قازاقستان مەن ايماققا قالاي اسەر ەتەدى؟
وتكەن اپتادا قىتايدىڭ اقش-تاعى جاڭا ەلشىسى ءوز قىزمەتىنە كىرىستى. ۇزاق ۇزىلىستەن كەيىن بەيجىڭنىڭ قۇراما شتاتتارداعى ديپلوماتيالىق ءىس-قيمىلدارى قايتا جانداندى. ال سودان بىرەر كۇن بۇرىن پرەزيدەنت بايدەن جاپونيادا تۇرىپ، اقش – جۇڭگو قارىم-قاتىناسىندا «كوپ ۇزاماي جىلىمىق بولادى» دەگەن ەدى. بۇنداي سايكەستىك شەتەلدىك ب ا ق پەن ساراپشىلاردىڭ نازارىن اۋدارماي قالعان جوق. بۇل - ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان دا كوڭىل بۇراتىن ماسەلە. سەبەبى، اقش – جۇڭگو قاتىناسى قازاقستان مەن ورتا ازياعا كەيدە تىكەلەي، كەيدە جانامالاي اسەر ەتەدى.
قايشىلىقتىڭ قاينارى – كوشباسشىلىق ورىندا
ترامپ كەزىندەگى ساۋدا سوعىسىنان تارتىپ، اقش – جۇڭگو قارىم- قاتىناسى تۇراقتى تۇردە ناشارلاپ كەلدى. تۋراسىندا، قايشىلىق بۇدان الدەقايدا ەرتە كەزەڭنەن تامىر العان. كەلىسپەۋشىلىك تەك ساۋدا قاتىناستارىنان عانا ەمەس، زياتكەرلىك مەنشىك قۇقىعىنىڭ قورعالۋى، اشىق ەكونوميكا، ادام قۇقىعى جانە دەموكراتيا پرينسيپتەرىنە قاتىستى ۇستانىمداردا دا كورىنىس تاپتى. وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزىندەگى تەرريتوريالىق داۋلار، گونكونگتاعى قۇقىقتىق وزگەرىستەر، تيبەت جانە شىڭجاڭ ماسەلەلەرىندە ۇستانىمنىڭ الشاقتىعى ۆاشينگتون مەن بەيجىڭنىڭ قايشىلىعىن ەسەلەي بەردى. اينالىپ كەلگەندە، قايشىلىق استارىندا اقش پەن قىتايدىڭ جاھاندىق كوشباسشىلىققا تالاسى جاتتى. قوس تاراپ تا حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ ەرەجەسىن ءوز مۇددەسىنە بەيىمدەۋگە دەگەن دەرجاۆالىق ماقساتتان باس تارتا المادى.
سوڭعى جاعدايلارعا كەلەر بولساق، ەكى ەل ورتاسىندا «نازىك تاقىرىپ» دەلىنەتىن تايۆان ماسەلەسى سوعىستىڭ ءقاۋىپتى بىلتەسى رەتىندە اتالىپ تۇرعان شاقتا، الەمدى دۇرلىكتىرگەن «باقىلاۋ شارى» وقيعاسى وتقا ماي قۇيعانداي بولدى. بۇل تۇستا كوپتەگەن ساراپشىلار اقش پەن جۇڭگو قاقتىعىستىڭ ءقاۋىپتى قىزىل سىزىعىنا قاراي سىرعىپ بارادى دەستى. ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى باتىستىڭ قىتايعا ارتقان ءۇمىتى اقتالمايتىنى بەلگىلى بولدى. كەرىسىنشە، بەيجىڭنىڭ ماسكەۋمەن قارىم-قاتىناسى دامىپ، ۆاشينگتونمەن ديالوگتارى ناتيجەسىز كۇيدە قالدى. بۇنداي كارتيناعا قاراپ، الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسىنا يە ەلدەر اراسىنداعى ديپلوماتيالىق بايلانىستاردى قالپىنا كەلتىرۋگە جول قالماعانداي كورىنگەن.
ءدال وسىنداي جاعدايداعى قحر مەن اقش قاتىناسىن ءتۇرلى ساراپشىلار تۇرلىشە باعالادى. ايتالىق، اقش مەمدەپارتامەنتىنىڭ ساياساتتى جوسپارلاۋ ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى روبەرت مەننينگ جاقىنداعى ءبىر سۇحباتىندا: «اقش پەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسى ءبىرتىندەپ «ءولىم سپيرالىنە» ءتۇسىپ بارادى، سوندىقتان دا ەكى تاراپ بارىنشا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتىر، سەبەبى جاعدايدىڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋىن ەكى جاق تا قالامايدى»، – دەگەن پىكىرىن جەتكىزگەن ەكەن.
مىنە، وسى كەزدە قىتايدىڭ ديالوگقا قاراي قادام جاساۋى جانە بايدەننىڭ مالىمدەمەسى «جىلىمىق» كورىنىسىن ەلەستەتتى. ال قىتايدىڭ 4 ايداي بوس تۇرعان اقش-تاعى ەلشىسىنىڭ ورنىنا جاڭا تۇلعانىڭ كەلۋى دە بۇل كارتينانىڭ بوياۋىن قالىڭداتا ءتۇستى.
جاڭا ەلشى «جىلىمىق» الىپ كەلدى مە؟
جۇڭگو تاعايىنداعان جاڭا ەلشى سيە فەن (Xie Feng) ءوزىنىڭ ديپلوماتيالىق قىزمەتىن باستاۋ ءۇشىن وتكەن سەيسەنبىدە اقش-قا باردى. نيۋ- يوركتەگى دجون كەننەدي حالىقارالىق اۋەجايىنان تۇسە سالا، ونى امەريكالىق ب ا ق وكىلدەرى سۇراقتىڭ استىنان الدى. سونداعى قىسقا جاۋاپتارىندا سيە فەن قازىرگى جۇڭگو – اقش قارىم-قاتىناسى كۇردەلى قيىندىقتارعا تاپ بولعانىن مويىندادى جانە ءوزىنىڭ ەكى ەل اراسىنداعى الماسۋ مەن ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا كۇش سالۋ ءۇشىن كەلگەنىن مالىمدەدى.
قۇراما شتاتتار تاراپى دا سيە فەننىڭ ەلشى بولىپ كەلۋىن قۇپتادى. مەمدەپارتامەنت بۇعان قاتىستى تەك ءپوزيتيۆتى مالىمدەمەلەر جاسادى. مىسالى، اتالعان دەپارتامەنت وكىلى مەتتيۋ ميللەر ءوزىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسىندە: «ءبىز تاعايىندالعان ەلشىمەن، ونىڭ كومانداسىمەن جۇمىس ىستەۋدى اسىعا كۇتەمىز. بۇعان دەيىن دە ايتقان ەدىك، باسەكەلەستىككە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋدى جالعاستىرا بەرەمىز»، – دەگەن بولاتىن.
اقش – جۇڭگو قارىم- قاتىناسىنىڭ بىزگە ىقپالى قانداي؟
كەيىنگى ون جىلدا اقش ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىن تۇتاستاي ءبىر گەوساياسي ايماق رەتىندە قاراستىرۋدى تۇبەگەيلى ورنىقتىردى. بۇل تاجىريبەنى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى گەرمانيادان العانىن بىلەمىز. اقش پەن جۇڭگو سىندى ەكى دەرجاۆا اراسىنداعى قايشىلىققا تولى قارىم-قاتىناستار مىنە، وسى ايماقتا بولىپ جاتىر. ءبىر قاراعاندا، بىزگە الىس ايماقتاعى جاعدايدىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياعا قاتىسى جوقتاي كورىنەدى. شىنداپ كەلسەك، مۇلدە ولاي ەمەس. قىتايدىڭ سوڭعى كەزدەگى ورتا ازياعا ەكونوميكالىق جانە ساياسي قاتىسۋىنىڭ بەلسەندى بولا ءتۇسۋى - تىكەلەي اتالعان الىپ ايماقتاعى باسەكەلەستىكتىڭ ناتيجەسى.
ولاي دەيتىنىمىز، جۇڭگو ءوزىنىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك باعىتتارىندا سىرتقى الەممەن قاتىسۋ بويىنشا ۇلكەن قيىندىقتارعا تاپ بولدى. وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزى اۋماعىنداعى تەرريتوريالىق داۋ-شارلار، اقش-تىڭ وسى داۋلى ماسەلەگە قاتىستى ەلدەرمەن ورناتقان ىنتىماقتاستىعى ونداعى قىتايدىڭ ءتۇرلى سالاداعى ءىس-قيمىلدارىنا توسقاۋىل قويدى. ايماقتاعى اقش، بريتانيا، جاپونيا، اۋستراليا سەكىلدى ءىرى كۇشتەردىڭ ورتاق قادامدارى الىپ ايماقتاعى بەيجىڭنىڭ ىقپال كولەمىنە تۇساۋ بولا الدى. ءوزىنىڭ يمپورت جانە ەكسپورت جولدارىنىڭ، اسىرەسە، ەنەرگەتيكا مەن تاۋار تاسىمالى جولدارىنىڭ كەدەرگىگە ۇشىراۋى قىتايدى قۇرلىق ارقىلى بالاما ءقاۋىپسىز جول تابۋعا يتەرمەلەدى. مىنە، وسى ارادا اقش – جۇڭگو قاتىناسىنىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستانعا تىكەلەي ىقپالى قانداي؟ جالپى، وسى ساراپتامادا تۇجىرىمدالعان ماسەلەلەرگە قاراعاندا، بەيجىڭ مەن ۆاشينگتون ءوزارا قارىم-قاتىناستاعى قايشىلىقتى وڭ باعىتقا اۋىستىرىپ، ديالوگ ارقىلى سەلكەۋ تۇسكەن سەنىمدى قايتا ورنىنا كەلتىرەتىندەي بولىپ كورىنەدى. شىن مانىندە سولاي ما؟ بايدەننىڭ مالىمدەمەسى، جۇڭگودىڭ ءپوزيتيۆتى قادامدارى جانە ەلشىنىڭ تاعايىندالۋى اقش – قىتاي اراسىنداعى مۇزدى ەرىتە الا ما؟ ءبىز بۇل ساۋالداردى وتاندىق ساراپشىلارعا قويىپ كوردىك.
ساراپشى ءدال قازىرگى اقش– جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنىڭ ءجىبي قوياتىن ءتۇرى جوق دەپ سانايدى. ءبىراق ەكسپەرت ءبىر تۇيىنگە باسا نازار اۋدارۋعا شاقىرادى. ايتالىق، جۇڭگو تاراپىنان رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارەكەتى اگرەسسيا قاتارىندا باعالانۋى بەيجىڭ–ۆاشينگتون ورتاسىنداعى كەلىسىمگە جول اشۋى ىقتيمال. رەسەيگە قارسى سانكسيالىق قىسىمداردىڭ تيىمدىلىگى ءۇشىن اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى قىتايدان رەسەيگە قولداۋ كورسەتپەۋىن كۇتەدى. بۇل جاعىنان بەيجىڭ شەگىنىستى قادام جاساپ جاتسا، وندا قارىم-قاتىناستاردىڭ تۇراقتالۋىنا نەگىز بار دەگەن ويىمەن بولىسەدى. راسىندا دا، اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار ديپلوماتيالىق، ساياسي سالقىندىق قانا ەمەس. ەكى مەملەكەت ءتۇبىرلى ۇلتتىق مۇددەسى رەتىندە قاراستىرعان ماسەلەلەردە باسەكەلەستىك ورىن العان. گەوەكونوميكال ى ق ، گەوساياسي جانە جاڭا تەحنولوگياداعى بۇل قىزۋ باسەكە ونداعان جىلدارعا سوزىلاتىن «جاڭا قىرعيقاباق سوعىسىنا» الىپ كەلۋى دە بەك مۇمكىن. ءتىپتى، بۇل ءۇردىس الدەقاشان باستالىپ كەتكەن دە بولار دەگەن بولجام بار.
سونىمەن، الىپ ەكونوميكاعا يە ەكى ەلدىڭ قايشىلىقتى قاتىناسى ءبىزدىڭ ەلىمىز بەن ايماققا ىقپال ەتىپ جاتقانىنا كوز جۇما المايمىز. بۇل، تيىسىنشە، قوعامداعى كوزىقاراقتى جۇرتقا اقش – جۇڭگو قاتىناسىنا ۇدايى سەرگەك قاپەر تانىتۋ مىندەتىن جۇكتەپ وتىر. دەگەنمەن، بۇل ارادا قىتايدىڭ ايماققا قاراتقان دەربەس ستراتەگياسىنىڭ بار ەكەنى ەسكەرىلۋى ءتيىس.
تاقىرىپقا وراي
ومىربەك قاناي، الماتىداعى ەۋرازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعى بويىنشا ساراپشى:
«اقش پەن جۇڭگو قارىم-قاتىناسى ءبىر ەلشىگە نەمەسە قانداي دا ءبىر كىشىگىرىم وقيعاعا بايلانىستى ۇلكەن وزگەرىستەرگە ۇشىراي قويمايدى. ويتكەنى، بۇل ارادا ەكى ەلدىڭ سىرتقى ساياسي-ستراتەگيالىق باعىتتارىنا قاراۋ كەرەك. اسىرەسە، امەريكا كەيىنگى كەزدەرى ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنا بارىنشا نازار اۋدارىپ وتىر. بۇرىنعى كەلىسىمدەردىڭ سىرتىندا AUKUS دەپ اتالاتىن جاڭا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پلاتفورماسى قالىپتاستى. ولاردىڭ بۇل اۋقىمدى ايماقتاعى ساياساتى وزگەرە قويمايدى. باستى ماقساتى وسى ايماقتاعى ەلدەرمەن ەكونوميكالىق، ساياسي جانە اسكەري ىنتىماقتاستىقتى بارىنشا دامىتا وتىرىپ، قىتايدىڭ ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق ىقپالىن كەڭەيتۋ ساياساتىنا قارسى توسقاۋىل قويۋ. مىنە، بۇعان قاراعاندا ەلشىلەردىڭ كەلۋى، مينيسترلەردىڭ كەزدەسۋى سەكىلدى قىسقا مەرزىمدى جىلىمىقتار بولۋى مۇمكىن، ءبىراق تۇبەگەيلى وڭ باعىتقا قاراي وزگەرەدى دەپ ايتۋ قيىن. بۇل رەتتە قىتايدىڭ قانداي تالپىنىسى بار، سوعان دا نازار سالىپ قاراۋ كەرەك.
ال ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنداعى ساۋدا، ەنەرگەتيكا جولدارىنىڭ قىسىلۋى مىندەتتى تۇردە قىتايدىڭ قازاقستان، ورتا ازيا ارقىلى وتەتىن تاسىمال دالىزدەرىنە دەگەن قاجەتتىلىگىن ارتتىرادى. پاكىستان ارقىلى پارسى شىعاناعىنا شىعاتىن ءدالىزى ءالى جۇزەگە اسا قويعان جوق، مالاككا بۇعازىنا ميانما ارقىلى وتە الاتىن جاڭا جوباسى ونداعى اسكەري توڭكەرىسكە بايلانىستى قاۋىپكە تاپ بولدى. رەسەي–ۋكراينا سوعىسى دا قىتايدىڭ ەۋروپاعا ساۋدا جولىن بۋىپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى ەۋروپامەن بولعان تاۋار تاسىمالىندا ورتا ازياعا كوبىرەك كوڭىل بولۋگە يتەرمەلەپ وتىر».
بۇدان بولەك، ول الپاۋىت ەلدەردىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قايشىلىقتىڭ بىزگە تىكەلەي اسەرى ەتۋى ساۋدا سوعىسى كەزىندە انىق كورىنگەنىن العا تارتادى. «اقش-تان قىتايعا ەكسپورتتالاتىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە تاريفتەر كۇشەيگەن كەزدە، بۇل ونىمدەردى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ قىتايعا ەكسپورتتاۋى كۇشەيگەن بولاتىن. بۇل ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسا ما، جوق پا، وعان بىردەڭە دەۋ قيىن. ءبىراق وسىنداي مۇمكىندىكتەردى ايماق ەلدەرى بارىنشا پايدالانىپ قالۋى كەرەك. امەريكا – جۇڭگو ساۋدا سوعىسى كەزىندە بۇل ورايدى وزبەكستان جاقسى پايدالاندى. وزبەك تاراپىنىڭ قىتايعا باعىتتاعان اۋىلشارۋاشىلىق داقىلدارى مەن كوكونىس، جەمىس-جيدەكتەرىنىڭ كولەمى زور كولەمدە ارتتى. كەرىسىنشە، قازاقستان بۇل مۇمكىندىكتى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە پايدالانا المادى.