ساراپتاما
ۇلتتىق جانە ايماقتىق مۇددەلەردى قورعاۋ ءۇشىن بەلسەندىلىك قاجەت
- بۇگىن، ەلوردادا استانا حالىقارالىق فورۋمى ءوز شىمىلدىعىن اشادى. «ديالوگ ارقىلى سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋ: ىنتىماقتاستىق، دامۋ جانە پروگرەسس جولىندا» اتتى حالىقارالىق ءىس-شارا جاھاندىق تۇيتكىلدى تۇيىندەردى ديالوگ ارقىلى شەشىپ، كۇردەلى ۇردىستەردى تالقىلاۋعا استانانىڭ ۇسىنىپ وتىرعان اشىق الاڭى. ەكى كۇنگە جالعاساتىن شاراعا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى مەن حالىقارالىق ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسادى.
جاھاندىق جاعداي: بەلسەندىلىك باعدارى
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستان «كوپۆەكتورلى ساياساتتى» بارىنشا بەكەم ۇستانىپ كەلدى. مۇنى ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتتا جەتكەن جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى دەپ ايتۋعا ابدەن بولار. ساياساتتانۋدا «كوپۆەكتورلى» دەگەن ۇعىم تىم جاعىمدى سانالماعانىمەن، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن قالىپتاسقان جاڭا گەوساياسي ايماقتا قازاقستان ءوز ەگەمەندىگى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اتالمىش ۇعىمنىڭ پراكتيكالىق نەگىزىن قالاۋعا ۇمتىلدى. ونىڭ استارىندا وزىنە ىقپال ەتۋشى وزگە كۇشتەردىڭ تەڭگەرىمىن ساقتاپ تۇرۋ دەگەن ماقسات تۇردى. سوڭعى 30 جىلدان اسا ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتتا ۇستانعان وسى باعىتى ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن دە بەلگىلى دەڭگەيدە كوشباسشىلىق ۇستانىمعا يە بولدى. البەتتە، ايماقتا بەيتاراپتىلىق ۇستانىمىنداعى تۇركىمەنستان سەكىلدى كورشىلەس ءارى باۋىرلاس ەلدەر بولعانىنا قاراماستان، سىرتقى كۇشتەر الدىندا ايماقتىڭ ورتاق ۇستانىمى قازاقستاندىق باعىتقا جاقىن بولدى. مىنە، بۇل ايماقتىڭ قازىرگە دەيىنگى تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا وزىندىك وڭ اسەرىن تيگىزىپ كەلدى.
دەگەنمەن، ءقازىر ءبىز اتاپ وتكەلى وتىرعان كوپۆەكتورلىق سىرتقى ساياساتتا جاڭا قاۋىپتەر پايدا بولدى. بۇعان كۇردەلى وزگەرىستەردى باستان كەشىرىپ جاتقان جاھاندىق گەوساياسي جاعداي سەبەپ. انىقتاپ ايتاتىن بولساق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بەرى قالىپتاسىپ، ءبىرشاما كەمەلدى دەڭگەيگە جەتكەن حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ ءتارتىبى قايتا قارالۋ ۇستىندە. الەمدەگى قالىپتاسقان جانە قالىپتاسۋ ۇستىندەگى دەرجاۆالار (اقش، بريتان، جۇڭگو، رەسەي، ت.ب.) اراسىنداعى باسەكەلەستىك قارىم-قاتىناستارى تۇتاس جاھاندىق ءىس-قيمىلداردىڭ سيپاتىن وزگەرتتى. بۇل وزگەرىستەردىڭ باستالۋ نۇكتەسىن ساياساتتانۋشىلار دا انىق كورسەتىپ بەرە المايدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ايماق تۇرعىسىنان ايتقاندا، اۋعانستاندا تالىپتەردىڭ بيلىككە كەلۋى، تاۋلى قاراباق سوعىسى، قىرعىز-تاجىك شەكارا جانجالدارى جانە ت.ب. وقيعالار جاڭا سىن-قاتەرلەردىڭ ءوسىپ شىققانىن اڭعارتتى.
بۇعان دەيىن الەم ءۇشىن ءبىرشاما «ەلەۋسىز» ورتا ازيا، ەندىگى جەردە، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ باستى نازارىنداعى گەوساياسي كەڭىستىككە اينالدى. ناتيجەسىندە سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ باسىم باعىتى بولعان كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانىمىنا ءقاۋىپ كۇشەيدى. مۇنداي جاعداي ۇلتتىق جانە ايماقتىق مۇددەلەردى قورعاۋ ءۇشىن دە بەلسەندىلىكتى تالاپ ەتەدى. ءتىپتى بۇل قالاساق تا، قالاماساق تا ءبىز ورىنداۋعا ءتيىستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ونىڭ ۇستىنە كليمات وزگەرىسى، قۇرعاقشىلىق، سۋ رەسۋرسى سەكىلدى جاھاندىق جانە وڭىرلىك ماسەلەلەردى شەشۋ ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ قولىنان كەلمەيدى.
قازاقستاننىڭ ەگەمەندى ەل رەتىندە اتالعان گەوساياسي، گەوەكونوميكالىق جانە ورتاق جاراتىلىستىق ماسەلەلەردى شەشۋگە وزىندىك جولى مەن ۇستانىمىن الدىن الا ۇسىنۋى ماڭىزدى. ەلورداداعى كەزەكتى حالىقارالىق جيىن دا مىنە سول ءۇشىن وتكىزىلىپ جاتىر.
نەگىزگى ءۇش باعىت
العاش وتكىزىلىپ وتىرعان استانا حالىقارالىق فورۋمىنىڭ كۇن تارتىبىندە ءبىرقاتار سالماقتى تاقىرىپتار تۇر. ولاردان تۇگەل دەرلىك قازىرگى جاھاندىق ورتاق سىن-قاتەرلەردىڭ سيپاتىن كورەمىز. اتاپ ايتقاندا، ءۇش باعىتقا ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى: ەكونوميكا، حالىقارالىق قاتىناستار جانە كليمات تاقىرىپتارى.
ەكونوميكا تاقىرىبىنىڭ اتالعان فورۋمدا كوتەرىلۋى تەگىن ەمەس. ءقازىر الەم ەلدەرى تاپ بولىپ وتىرعان باستى تابيعي قيىنشىلىقتار وسى ەكونوميكا سالاسىنا قاتىستى. ماسەلەن، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ تومەندەۋى بارلىق ەلدەرگە ورتاق ۇردىسكە اينالعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، پاندەميا مەن اۋقىمدى قاقتىعىستار جاھاندىق جەتكىزۋ تىزبەگىن بۇزدى. ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار ەكپىنىن جوعالتىپ الدى. بۇلارعا جوعارى ينفلياسيانى قوساتىن بولساق، ەكونوميكا سالاسىندا جاھاندىق پروبلەمالاردىڭ اۋقىمدى ەكەنىن كورەمىز.
سوڭعى جىلدارداعى ورتاق ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى دامىعان ەلدەردەن گورى دامۋشى ەلدەردەگى ەكونوميكالىق ءوسىم جوعارى بولا ءتۇستى. بۇل ينۆەستيسيالاردىڭ جاڭا اعىمدارىنا اسەر ەتۋدە. ينۆەستورلار بۇگىندە ىڭعايلى جانە تۇراقتى دامۋشى ەلدەرگە قىزىعۋشىلىق تانىتا باستادى. مىنە، سوندىقتان فورۋمدا الەمنىڭ ءار ەلىنەن كەلگەن بيزنەس وكىلدەرى بولاشاق ينۆەستيسيالار ءۇشىن وڭتايلى جاۋاپ ىزدەيتىنى انىق.
باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىندە تۇرعان كليمات ماسەلەسى دە قازاقستان مەن ورتا ازيا ءۇشىن، ءتىپتى تۇتاس الەم ءۇشىن دە ورتاق ماسەلەنىڭ ءبىرى. ءارى بۇل تۇتاس ادامزات بولاشاعىنا ساياتىن سالماقتى تاقىرىپ. ونىڭ ەلىمىزدە وتكىزىلىپ جاتقان حالىقارالىق ءىس-شارادا كوتەرىلۋى، ەڭ الدىمەن، ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك. سەبەبى، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا كليمات داعدارىسىنىڭ ايقىن بەلگىلەرى كورىنە باستاسا دا، مەملەكەت پەن قوعام جاعىنان بۇل ماسەلەگە جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. عاسىرلىق ۇلكەن قاسىرەتتىڭ ءبىرى – ارال تاعدىرى دا شەشىمىن تاپپاعان كۇيىندە قالىپ تۇر. يران، تۇركىمەنستان، وزبەكستاندى جانە قازاقستاننىڭ باتىس پەن وڭتۇستىك باتىس ايماقتارىن قامتىعان قۇرعاقشىلىق، شولەيتتەنۋ سىندى كليماتتىق قۇبىلىس بىرتىندەپ الىپ تەرريتوريامىزدىڭ وزگە وڭىرىنە قاراي كەڭەيۋدە. ەل بولاشاعىنا قاتىستى مۇنداي سۇراقتار حالىقارالىق جيىنداردان تىس، ءوز ىشىمىزدە دە قوعام بولىپ تالقىلانۋعا ءتيىستى ماسەلە. ال جاھاندىق كليمات وزگەرىستەرىن تالقىلايتىن جاڭا الاڭ ۇسىنۋ، بۇل – قازاق ەلىنىڭ الەمگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ءبىرى رەتىندە سيپاتتالادى.
فورۋم تاقىرىپتارىنىڭ ءۇشىنشى ۇلكەن باعىتىندا تۇرعان حالىقارالىق قاتىناستار تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ورتاق شەشۋگە ءتيىستى جاھاندىق ماسەلەلەر الدىندا الەم ەلدەرى ۇيىسۋدىڭ ورىنا بىرنەشە گەوساياسي ۇيەكتەرگە ءبولىنۋ ۇردىسىنە بۇرىلدى. تيىسىنشە، قايشىلىقتار دا كۇشەيىپ، قاقتىعىستاردىڭ ءقاۋپى مەن اۋقىمى ۇلكەيدى. حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ تاياۋ تاريحتاعى ەڭ تەرەڭ داعدارىسقا تاپ بولۋى الەم ەلدەرىن «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس» قاۋپىمەن الاڭداتىپ وتىر. استاناداعى فورۋمدا، مىنە، وسى ماسەلەلەر دە تالقىعا تۇسەدى.
ماقسات جانە مىندەت
جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر جاھاندىق ورتاق شەشىمدى تالاپ ەتكەنىمەن، الەم ەلدەرى اراسىندا قوجىراۋ ءۇردىسى بار. قالىپتاسقان جاعدايدى شەشۋ ماقساتىندا ءار ەلدىڭ باسىن قوسۋدا حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا دارمەنسىزدىك تانىتۋدا. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى تۇراقتى مۇشەلەردىڭ ءوزى بىر-بىرىمەن ۇستانىم قايشىلىعىنا يە. دەمەك، مۇنداي جاعدايدا قايشىلىقتار مەن ءتۇرلى كەلىسپەۋشىلىكتى قاقتىعىسپەن ەمەس، ديالوگپەن شەشۋگە باعىتتايتىن پلاتفورمالاردىڭ بولۋى اۋاداي قاجەت. ءوز تۇرعىمىزدان ايتقاندا، قازاقستان ءوز تاراپىنان وسىنداي پلاتفورما ۇسىنۋ ارقىلى ەڭ الدىمەن قاقتىعىستاردى جاقتامايتىنىن، ەكىنشىدەن بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتى دامۋدى قولداۋشى ەكەنىن جەتكىزىپ وتىر.
ارينە، بۇنىڭ ءبارى تەك پوزيتيۆتىلىك تۇرعىسىنان بەرىلەتىن باعا ەكەنى شىن. ەلىمىزدە جىل سايىن ءتۇرلى حالىقارالىق ءىس-شارالار، ەكونوميكالىق فورۋمدار ءوتىپ جاتادى. ءوز تۇسىندا ءبارىنىڭ دە ءمانى مەن ماڭىزى بار دەسەك تە، قوعامدىق پىكىر الاڭىندا بۇعان قاتىستى كوزقاراستار كوبىنشە نەگاتيۆتى باعىتقا بۇرىلاتىنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ونىڭ سەبەبى بەلگىلى، ەڭ الدىمەن، بۇنداي شارالاردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىنا قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان قوعامعا دۇرىس ءتۇسىندىرۋ جانە اقپاراتتاندىرۋ جۇمىسى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ەمەس. باسىم كوپ اۋديتوريا ەلىمىزدەگى بۇنداي وقيعالاردان قاعىس قالىپ جاتسا، اقپاراتتانعان اۋديتوريانىڭ وزىندە نارازىلىق كوڭىل كۇي جوق ەمەس. مۇنىڭ ءوزى ەلدەگى ىشكى پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋ دەڭگەيىنەن حابار بەرسە كەرەك. بۇعان دەيىن كەيبىر الەۋمەتتىك سۇراقتاردى شەشۋدىڭ كەڭ مۇمكىندىكتەرى بولعانىن جاسىرا المايمىز. بۇگىنگى تاڭداعى جاھاندىق اعىننىڭ ەكپىنى بىزگە ىشكى ماسەلەلەردى بارىنشا جىلدام رەتتەۋ مىندەتىن جۇكتەيدى. ەگەر حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاتىستى سۇراقتاردان تارتىپ، ينفراقۇرىلىمعا دەيىنگى ماسەلەلەر ەرتەرەك كۇن تارتىبىنەن الىنعان جاعدايدا، ءبىز سىرتقى قاۋىپتەردى ەڭسەرۋدە قازىرگىدەن الدەقايدا قۋاتتى ەل بولارىمىز انىق.
ال فورۋمنىڭ ءمان-ماڭىزىن تاعى ءبىر قىرىنان قاراستىرۋ ءۇشىن ساياساتتانۋشىلاردىڭ پىكىرىن وقىرمان نازارىنا ۇسىندىق.
- تاقىرىپقا وراي
پەردەحان شامشييەۆ، ساياساتتانۋشى: فورۋمنىڭ ناتيجەلىلىگى ينۆەستيسيالار كولەمىمەن باعالانادى
«استانا» حالىقارالىق فورۋمى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ باستاماسىمەن بيىل العاش رەت وتۋدە. الەمدەگى گەوساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى، سانكسيالىق تەكەتىرەس، قارجى-ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋى كليماتتىڭ وزگەرىسى، ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعى جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سياقتى كۇللى ادامزاتقا تونەتىن قاۋىپ-قاتەرلەرگە كوڭىل اۋدارۋ مەن ولاردى بىرلەسىپ شەشۋ سياقتى ماسەلەلەر شەتكە ىعىستى. وسىنداي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە بىزگە قارىم-قاتىناستى قالپىنا كەلتىرۋ، ورتاق ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋ ءۇشىن ديالوگ الاڭدارى اۋاداي قاجەت. بۇل جاعىنان قاراساق العاشقى فورۋمنىڭ تاقىرىبىنىڭ وزەكتى ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتەدى.
ەلىمىزدىڭ كليماتى گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا، انتروپوگەندىك فاكتورلارعا بايلانىستى ءتۇرلى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى تۋدىردى. حالىق تۇتىناتىن اۋىزسۋدىڭ تاپشىلىعى، ارال تەڭىزى سۋىنىڭ تارتىلۋى، ءشولدى اۋماقتىڭ كەڭەيۋى سياقتى ەكولوگيالىق قاۋىپ-قاتەرلەرگە مەملەكەت تاراپىنان اسا ءمان بەرىلۋى ءتيىس ەكەنى ءسوزسىز. سوندىقتان ءوتىپ جاتقان فورۋمنىڭ ناتيجەلىلىگىن الەمدىك قاۋىمداستىق ءبىزدىڭ ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارا الا ما دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسەك قانا باعالاي الامىز.
ەكىنشىدەن، ەلىمىزدە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى ءورشىپ تۇر. ريددەردەگى جەس اۆارياسى جانە وزگە دە جەس-ىندەگى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ ەسكىرۋى ۇكىمەت تاراپىنان باسا نازار اۋداراتىن ماسەلەلەر. بۇل تۇرعىدان قارايتىن بولساق، فورۋمنىڭ ناتيجەلىلىگىن ەلگە وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن تارتىلاتىن ينۆەستيسيالار كولەمىمەن باعالاۋ قاجەت.