى. ءتىپتى مىنا كەسەنەنىڭ ەگىستىك اۋماعىنان تابىلعانى دا ءبىراز دۇنيەنى اڭعارتادى.
ايتپاقشى، تۋرا سول ماڭدا 1973 جىلى اكادەميك الكەي مارعۇلان باستاعان ارحەولوگيالىق ەكسپەديا كەزىندە تابىلعان بىتىعاي كەسەنەسى بار. تاريحي ەسكەرتكىشتى 2007 جىلى ساۋلەتشى مارات سەمبين قالپىنا كەلتىرگەن.
- مىنە مىناۋ كورىپ تۇرعاندارىڭىزداي، قازبا كەزىندە اشىلعان كىرپىشتەر. سول زاماننىڭ كىرپىشتەرى، تۋرا سول ولشەمىندە كىرپىشتەرىمەن جەتكەنىنشە قالاعان ونىڭ ۇستىندە وسىنداي اعاش بولعاندىعى تۋرالى جازبا دەرەكتەرى بار. سونى كەيىن جەتپەگەن جەرىنە قازىرگى زاماننىڭ كىرپىشتەرىن قولدانىپ بۇل عيماراتتى قالپىنا كەلتىرگەن، دەيدى تاريحشى-ارحەولوگ سىرىم ەسەنوۆ.
عالىمدار ەندى ۇيالى ورتاعاسىرلىق قورىمدى زەرتتەۋگە بىرنەشە جىل كەرەك ەكەنىن ايتادى. دەگەنمەن، التىن وردا داۋىرىنە قاتىستى قۇندى دەرەكتەر قازاقستان تاريحىنىڭ كوپتومدىعىنا ەنگىزىلەتىنى انىق. تەك قۇندى جادىگەرلەرىمىزدى ساقتاپ، وتكەنىمىزدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ءبىراز كۇش تە، قارجى دا كەرەك.