ەستەن كەتپەس ەسىم
1928 جىلدىڭ اقپانىندا الماتى ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتiندە وقيتىن فاتيما عابيتوۆانىڭ جازۋ داپتەرiندە ءۇش جول ولەڭ پايدا بولدى. كەيiنiرەك مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «اقىندىعى ونشا بولماسا دا، كۇشتi سەزiمنiڭ يەسi عوي ءوزi!» دەپ، بۇل ولەڭدi كiمنiڭ جازعانىن بiلگiسi كەلگەندiگi تەگiن ەمەس ەدi.
تاعدىر قالاپ ەگەردە...
ءجۇز كوز بەرسە قۇدiرەت،
ءجۇزi دە سiزگە قارار ەد! –
دەگەن ءۇش جول ولەڭنiڭ اۆتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ بولاتىن. احاڭ ول كەزدە جاڭادان اشىلعان الماتى ۋنيۆەرسيتەتiندە ءدارiس بەرiپ جۇرگەن. جاسى ەلۋدەن اسىپ، الپىستى القىمداپ قالعان كەزi. اقىل توقتاتىپ، ابدەن كەمەلiنە كەلگەن شاعىندا كۇشتi سەزiم يەسi بۇل ولەڭدi بەكەر جازباعان ەدi. فاتيما حانىم ونداي قۇرمەتكە ابدەن لايىق بولاتىن.
جەر جانناتى – جەتiسۋداعى قاپالدا تۋىپ-وسكەن فاتيما عابيتوۆا سونداعى ەڭ وزىق بiلiم شاڭىراعىندا ءتالiم-تاربيە الدى. ون بەس جاسقا تولعانشا ەشبiر قايعى-مۇڭسىز وقىپ-جەتiلگەن فاتيما ءومiرiندەگi كۇردەلi كەزەڭ سودان كەيiن-اق باستالىپ كەتە باردى.
عۇمىر بويى حالىق اعارتۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن حالقىمىزدىڭ ابزال ازاماتتارىنىڭ بiرi، ساتيريك اقىن بولعان بiءلال سۇلەيەۆكە تۇرمىسقا شىققان فاتيما حانىمنىڭ ءوزi دە سول كەزدەگi ساياسي-الەۋمەتتiك جاعدايلار مەن قازاق باسىنا ءتۇسiپ وتىرعان ءتۇرلi اۋىرتپالىقتاردى ءتاپتiشتەپ جازىپ جۇرگەن. بۇكiل ءومiرiن وقىپ-جەتiلۋگە ارناعان فاتيما عابيتوۆا ەشكiمگە ۇقسامايتىن ەرەكشە تۇلعاعا اينالدى.
فاتيما جاس كەزiنەن باستاپ-اق Iلياستىڭ ارمانىنا اينالعان ەدi. جىر سۇڭقارى، جىر تۇلپارى – كادiمگi Iلياس جانسۇگiروۆتiڭ. جاتسا-تۇرسا فاتيما دەپ سوققان جۇرەك از قينالعان جوق. Iلياس اقىن الابۇرتقان سەزiمiن اقىلعا جەڭدiرiپ، ادالدىقتىڭ الا جiبiن اتتاماي ۇزاق جۇرگەن. تiپتi، ءوزiنiڭ اقىلشى دوسى رەتiندە، ءارi مۇڭ-مۇددەسi بiر جاندار رەتiندە فاتيما مەن بiءلال سۇلەيەۆتiڭ شاڭىراعىندا بiرگە تۇرعان كەزدەرi دە بولدى. بiلالگە ادال جار بولا بiلگەن فاتيما حانىم ول كەزدەرi Iلياسقا قازاقتىڭ تالانتتى اقىن ۇلى، جىر قۇلاگەرi رەتiندە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراعان. ونى فاتيمانىڭ ۇنەمi جازىپ جۇرگەن كۇندەلiكتەرi مەن ءتۇرلi جازبالارىنان ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
حالىق اعارتۋ سالاسىندا بەلسەندi ەڭبەك ەتكەن فاتيما عابيتوۆانىڭ ءوزi دە ءتۇرلi شىعارمالار جازىپ، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان. وزگەلەرگە قاراعاندا، ولەڭ ءسوزدiڭ شەبەرi، كوركەم تiلدiڭ قاينار كوزi Iلياستىڭ ورەسi وتە بيiك ەكەنiن بۇرىن بايقاعان فاتيما ونى ۇنەمi قايراپ شىڭداۋمەن بولدى. جىلت ەتكەن سەزiمدi، عاشىقتىق ساعىنىش پەن ماحاببات ۋايىمشىلدىعىن ولەڭگە وزەك ەتپەي، ەل مەن جەردiڭ، تۇتاس حالىقتىڭ بەينەسiن كورسەتەتiن پوەزيانىڭ اۋقىمدى تۇرلەرiنە قالام تارتقانى ءجون ەكەنiن تالاي ايتىپ ەسكەرتكەن. تiپتi، Iلياسقا سول بيiكتەن كورiنiپ جاتساڭ، مەن دە سەنiڭ ايتقانىڭا ويلانىپ كورەرمiن دەگەن شارت قويادى. ءسويتiپ، فاتيما حانىم Iلياستىڭ «دالا»، «قۇلاگەر» سياقتى كولەمدi دۇنيەلەر جازۋىنا تۇرتكi بولعان. ادەبيەت مايدانىنا ءوزi دە ارالاسىپ، سول كەزدەگi بۇكiل جاعدايدى وي ەلەگiنەن وتكiزiپ وتىرادى.
– قاپالدا تۋىپ-وسكەن فاتيمانىڭ بويىنا قاپالداعى بۇكiل زيالى قاۋىمنىڭ تاربيەسi اسەر ەتسە كەرەك. قاپالدا كەزiندە دۆورياندىق مەكتەپتەر جۇمىس iستەدi. فاتيما سول بەكزاتتار ورتالىعىندا تاربيەلەنiپ شىقتى جانە وعان ءوزiنiڭ ارالاسقان ادامدارى دا كوپ اسەر ەتتi. ونىڭ ارالاسىپ جۇرگەن كiسiلەرi – احمەت بايتۇرسىنوۆ، ساكەن، بەيiمبەت، ماعجان، عاني مۇراتبايەۆ سىندى الىپتار ەدi. بۇل كiسi ءوزi سونداي باققا لايىق تۇلعا بولعان، – دەيدi جەتiسۋ جۇلدىزدارىن زەرتتەۋشi، iلياستانۋشى ءسابيت دۇيسەبايەۆ.
قۇداي قوسقان قوساعى بiءلال سۇلەيەۆ «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالىپ كەتكەندە، فاتيما حانىمعا «حالىق جاۋىنىڭ» ايەلi اتانىپ ءجۇرۋ وڭايعا سوقپاعان ەدi. سۇلۋدىڭ iشiندەگi پاديشاسى، ارۋدىڭ iشiندەگi اققۋى، ءوز كەزەڭiنiڭ اسا مادەنيەتتi، وزىق ويلى پەريزاتى ۇنەمi ەل نازارىندا بولعان. سول كەزدەگi بۇكiل زيالى قاۋىم وكiلدەرi ساناسپاي جۇرە المايتىن بيiك رۋحتاعى تاربيەلi جان ون جىل بويى عاشىقتىقتىڭ قۇربانىنا اينالىپ جۇرگەن Iلياستىڭ باسىنا باقىت قۇسى بولىپ قونادى.
شىنىن ايتقاندا، ول كەز ادام جانىنا ءۇڭiلەتiن كەز ەمەس ەدi. ساياسي قۋعىن-سۇرگiن ناۋقانى باستالىپ كەتتi. كەڭەس وداعىنىڭ جۇرەگi بولىپ سوققان ماسكەۋدە جاسالعان جالماۋىز جوسپار دەگەنiنە جەتiپ، قازاق زيالىلارىنىڭ كوبi بiرiن-بiرi قارالاپ، كۇيەلەپ جاتقان. ماسكەۋ ساياساتى بiزدiڭ ەلدەگi پاسىق ويعا بەرiلگەن كەيبiر اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ iشكi ەسەبiن تۇگەلدەۋگە سەپ بولدى. «حالىق جاۋى» بولىپ Iلياس جانسۇگiروۆ ۇستالىپ كەتكەندە، فاتيما حانىمنىڭ تۇرعان ءۇيiن تارتىپ الىپ، ونى بالا-شاعامەن بەيiمبەتتiڭ شاڭىراعىنا زورلىقپەن كوشiرiپ اپارىپ تاستاعاندار دا كەزدەستi. فاتيما سوندا دا سىنعان جوق. ەسiك الدىنا شاشىپ-توگiپ كەتكەن Iلياس جازبالارىن جيناپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردiڭ مۇڭ-مۇددەسiن ولە-ولگەنشە قورعاپ وتكەن. كەيiننەن تاعدىر مۇحتار اۋەزوۆپەن تابىستىرىپ، اياۋسىز جانشىلىپ، ەزiلگەن ەڭسەسiن قايتا كوتەرۋگە، ۇلى كۇرەستi ارى قاراي قايتا جالعاستىرۋعا مۇمكiندiك الادى. ءوزi دە تالاي رەت قۋعىن-سۇرگiن كورگەن فاتيما عابيتوۆا قازاقتىڭ ءۇش ارىسىنان تاپقان ۇل-قىزدارىن ۇلتىمىزدىڭ وزىق ويلى ازاماتتارى ەتiپ شىعارۋعا بۇكiل عۇمىرىن سارپ ەتتi.
– مەن ءومiرiمدە ول كiسiنiڭ جىلاپ تۇرعانىن، كوزiنە جاس العانىن كورگەن ەمەسپiن. تەك ايداۋدا مەركەدە جۇرگەندە ءجانiبەك قازا تاپقان كەزدە عانا جىلاعانى ەسiمدە. سونداي كۇشتi كiسi ەدi، رۋحى مىقتى بولاتىن. بiزگە – بالالارىنا اسا قاتتى بولدى. تۇندە كەش قايتسام، كiشكەنتاي ورىندىقپەن ۇراتىن مەنi. جاسىم جيىرمادان اسىپ، كۇيەۋگە شىققانشا مەنi سولاي قاتتى ۇستادى، – دەيدi Iلياس پەن فاتيما حانىمنىڭ قىزى – Iلفا جانسۇگiروۆا.
بiءلالدiڭ سۇيگەن جارى، Iلياستىڭ ماڭگiلiك ماحابباتى، مۇحتاردىڭ جان سەرiگi بولعان فاتيما حانىمعا كوز تiككەندەر از بولمادى. ويتكەنi، ول قالىڭ قۇمنىڭ iشiندە جايقالىپ وسكەن جالعىز قىزعالداق ەدi. وعان كوز سالماۋدىڭ ءوزi كۇنا بولاتىن. ارى تازا، ابزال جاندار ونىڭ بۇل كەرەمەتiن جاسىرماي ايتىپ، جازىپ تا كەتكەن. مiرجاقىپ دۋلاتوۆ بiر ءسوزiندە: «ءوز ءومiرiمدە كورگەن سۇيكiمدi سۇلۋ – بiءلالدiڭ ايەلi» دەپ باعالاپتى. بiر جيىندا فاتيما عابيتوۆانىڭ ءسوزiنە شىداماي شىعىپ كەتكەن عاني مۇراتبايەۆ بiءلالعا «تiلi سونشاما اششى ايەلگە شىداپ تۇرماس ەدiڭ، اتتەڭ كوزi جiبەرمەيدi-اۋ» دەسە كەرەك. ال ادال دا اڭقاۋ كورiنەتiن بەيiمبەت مايلينمەن فاتيما حانىمنىڭ ءازiلگە قۇرىلىپ جازىلعان ايتىس ولەڭدەرiنەن بەيiمبەتتiڭ دە كوڭiلi اڭعارىلىپ قالادى. اينالا كوز كوپ، بiراق فاتيما حانىم جالعىز بولاتىن. ونىڭ بار ارمانى اسىل انا بولۋ ەدi.
– ول كiسi ءبارiن ىقتياتتى تۇردە جازىپ جۇرگەنiمەن قوسا، ۇلكەن اعارتۋشىلىق جۇمىستار دا اتقاردى. قازاق بالالارىنا ارنالعان جاڭا مەكتەپتەر تۋرالى جازىپ، ونىڭ جان-جاقتى باعىت-باعدارلارىن كورسەتەدi، وقۋلىقتار تۋرالى وي ايتادى. جانسۇگiروۆكە قاتىستى «قۇلاگەر»، «كۇيشi» تۋرالى، ونىڭ مۋزىكاسى تۋرالى ماقالالار جازدى. شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ 20–30 جىلدارداعى بۇكiل تۇرمىسىن جiپكە تiزگەندەي ەتiپ كورسەتەدi. اقتاردىڭ، تiپتi قىزىلداردىڭ جاساعان زورلىق-زومبىلىقتارىن اشىق ايتقان. فاتيما عابيتوۆاعا بiز وزىق ويلى زيالى قاۋىم وكiلi رەتiندە قاراۋىمىز كەرەك. ونىڭ شىعارمالارىن الىپ شىعۋ ءالi بولاشاقتىڭ iسi. مەن بۇل كiسiنi، الدىمەن، انا دەپ بiلەمiن. بiزدiڭ ءۇش الىپتان جەتi بالا تاربيەلەپ ءوسiرۋ كەز كەلگەن ايەلدiڭ قولىنان كەلە بەرمەسi انىق. سول ۋاقىتتاردا ول تۋرالى نەشە ءتۇرلi الىپقاشپا سوزدەر ايتىلدى. سوڭىنان ەرگەن وسەك بۇل قوعامدىق ماشينا ەدi، تاپتاعىسى كەلدi. ول بiرەۋلەردiڭ قىزعانىشىنان، ءتۇسiنبەۋشiلiگiنەن، تاعدىرعا ءۇڭiلمەۋشiلiگiنەن تۋعان ءتۇسiنبەستiك ەدi، – دەيدi فاتيما شىعارمالارىن جيناپ، قۇراستىرعان اقىن امانحان ءالiم.
بiءلالدان – ازات پەن ءجانiبەكتi، Iلياستان – سايات پەن بولات، ءۇمiت پەن Iلفانى، مۇحتاردان قالعان كوز – مۇرات اۋەزوۆتi ءوسiرiپ-تاربيەلەۋ ايتۋعا عانا وڭاي. بۇل جول – عۇمىرلىق كۇرەس جولى ەدi. بۇل جولدا فاتيما عابيتوۆانىڭ عانا ەمەس، بۇكiل قازاق زيالىلارىنىڭ باسىپ وتكەن iزi جاتىر. «ءجۇز كوز بەرسە قۇدiرەت، ءجۇزi دە ساعان قارار ەد» دەگەندi احمەت بايتۇرسىنوۆ، بالكiم، كورەگەندiكپەن جازعان بولار. قالاي دەسەك تە، احاڭ تەك سىرتقى سۇلۋلىققا قىزىعاتىن جان ەمەس. ول فاتيما حانىمنىڭ iشكi دۇنيەسiنە ءۇڭiلگەندەي كورiنەدi.