اقوردا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ "جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندەگى قازاقستان: وزەكتى ماسەلەلەر جانە ونى تۇبەگەيلى سيفرلىق وزگەرىستەر ارقىلى شەشۋ" اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىنىڭ تولىق ءماتىنىن جاريالادى، - دەپ حابارلايدى اqshamnews.kz ءتىلشىسى.
"قۇرمەتتى دەپۋتاتتار!
وتكەن اپتادا پارلامەنتتىڭ جاڭا سەسسياسى اشىلدى.
قىزمەتتەرىڭىزگە تابىس تىلەيمىن! الدىڭعى سەسسيا جەمىستى بولدى دەپ كۇمانسىز ايتۋعا بولادى. ەلگە قاجەتتى كوپتەگەن زاڭ قابىلداندى.
حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن وزەكتى ماسەلەلەر كوتەرىلدى، جان-جاقتى تالقىلاندى. دەپۋتاتتار جازعى دەمالىس كەزىندە ايماقتارعا بارىپ، ازاماتتارمەن كەزدەستى. ەندى جۇرتشىلىق ايتقان ماسەلەلەردى سارالاپ، ۇكىمەتپەن بىرگە پىسىقتاپ، وسى سەسسيا بارىسىندا ەسكەرۋ قاجەت.
جالپى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى ەلىمىزدە تۇبەگەيلى رەفورمالار جاساۋ جولىندا ماڭىزدى ءرول اتقارىپ كەلەدى. سىزدەرگە زور ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
قىمباتتى وتانداستار!
قۇرمەتتى پارلامەنت دەپۋتاتتارى جانە ۇكىمەت مۇشەلەرى!
ءقازىر دۇنيە ءجۇزى جاڭا تاريحي داۋىرگە قادام باستى.
بۇل ءداۋىردىڭ بارشا ادامزات ءۇشىن وڭاي بولمايتىنى انىق. الپاۋىت ەلدەر مەن حالىقارالىق وداقتار اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ اۋقىمى ءوسىپ بارا جاتىر. حالىقارالىق قاتىناستاعى شيەلەنىستەر مەن وزبىرلىقتىڭ سالدارىنان قاقتىعىستار مەن سوعىستار بەلەڭ الدى. كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىندا اسىرە ۇلتشىلدىق كۇشەيدى.
الەم ەكونوميكاسىندا تەڭسىزدىكتەر مەن قايشىلىقتار ۋشىعا ءتۇستى. كەيبىر مەملەكەتتەر ەكونوميكالىق دامۋدا ارتتا قالىپ، كەيبىر ەلدەر جاساندى ينتەللەكت سالاسىندا تەڭدەسسىز تابىسقا جەتۋدە. حالىقارالىق قۇقىقتىڭ ءمان-ماڭىزى كەتە باستادى.
ال بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى ءوزىنىڭ ءرولى مەن مارتەبەسىنە ساي قازىرگى باستى تۇيتكىلدەردى شەشۋگە قاۋقارسىز بولۋدا.
ەكولوگيالىق جانە تەحنوگەندىك اپاتتاردىڭ كەسىرىنەن ءتۇرلى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى وراسان شىعىنعا باتۋدا.
باتىستاعى ەتنوسارالىق-دىنارالىق ۇيلەسىم مەن مادەني ءارالۋاندىق تۇجىرىمداماسى داعدارىسقا ۇشىرادى. جاھاندىق دەسترۋكتيۆتى كۇشتەر ۇلتتىق مادەنيەتتەر مەن داستۇرلەردىڭ ىرگەسىن شايقاۋدا.
بوسقىنداردىڭ سانى كوبەيىپ، كوشى-قون داعدارىسى تۋىندادى. ادام ساۋداسى، قارۋ-جاراق پەن ەسىرتكى ساۋداسى دا ءورشىپ تۇر.
بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇلدە جاڭا سىن-قاتەرلەر كۇللى ادامزاتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋدە. ءتىپتى جاساندى ينتەللەكتىنى پايدالانىپ، اسا ءقاۋىپتى قارۋ جاسايتىندار پايدا بولدى.
گەوساياسي احۋالدىڭ تۇبىرىمەن وزگەرە باستاعانىن اڭعارتاتىن باسقا دا فاكتورلار از ەمەس. قىسقاشا ايتساق، الەمدە جاڭا گەوساياسي ءتارتىپ ورنىعا باستادى.
قازاقستان – الەم قاۋىمداستىعىنىڭ اجىراماس بولىگى. مەملەكەتىمىز ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان.
قازىرگى زامان بۇلىڭعىر، تۇراقسىز بولسا دا، ءبىز ءبارىمىز جاپپاي سيفرلاندىرۋ جانە جاساندى ينتەللەكت داۋىرىنە قادام باستىق.
مەنىڭ نەگىزگى ماقساتىم – وسىنداي ءتۇرلى قاتەرگە تولى كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن جانە قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ.
وسكەلەڭ ۇرپاق باقىتتى، بەرەكەلى ءومىر سۇرۋگە ءتيىس. سول ءۇشىن ءبارىمىز ءبىر ۇلت بولىپ، تاباندى ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. بۇل – بارشامىزعا ورتاق وتە ماڭىزدى جۇمىس، اسا جاۋاپتى ازاماتتىق جانە ۇلتتىق مىندەت.
جۇمىسىمىز قانشالىقتى كۇردەلى بولسا دا، ءبىز مىندەتتى تۇردە تابىسقا جەتۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق. سەبەبى، بۇل – ەلىمىزدىڭ بولاشاعى، حالقىمىزدىڭ تاعدىرى. سوندىقتان بارلىق رەفورمانى سالماقتى كوزقاراسپەن، مۇقيات، جان-جاقتى ويلاستىرىپ، ساپالى تۇردە جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك.
بارشاڭىزعا ءمالىم، سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا اۋقىمدى وزگەرىستەر جاسالدى.
ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسى اناعۇرلىم وزىق ءارى اشىق بولا ءتۇستى. ازاماتتارىمىزدىڭ سانا-سەزىمى، بولمىسى وزگەرىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا حالقىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا، زاڭعا جانە ادىلدىك پەن تارتىپكە دەگەن سەنىمى نىعايۋدا.
ءبىراق الدىمىزدا اۋقىمدى جۇمىس بار. قوعامدى جاڭعىرتۋ ءۇشىن ءالى دە كوپ شارۋا اتقارۋىمىز كەرەك.
ءقازىر ەل ەكونوميكاسىندا رەفورمالار جۇرگىزىلىپ جاتىر. ينفراقۇرىلىمعا جانە جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن اشۋعا قوماقتى ينۆەستيسيا سالىنىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جانە ەلىمىزدىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقانى ايدان انىق.
جاساندى ينتەللەكتىنىڭ قارقىندى دامۋى ءقازىردىڭ وزىندە حالىقتىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ مىنەز-قۇلقى مەن بولمىس-بىتىمىنە اسەر ەتىپ جاتىر.
باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى بۇل ءۇردىس بۇكىل الەمدە قالىپتاسقان ءتارتىپتى جانە ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ءبىرجولا وزگەرتۋدە. ءبىز بۇعان دايىن بولىپ، باتىل ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ارتتا قالۋدىڭ سالدارى وتە اۋىر بولادى.
سوندىقتان مەن الدىمىزعا وتە ماڭىزدى ستراتەگيالىق ماقسات قويدىم. قازاقستان ءۇش جىل ىشىندە مىندەتتى تۇردە جاپپاي سيفرلىق ەل بولۋى كەرەك.
ءبىز جاپپاي سيفرلاندىرۋ جانە جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگياسىن بارىنشا ەنگىزۋ ارقىلى ەكونوميكانى جاڭعىرتۋىمىز قاجەت.
ول ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، سيفرلىق كودەكستى تەزىرەك قابىلداعان ءجون.
بۇل زاڭدا سيفرلاندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى، سونىڭ ىشىندە جاساندى ينتەللەكت، پلاتفورمالىق ەكونوميكا، ۇلكەن دەرەكقورلاردى پايدالانۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەر ايقىندالۋعا ءتيىس.
جاڭا تەحنولوگيالىق قالىپتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالۋ ءۇشىن بۇكىل مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرىپ، ونىڭ ازاماتتار مۇددەسىنە ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق اشىقتىعى مەن تيىمدىلىگىن ەسەلەپ ارتتىرۋ كەرەك.
سوندىقتان قازىرگى قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ نەگىزىندە جاساندى ينتەللەكت جانە سيفرلىق دامۋ مينيسترلىگىن قۇرۋ قاجەت دەپ سانايمىن. جاڭا مينيسترلىكتى پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىندەگى مامان باسقارۋى كەرەك.
ۇكىمەت ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن جاپپاي جاساندى ينتەللەكتىنى ەنگىزۋ قاجەت. قازاقستاندى باسەكەگە قابىلەتتى ەل رەتىندە دامىتامىز دەسەك، جۇمىسىمىزدى جاڭاشا تاسىلمەن جۇرگىزۋىمىز كەرەك.
وسى ورايدا، الدىمىزدا تۇرعان مىناداي ماڭىزدى مىندەتتەرگە توقتالىپ وتكىم كەلەدى.
ءبىرىنشى. ەلىمىزگە قوماقتى ينۆەستيسيا تارتۋ كەرەك. ءقازىر دۇنيە جۇزىندە ينۆەستيسياعا تالاس كۇشەيىپ بارادى. جاڭا ينۆەستيسيالىق كەزەڭدى باستاۋىمىز قاجەت. قازىرگى ينۆەستيسيا تارتۋ ساياساتى ماردىمدى دەپ ايتا المايمىن. قاراجاتتىڭ كوبى شيكىزات سالالارىنا قۇيىلىپ جاتىر. جالپى، بۇل جامان ەمەس، وسىنداي ينۆەستيسيالار بىزگە قاجەت.
ءبىراق ءقازىر الدىمىزدا تۇرعان مىندەت – باسقا. بۇل – وڭدەۋ سالاسىنا كوبىرەك قاراجات تارتۋ. سوندىقتان ۇكىمەت ينۆەستيسيا ساياساتىنا باسقاشا كوزقاراسپەن قاراۋى كەرەك. قاجەت بولسا، جوعارى تەحنولوگيالارعا سالىناتىن ينۆەستيسيالارعا جەڭىلدىك بەرۋگە بولادى. سونداي-اق مەملەكەتتىڭ ينۆەستيسياسى مەن جەكە بيزنەستىڭ ءىرى باستامالارىنا بىردەي نازار اۋدارۋ قاجەت.
ءىرى ينۆەستورلارمەن قاتار ورتا جانە شاعىن ينۆەستورلارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەۋ كەرەك. قاراجاتتىڭ قاي باعىتقا، قانداي ماقساتپەن جانە قانشا كولەمدە قاجەت ەكەنىن ناقتى ءبىلۋ قاجەت. «ينۆەستيسياعا تاپسىرىس» ءوندىرىستىڭ سۇرانىسىنا ساي جاسالۋى كەرەك.
ەلىمىزدەگى ينۆەستورلارمەن قارىم-قاتىناس جۇيەسى كۇردەلى ءارى بىتىراڭقى. قاعازباستىلىق كوپ، ءتۇرلى ورگانداردىڭ قۇزىرەتتەرى قايتالانادى. ال قازىرگى كۇردەلى احۋال كەزىندە ينۆەستيسيا تارتۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە، بىزگە جاڭا ۇستانىم كەرەك. قالاي بولسا دا، ينۆەستيسيا تارتۋ بويىنشا بارلىق ۇيلەستىرۋ جۇمىسى تىكەلەي پرەمەر-مينيسترگە جۇكتەلەدى. جاڭا مينيسترلىك قۇرۋدىڭ قاجەتى جوق.
ءبىراق كوزگە وتتاي باسىلاتىن نارسە: ەلىمىزدە بىردە-بىر مەكەمەنىڭ اتاۋىندا ينۆەستيسيا دەگەن ءسوز جوق. ينۆەستيسيا ءتىپتى، جەتىم بالا سياقتى ءۇش-تورت مەكەمەگە ورتاق ماسەلە بولىپ، ءوز جولىن تاپپاي ءجۇر. سوندىقتان پرەمەر-مينيستر ون كۇن ىشىندە ناقتى ۇسىنىس بەرۋگە ءتيىس.
بۇدان بولەك، ۇكىمەتكە ينۆەستيسيا تارتۋ جۇيەسىن تۇگەل جاڭعىرتۋ جونىندەگى ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن مەيلىنشە قىسقا مەرزىم ىشىندە ازىرلەۋدى تاپسىرامىن.
مەنىڭشە، باس پروكۋراتۋرانىڭ زاڭسىز اكتيۆتەردى قايتارۋ جونىندەگى كوميتەتىنىڭ اتاۋىن ينۆەستورلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جونىندەگى كوميتەت دەپ وزگەرتەتىن كەز كەلدى.
باس پروكۋراتۋرا زاڭسىز اكتيۆ يەلەرىمەن ءونىمدى جۇمىس ىستەگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىناعا 850 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قارجى قايتارىلدى.
بۇل قاراجات ون مەكتەپ، ءتورت سپورت عيماراتىن سالۋعا، 235 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى مەن 177 سۋ ينفراقۇرىلىمى نىسانىنىڭ قۇرىلىسىنا جانە جوندەۋ جۇمىستارىنا ءبولىندى.
رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە تاعى قوسىمشا قاراجات تۇسپەك.
بۇدان بولەك، ينۆەستورلارعا ۇسىنىلاتىن سالىق جەڭىلدىكتەرىن مۇقيات ويلاستىرىپ، بايىپپەن قولدانعان ءجون، ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزى، پايداسى بار جوبالارعا باسىمدىق بەرىلۋگە ءتيىس.
جالپى، ينۆەستيسيالىق كەلىسىم جاساۋ ءتاسىلى ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتتى. ءبىز ۇلتتىق قوردىڭ تۇراقتى دامۋ قۇرالى رەتىندەگى ءرولىن قايتا قاراۋىمىز كەرەك. قوردى قوسىمشا ينۆەستيسيا كوزى رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن ەل ىشىندەگى بولاشاعى زور جانە نارىقتاعى الەۋەتى جوعارى بولاتىن جوبالارعا قارجى بولۋگە بولادى. ەڭ باستىسى، قاراجاتتى مۇقيات ويلاستىرىپ جۇمساۋ كەرەك. بۇل ىسكە، قاجەتى بولسا، ساپالى ساراپتاما جاساي الاتىن حالىقارالىق دەڭگەيدەگى باسقارۋشىلار مەن ينۆەستورلاردى تارتۋعا بولادى.
ەكونوميكامىزدىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق سالالارىنا ءبىر ميلليارد دوللارعا دەيىن ينۆەستيسيا تارتۋ تۋرالى باعدارلاما ازىرلەۋ قاجەت. ونى ۇكىمەت ۇلتتىق بانكپەن بىرلەسىپ دايىنداۋعا ءتيىس.
جاڭا ينۆەستيسيالىق كەزەڭدى ويداعىداي باستاۋ ماڭىزدى. ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر ناقتى سەكتورعا بەلسەندى تۇردە قارجى سالۋى كەرەك. بۇل ماسەلە قوعامدا باياعىدان قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. وسى جۇمىستى كوپ سوزباي قولعا الۋ قاجەت.
قازاقستانداعى بانكتەردىڭ اكتيۆتەرى مەن قاراجاتى دامىعان ەلدەرگە قاراعاندا ورتا ەسەپپەن بىرنەشە ەسە كوپ پايدا اكەلەدى.
سەبەبى ءبىزدىڭ بانكتەر ەكونوميكاعا نەسيە بەرگەننەن گورى قارجىلىق تاۋەكەلى تومەن باعىتتارعا اقشا سالعاندى ءجون كورەدى. وسى ماسەلەنى دەپۋتاتتار، ساراپشىلار ۇنەمى كوتەرىپ ءجۇر.
ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت بانكتەردىڭ اقشاسىن ەكونوميكاعا بارىنشا تارتۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن تابۋى قاجەت. ەندى بۇل ماسەلەنى سوزۋعا بولمايدى، شۇعىل شەشۋ قاجەت.
بانكتەر تۋرالى زاڭ قابىلداۋ وسى باعىتتاعى ماڭىزدى قادام بولماق. بۇل زاڭدا ەكونوميكانىڭ سۇرانىسى مەن تەحنولوگيالىق وزگەرىستەر ەسكەرىلۋى قاجەت.
قۇجاتتا باسەكەنى كۇشەيتۋ، نارىققا جاڭا قاتىسۋشىلاردى تارتۋ، قارجى جۇيەسىندەگى تەحنولوگيالاردى ىلگەرىلەتۋ جانە سيفرلىق اكتيۆتەر اينالىمىن ىرىقتاندىرۋ ماسەلەلەرى قامتىلۋى كەرەك.
ۇكىمەت قارجى نارىعىن رەتتەۋ اگەنتتىگىمەن بىرلەسىپ، زاڭ جوباسىن جان-جاقتى پىسىقتاۋى قاجەت. دەپۋتاتتاردان وسى زاڭدى جىل سوڭىنا دەيىن قابىلداۋدى سۇرايمىن.
سيفرلىق اكتيۆتەردىڭ تولىققاندى ەكوجۇيەسىن تەزىرەك قالىپتاستىرعان ءجون. سيفرلىق تەڭگەنىڭ ەنگىزىلۋى بۇل جۇمىسقا سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا جوبالاردى ۇلتتىق قور ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋ كەزىندە سيفرلىق تەڭگەنى قولدانىپ ءجۇرمىز. ەندى ونىڭ قولدانۋ اياسىن ودان ءارى كەڭەيتۋ قاجەت. سيفرلىق تەڭگەنى رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتە، مەملەكەتتىك حولدينگتەردىڭ بيۋدجەتىندە پايدالانۋعا بولادى.
قازىرگى زاماننىڭ تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، كريپتواكتيۆتەرگە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك.
ۇلتتىق بانكتىڭ ينۆەستيسيالىق كورپوراسياسى نەگىزىندە سيفرلىق اكتيۆتەردىڭ مەملەكەتتىك قورىن قۇرعان ءجون. بۇل قۇرىلىمدا جاڭا سيفرلىق قارجى جۇيەسىندەگى بولاشاعى زور اكتيۆتەردەن قۇرالعان ستراتەگيالىق كريپتورەزەرۆ جيناقتالادى.
جاپپاي سيفرلاندىرۋدىڭ، سونىڭ ىشىندە بانك سالاسىن سيفرلاندىرۋ ءىسىنىڭ پايداسى كوپ ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق ونىڭ قاۋىپ-قاتەرى دە از ەمەس. سوڭعى جىلدارى ونلاين-الاياقتىق مەملەكەتتىڭ جانە ازاماتتاردىڭ قارجىلىق قاۋىپسىزدىگىنە ۇلكەن نۇقسان كەلتىرىپ جاتىر. سوندىقتان كيبەرقىلمىسپەن كۇرەسۋ ءۇشىن انتيفرود ورتالىعى قۇرىلدى. بيومەتريالىق انىقتاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. بانكتەردىڭ، ميكروقارجى ۇيىمدارى مەن بايلانىس وپەراتورلارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى كۇشەيدى. دەگەنمەن بۇل ماسەلەگە ۇنەمى ءجىتى نازار اۋدارۋ قاجەت. قۇزىرلى ورگانداردىڭ جۇمىسىن ۇدايى جەتىلدىرىپ وتىرعان ءجون.
كيبەرقىلمىستاردىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن بارىنشا ينتەللەكتۋالدى جۇيە قۇرۋ كەرەك. قاجەت بولسا، ءتيىستى زاڭعا جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە وزگەرىستەر ەنگىزگەن ءجون.
قارقىندى ءوسىپ كەلە جاتقان كوپتەگەن مەملەكەتتە دامۋ كوشىنىڭ باسىندا جۇرەتىن قالالار ينۆەستيسيالار مەن تەحنولوگيالاردى وزىنە تارتاتىن پوليۋسكە اينالعان.
الاتاۋ قالاسى ەلىمىزدىڭ جاڭا ىسكەرلىك جانە يننوۆاسيالىق ورتالىعى بولۋعا ءتيىس.
جالپىۇلتتىق ماڭىزى بار وسى جوبانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى جەر ءبولىندى، باستاپقى جوسپارلاۋ جۇمىسى اياقتالدى، ينفراقۇرىلىمنىڭ نەگىزگى جەلىلەرى قوسىلدى.
جاقىندا قىتايعا بارعان ساپارىمدا الەمنىڭ جەتەكشى كومپانيالارىمەن قۇنى ميللياردتاعان قارجى تۇراتىن كەلىسىمدەر جاسالدى. شەنچجەن جاھاندىق تەحنوپوليسىن سالۋعا قاتىسقان سونداي كومپانيانىڭ ءبىرى ەندى Alatau City جوباسىن جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي اتسالىسادى.
كەلەسى قادام – Alatau Cityء-دىڭ مىقتى ينستيتۋسيونالدىق نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ.
قالانى ەل ۇكىمەتىنە تىكەلەي باعىناتىنداي ەتىپ، وعان ارنايى مارتەبە بەرۋ تۋرالى جارلىقتى ون كۇن ىشىندە ازىرلەۋ كەرەك.
سودان كەيىن جارتى جىلدان اسىرماي، جەكە زاڭ قابىلداۋ قاجەت. قۇجاتتا قالانى باسقارۋ رەجيمى، ونىڭ قارجىلىق مودەلى جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر قامتىلۋعا ءتيىس.
ارنايى قۇقىقتىق مارتەبە – قالاعا بەرىلەتىن ارتىقشىلىق ەمەس، جوبانىڭ قاعاز جۇزىندە قالىپ قويماي، ناقتى ىسكە اسۋىنا قاجەتتى شارا نەمەسە قۇرال ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
Alatau City ايماقتاعى تولىق سيفرلانعان العاشقى قالاعا اينالۋعا ءتيىس. مۇندا Smart City تەحنولوگيالارىن قولدانۋدان باستاپ تاۋارلار مەن قىزمەت اقىسىن كريپتوۆاليۋتامەن تولەۋگە دەيىنگى جاڭالىقتىڭ بارلىعى ەنگىزىلۋى كەرەك.
بۇل قالا قازاقستاننىڭ كەلەشەكتەگى كەلبەتىن تانىتپاق. وندا تەحنولوگيالىق ورلەۋگە جانە ءومىر سۇرۋگە بارىنشا قولايلى جاعداي ۇيلەسىم تابۋى قاجەت.
تاعى ءبىر ماسەلە. وڭىرلەرگە ينۆەستيسيا تارتۋ بارىسىندا ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار ايرىقشا ءرول اتقارادى.
الايدا ولاردىڭ كوبىنىڭ جۇمىسى ءماز ەمەس. بۇل ماسەلە بويىنشا اڭگىمەلەر تالاي رەت ايتىلدى.
ۇكىمەت ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن تەرەڭ ساراپتاما جاساپ، تۇبەگەيلى شارالار قابىلداۋعا دايىن بولۋى كەرەك. ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتاردى باسقارۋعا جەكە كومپانيالاردى، قاجەت بولسا، شەتەل كومپانيالارىن تارتۋعا بولادى.
الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراسيالار ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق ءوسىمىن ارتتىراتىن قوزعاۋشى كۇش بولۋعا ءتيىس. ءبىراق كوبى كوممۋنالدىق مۇلىكتەردى باسقارۋمەن جانە اسا ماڭىزدى ەمەس جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋمەن شەكتەلىپ وتىر. ولاردىڭ ايماق ەكونوميكاسىنا اسەرى شامالى.
ۇكىمەت وسىنداي كورپوراسيالاردى تولىققاندى دامۋ ينستيتۋتىنا اينالدىرۋى كەرەك.
ينۆەستيسيا تارتۋ – ورتالىق اتقارۋشى ورگانداردىڭ عانا مىندەتى ەمەس. وسى ماڭىزدى جۇمىسقا جەرگىلىكتى بيلىك تە اتسالىسىپ، ءبارى جۇمىلا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. اكىمدەردىڭ ايماقتاعى ينۆەستيسيالىق احۋالعا تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگىن بەلگىلەۋ كەرەك.
ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى ايماقتاردىڭ ينۆەستيسيالىق تارتىمدىلىق يندەكسىن ەنگىزۋگە ءتيىس. مۇمكىن، بۇل جۇمىسقا تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تارتقان ءجون بولار.
ينۆەستيسياعا قولايلى احۋال قالىپتاستىرۋعا تىكەلەي اسەر ەتەتىن ەڭ باستى ماسەلە – ماكروەكونوميكالىق تۇراقتىلىق.
ءبىراق قازىرگى باستى ماسەلە: جوعارى ينفلياسيا ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر مەن حالىقتىڭ تابىسىن «جۇتىپ قويىپ» جاتىر.
ونىڭ دايىن تۇرعان شەشىمى جوق، بۇل – كوپتەگەن مەملەكەت بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعان تۇيتكىل. ماسەلە بارىنە ورتاق بولعانىمەن، ول ءبىزدىڭ جاعدايدا ايرىقشا سەزىلىپ وتىر.
وسى ماكروەكونوميكالىق قۇرساۋدان شىعۋىمىز كەرەك.
قيىندىقتار كۇنى كەشە عانا پايدا بولعان جوق. ونى شەشۋ ءۇشىن الەمدەگى وزىق تاجىريبەلەردى ەسكەرىپ، جۇرتقا ۇناي بەرمەيتىن شارالار قابىلداۋعا جانە ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرىپ الۋعا دايىن بولۋ قاجەت.
ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك قازىرگى قالىپتاسقان احۋالدىڭ قيىندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، الدىنا قويعان مەملەكەتتىك اۋقىمداعى مىندەتتى ءبىرتۇتاس كوماندا رەتىندە اتقارۋى كەرەك. ءقازىر اركىم كورپەنى وزىنە قاراي تارتاتىن كەز ەمەس.
ەكىنشى. وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرەتىن ۋاقىت كەلدى.
بۇل باعىتتا سوڭعى بەس جىلدا ءبىرقاتار جەتىستىك بار دەپ ايتۋعا بولادى. وڭدەۋ ونەركاسىبىنىڭ جالپى قوسىمشا قۇنى ەكى ەسە ءوسىپ، 17 تريلليون تەڭگەگە جۋىقتادى. ال ونىڭ جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى 12،4 پايىزعا جەتتى. بىلتىردىڭ وزىندە 163 جاڭا ءوندىرىس ىسكە قوسىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 12،5 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنى پايدا بولدى. مىسالى، الماتى، قوستاناي، قاراعاندى، اتىراۋ وبلىستارىندا ماشينا جاساۋ جانە مەتاللۋرگيا سالاسىنداعى ءىرى كاسىپورىندار اشىلدى. بيىل الماتىدا ءارتۇرلى اۆتوكولىكتەر شىعاراتىن قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن ءوندىرىس ورنى جۇمىسىن باستادى. ءبىراق بۇل، ارينە، جەتكىلىكسىز.
ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋدى تىڭ قارقىنمەن جالعاستىرۋ كەرەك. ىشكى جانە سىرتقى نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى، تەرەڭ وڭدەلگەن ءونىم شىعارۋعا باسىمدىق بەرىلۋگە ءتيىس. ءقازىر بۇل جۇمىس جۇيەسىز جۇرگىزىلىپ جاتىر. قولداۋ شاراسىن ۇستانىمدارى مەن تالاپتارى ءارتۇرلى ينستيتۋتتار جۇزەگە اسىرادى. مۇنداي احۋال كاسىپكەرلەردى ابدەن شاتاستىرادى. بۇل سالانى رەتكە كەلتىرىپ، ۇيلەستىرۋ جۇمىسىن تولىعىمەن قولعا الۋ كەرەك.
تاۋ-كەن مەتاللۋرگياسى قاشاندا قازاقستاننىڭ جاڭا يندۋستريالدى قالىبىنىڭ سەنىمدى تىرەگى بولىپ كەلەدى. ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى ۇلەسى – 8 پايىز.
ءبىراق سالانىڭ دامۋ الەۋەتى زور. اسىرەسە، تەرەڭ وڭدەلەتىن ونىمدەردى شىعارۋعا مول مۇمكىندىگى بار.
جاھاندىق ۇدەرىستەرگە سايكەس، سيرەك كەزدەسەتىن مەتالداردىڭ جانە ايرىقشا قاجەت باسقا دا ماتەريالداردىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى.
بۇل سالاداعى الەمدىك وندىرىستەر مەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ جاڭا جەلىسىندە ءوز ورنىن نىقتاپ الۋىنا قازاقستاننىڭ تولىق مۇمكىندىگى بار.
ءبىز الداعى ءۇش جىل ىشىندە تاۋ-كەن سالاسىندا جوعارى تەحنولوگيالىق ءونىم شىعاراتىن كەمىندە ءۇش كاسىپورىندى ىسكە قوسۋعا ءتيىسپىز.
سونداي-اق ۇكىمەت كومىرسۋتەگى شيكىزاتىن تەرەڭ وڭدەيتىن ءبىرقاتار وزىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋى قاجەت.
اتىراۋدا ءىرى گاز-حيميا كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. پاۆلوداردا سۇيىتىلعان گازدى تەرەڭ وڭدەۋگە ارنالعان جوبا قولعا الىندى. وسى كاسىپورىنداردىڭ دەر كەزىندە ىسكە قوسىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ىلەسپە گاز بەن سۇيىتىلعان مۇناي گازىن قاجەتكە جاراتۋ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى قايتا قاراعان ءجون. ونى تولىققاندى ەكونوميكالىق رەسۋرسقا اينالدىرۋ قاجەت. ينۆەستورلار جوبالاردى جۇزەگە اسىرعان كەزدە گاز شيكىزاتىنان تاپشىلىق كورىپ وتىر. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى دە شەشۋ جولدارىن تابۋىمىز كەرەك، ينۆەستورلاردى ۇزاق ۋاقىت گازبەن قامتاماسىز ەتۋگە ناقتى كەپىلدىك بەرەتىن جاڭا تاسىلدەر ويلاستىرعان ءجون.
جوبانىڭ ءبارىن دەر كەزىندە ىسكە اسىرىپ، ەكونوميكانى سيفرلىق تۇرعىدان جاڭعىرتۋ ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگياسى جەتكىلىكتى كولەمدە بولۋى قاجەت. ءقازىر ءبىز قۋات كوزدەرىن جان-جاقتى جاڭعىرتىپ جاتىرمىز. شەتەل ينۆەستورلارىنىڭ قاتىسۋىمەن اۋقىمدى جوبالار جۇزەگە اسۋدا. مىسالى، الداعى بەس جىلدا قۋاتى 6،3 گيگاۆاتت بولاتىن «جاسىل» ەنەرگيا نىساندارىن ىسكە قوسۋ جوسپارلانعان. بۇل قادام ەلىمىزدەگى جاسىل ەنەرگيانىڭ ۇلەسىن ەداۋىر ارتتىرادى.
ءبىراق قازاقستاننىڭ تۇپكى ماقساتى – قۋات كوزدەرىن وزگەرتۋ ەمەس. بۇل – ەڭ الدىمەن ەلىمىزدىڭ ەنەرگيا جۇيەسىنىڭ ناقتى مۇمكىندىگى مەن مەملەكەتىمىزدىڭ ۇزاقمەرزىمدى مۇددەلەرىنە نەگىزدەلگەن تۇراقتى دامۋ جولى.
وسى ورايدا، يادرولىق ەنەرگەتيكانى دامىتۋعا بەت بۇرۋىمىزدىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا.
ءبىر اي بۇرىن الماتى وبلىسىندا قازاقستانداعى العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنا قاتىستى جوبا «روساتوممەن» بىرگە جۇزەگە اسىرىلا باستادى.
ءبىراق ەكونوميكانى تۇراقتى دامىتۋ ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز. ەكىنشى، ءتىپتى ءۇشىنشى اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسىن قازىردەن باستاپ جوسپارلاي بەرۋىمىز كەرەك.
جاقىندا جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى سي سزينپينمەن وتكەن كەزدەسۋدە ەلدەرىمىزدىڭ اتوم سالاسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگى تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدىك.
قازاقستان الەمدىك كومپانيالاردىڭ بارىمەن ءوزارا ءتيىمدى بايلانىس جاساۋعا دايىن. بۇل ۇستانىم ەلىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ماقساتىنا ساي كەلەدى.
قازاقستاننىڭ ساپالى كومىر قورى وراسان. سوندىقتان ونىڭ تابيعاتتى لاستامايتىنىنا كەپىلدىك بەرەتىن وزىق تەحنولوگيالاردى قولدانا وتىرىپ، كومىر ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. ءوزىمىزدىڭ تابيعي ارتىقشىلىقتارىمىزدى ەل يگىلىگىنە دۇرىس پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت – گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ. ەلىمىزدە اۋقىمدى اەرو-گەوفيزيكا زەرتتەۋلەرى ابدەن ەسكىرگەن.
سيفرلىق قۇرالداردى پايدالانا وتىرىپ، جەر قويناۋىنىڭ زاماناۋي كارتاسىن جاسايتىن ۋاقىت كەلدى. مۇنداي قادام كەن ورىندارىنىڭ الەۋەتىن جاڭا ساپالىق تۇرعىدان باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل جۇمىسقا دا حالىقارالىق ساراپشىلاردى تارتۋعا بولادى. ارينە، عىلىمي نەگىزى بولماسا، بارلاۋ جۇمىسىن ويداعىداي جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس.
كەلەسى جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن وزىق حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي سەرتيفيكاتى بار زەرتحانا اشۋ كەرەك. ونى ۇلتتىق گەولوگيالىق قىزمەتتىڭ بازاسىندا قۇرعان ءجون.
جەر قويناۋىنا قاتىستى مالىمەتتىڭ ءبارىن، ەڭ الدىمەن، جاساندى ينتەللەكتىنى ەنگىزۋ ارقىلى جۇيەلەپ، سيفرلاندىرۋ قاجەت.
گەولوگيالىق بارلاۋ جانە جەر قويناۋىن يگەرۋ سالاسىنداعى رەفورمالاردىڭ زاڭ جۇزىندەگى جانە ءىس جۇزىندەگى راسىمدەرىن جىل سوڭىنا دەيىن اياقتاۋ كەرەك.
ءۇشىنشى. اۋىل شارۋاشىلىعىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت. بۇل سالاعا تىڭ سەرپىن بەرۋ ءۇشىن مەملەكەت سوڭعى جىلدارى رەفورما جۇرگىزىپ جاتىر. قوماقتى قاراجات بولىنۋدە، بيىل شارۋالاردى قولداۋعا ءبىر تريلليون تەڭگە جۇمسالدى. قاجەتتى نەسيەلەر ۋاقىتىندا بەرىلدى. مۇنداي اۋقىمدى قولداۋ ەلىمىزدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان.
ءبىراق اگروونەركاسىپتىڭ وراسان زور الەۋەتىن تولىق اشۋعا بۇل شارالاردىڭ ازىرگە جەتكىلىكسىز ەكەنى انىق. ماسەلە – قاراجاتتىڭ كولەمىندە ەمەس، ەڭ باستىسى، ونى ءتيىمدى پايدالانۋ قاجەت. وزىق اگروەكونوميكاعا كوشۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىڭ ناقتى جوسپارى بولۋى كەرەك. ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن تەرەڭ وڭدەيتىن ءبىرقاتار ءىرى جوبا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. وعان وتاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەستورلار قاتىسۋدا. ينۆەستيسيانىڭ جالپى كولەمى 2 ميلليارد دوللاردان اسادى. ءۇش مىڭنان استام جۇمىس ورنى اشىلادى. ونىمدەر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاسىمالدانادى. مۇنداي جوبالاردىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەت. ءار ايماقتا دايىن ءونىمدى وندىرىستەن دۇكەن سورەسىنە دەيىن جەتكىزەتىن ءاربىر ءوڭىردىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءبىرتۇتاس جەلى قالىپتاسۋى كەرەك.
كوپتەگەن ايماقتا ءوندىرىستىڭ بارلىق ساتىسىن قامتيتىن ۇزدىك اگروكاسىپورىندار بار. ولاردى جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. بۇل كاسىپورىندار سيفرلاندىرۋ تاسىلدەرىن جاپپاي ەنگىزۋ ارقىلى ءوندىرىستىڭ تيىمدىلىگىن الدەقايدا ارتتىرۋدا.
ۇزدىك اگروكاسىپورىندار اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىن شىعارۋدان باستاپ ونى تەرەڭ وڭدەۋگە دەيىن تۇتاس ءوندىرىستى تولىعىمەن جولعا قويىپ، زور تابىسقا جەتىپ وتىر. سوندىقتان وسىنداي اگروحولدينگتەردىڭ تاجىريبەسىن تاراتۋ ءۇشىن بارىنشا جاعداي جاساعان ءجون. بۇل – قۇزىرلى مينيسترلىكتىڭ جانە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مىندەتى. مۇنداي قادام يننوۆاسيالار مەن عىلىمي جاڭالىقتاردى اۋىل شارۋاشىلىعىندا كەڭىنەن قولدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قازىرگى تاڭدا ەڭ وزەكتى مىندەتتىڭ ءبىرى، بۇل – اگروحابتار جانە لوگيستيكا ورتالىقتارىن دامىتۋ. اتاپ ايتقاندا، شەتەل ينۆەستورلارىمەن سەرىكتەستىكتى نىعايتۋ كەرەك. ءبىراق بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ قاجەت: وتاندىق كاسىپكەرلەر قازىرگى زامان تالابىن دۇرىس تۇسىنبەسە، ياعني جاساندى ينتەللەكتىنى قالايشا ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىنىن بىلمەسە، تابىستى بيزنەس سەرىكتەستىگىن قۇرا المايتىنى انىق.
مينيسترلىك مال شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى اگروبيزنەستى قولداۋ جوسپارىن ازىرلەپ، ناقتى قارجىلاندىرۋ شارالارىن باستاۋى كەرەك. باستى ماقسات – ىشكى نارىقتى ەتپەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ. سونىمەن قاتار وسى سالانىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن كۇشەيتۋ.
ەلدەگى ازىق-تۇلىك نارىعىنىڭ يمپورتقا تاۋەلدىلىگىن بارىنشا ازايتۋ – ۇكىمەتتىڭ ستراتەگيالىق مىندەتى. ارينە، ءوزىمىزدى ءوزىمىز ءجۇز پايىز قامتاماسىز ەتۋىمىز مۇمكىن ەمەس، بالكىم، ونىڭ قاجەتى دە جوق شىعار. ءبىراق نارىقتاعى قازىرگى جاعدايدى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. بۇعان قوسا، ءداستۇرلى ۇلتتىق ونىمدەرىمىزدى سىرتقى نارىققا بەلسەندى تۇردە تانىتۋ كەرەك.
سوندىقتان اگرارلىق ەكسپورتتىڭ ناقتى جوسپارىن ازىرلەۋ قاجەت. وندا لوگيستيكا، ۆەتەرينارلىق جانە فيتوسانيتارلىق ستاندارتتار مەن ۇتىمدى ماركەتينگ ستراتەگياسى ەسكەرىلۋگە ءتيىس.
بۇل – اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ عانا ەمەس، ءبىرقاتار مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ورتاق مىندەتى. سوندىقتان ىس-ارەكەتتەردى ۇكىمەت باسشىلىعى دەڭگەيىندە ۇيلەستىرىپ وتىرۋ كەرەك.
ۇكىمەت ەۋرازيا اۋماعىنداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءادىل جاعدايدا جاسالۋىن ناقتى دالەلمەن تالاپ ەتۋگە مىندەتتى. ال دەپۋتاتتار زاڭنامالىق باستامالار ارقىلى وتاندىق ءونىم وندىرۋشىلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋعا ءتيىس.
ەۋرازيا ەكونوميكا وداعىنا مۇشە باسقا مەملەكەتتەردىڭ كاسىپورىندارىمەن سالىستىرعاندا، ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىزدىڭ قاجەتتى مولشەردە مەملەكەتتىك قولداۋعا يە بولماي وتىرعانى انىقتالدى. سول سەبەپتى ولار ءتيىمسىز جاعدايلارعا تاپ بولىپ، ىشكى نارىقتىڭ وزىندە باسەكەلەستەرىنە ەسە جىبەرىپ جاتىر. بۇل جەردە ءسۇت وندىرۋشىلەر تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر.
جەر – ستراتەگيالىق رەسۋرس. ونىڭ بار يگىلىگى ەلدى دامىتىپ، حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا ارنالۋى كەرەك.
مەن يگەرىلمەي بوس جاتقان جانە زاڭسىز الىنعان اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن كەرى قايتارىپ، ونى قايتا ءبولۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. جەر يەسىز قالماۋعا ءتيىس، جەردى تەك قانا ونىڭ ءقادىرىن بىلەتىن ازاماتتارعا بەرۋ كەرەك.
2022 جىلدان بەرى جالپى اۋماعى 13،5 ميلليون گەكتاردان استام جەر قايتارىلدى. ءبىراق اكىمدەر سونىڭ 6 ميلليون گەكتارىن عانا جاڭا جەر يگەرۋشىلەرگە ءبولىپ بەرگەن. يەسىن تاپقان جەر ءوندىرىستىڭ وشاعىنا، ينۆەستيسيا كوزىنە، قايناعان ەڭبەكتىڭ ورتاسىنا اينالۋى قاجەت. بۇل – انىق نارسە.
سوندىقتان اكىمدەر قايتارىلعان جەردىڭ ءبارىن كەلەسى جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن تۇراقتى اينالىمعا ەنگىزۋى كەرەك. بۇل شارا ارقىلى جايىلىم تاپشىلىعى ماسەلەسى دە شەشىلۋگە ءتيىس.
جالپى، جەر قاتىناستارىنا قاتىستى زاڭسىزدىق پەن قاعازباستىلىقتى جويۋ قاجەت. سول ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن بەرۋ تاسىلدەرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك. وسىعان وراي، جەردى بولۋگە قاتىستى شەشىم سيفرلىق فورماتتا، ەلەكتروندى كونكۋرستار ارقىلى قابىلدانۋعا ءتيىس. ۇكىمەت جىل سوڭىنا دەيىن زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرتۋلەر ۇسىنۋى قاجەت.
بۇل سالادا سيفرلىق تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن قولدانۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ءقازىردىڭ وزىندە كوسمومونيتورينگ جانە گەوتالداۋ جۇيەسى پايدالانىلماي جاتقان جەرلەردى انىقتاپ، ونىڭ ءبارىن قايتارۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ جاتىر. جۇمىستى جالعاستىرۋ قاجەت.
جاساندى ينتەللەكتىنى قولدانىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنە سپۋتنيكپەن مونيتورينگ جاساۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ كەرەك. سونىڭ نەگىزىندە جەردىڭ ساپاسىنا، ەگىننىڭ شىعىمىنا، ءداندى-داقىلداردىڭ جاي-كۇيىنە جانە قاي جەرگە قانداي داقىل ەگىلگەنىنە تەرەڭ تالداۋ جاسالۋعا ءتيىس.
بۇل – ورمان شارۋاشىلىعىنا دا قاتىستى ماسەلە. جاقىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 9 مىڭ گەكتار ورماننىڭ يەسىز جاتقانى انىقتالدى.
بۇدان بولەك، جەر رەسۋرستارىنىڭ ءبىرىڭعاي سيفرلىق كارتاسىن ازىرلەۋ كەرەك. وعان كاداسترلىق مالىمەتتەردى، ينفراقۇرىلىمعا جانە جەر قويناۋىن پايدالانۋعا قاتىستى اقپاراتتى كىرىكتىرۋ قاجەت.
قولدانبالى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن جەدەل وركەندەتپەيىنشە، اگروونەركاسىپ كەشەنىن ۇزاق ۋاقىت بويى قارقىندى دامىتۋ مۇمكىن ەمەس.
ءبىراق بيۋدجەتتەن قوماقتى قارجى ءبولىنىپ جاتقانىنا قاراماستان، اگرارلىق عىلىمنىڭ قايتارىمى ءالى دە تومەن بولىپ وتىر.
عىلىمي ازىرلەمەلەردى كوممەرسيالاندىرۋ دەڭگەيى 17 پايىزدان اسپايدى. ال ءتيىستى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ 40 پايىزى عانا وسى سالاعا جۇمىس ىستەۋگە بارادى. اگروعىلىم مەن «جەردەگى تىرشىلىكتىڭ» اراسىندا الشاقتىق بار.
مەن بۇعان دەيىن ۇلتتىق اگرارلىق ءعىلىمي-بىلىم بەرۋ ورتالىعىن اگروتەحنولوگيا حابى رەتىندە قايتا قۇرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم.
اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن دامىتۋدىڭ ناقتى جوسپارى قاجەت. بۇل قۇجات سيفرلىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋعا جانە وسى سالانىڭ ونىمدىلىگىن ەداۋىر ارتتىرۋعا ارنالعان جوسپار بولۋعا ءتيىس.
ۆەتەريناريا مەن فيتوپاتولوگيانىڭ كەنجەلەپ قالۋى اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ايتارلىقتاي شەكتەپ وتىر. وسى ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون.
ءتورتىنشى. كولىك-لوگيستيكانى ودان ءارى دامىتۋ كەرەك.
ەلىمىز ەۋروپا مەن ازيانىڭ اراسىن جالعاپ تۇرعان اسا ماڭىزدى كوپىر بولىپ سانالاتىنى كەڭىنەن بەلگىلى. بىلتىر ءبىزدىڭ تەرريتوريامىز ارقىلى جۇك تاسىمالداۋ كولەمى 1 ميلليارد توننادان استى.
سونىمەن بىرگە ەلىمىزدىڭ ترانزيتتىك الەۋەتىن ارتتىرۋعا ءالى دە زور مۇمكىندىك بار. «سولتۇستىك – وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزى پارسى شىعاناعى مەن وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىنىڭ نارىعىنا تىكەلەي جول اشادى. ال «شىعىس – باتىس» ءدالىزى مەن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جاھاندىق باستاماسى قازاقستاننىڭ ەۋرازياداعى نەگىزگى قۇرلىق جولى رەتىندەگى ءرولىن كۇشەيتە تۇسەدى.
سونداي-اق ءبىز ءۇشىن ترانسكاسپيي كولىك باعىتىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى ارتا باستادى. بۇل باعىتتاردىڭ ءبارى ءبىرتۇتاس جۇيە سياقتى جۇمىس ىستەپ، ەلىمىزگە ەداۋىر تابىس اكەلۋى كەرەك. سونداي-اق ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋعا جاڭا ينۆەستيسيا تارتۋ قاجەت، ساپالى جۇمىس ورىندارىن اشۋعا ىقپال ەتۋگە ءتيىس. وسى ورايدا، سيفرلىق تاسىلدەردى اۋقىمدى تۇردە قولدانعان ابزال. ونسىز ەشقانداي تيىمدىلىك بولمايدى.
وڭىرلەردىڭ كولىك بايلانىسىنا قاتىستى ماسەلەمەن مىقتاپ اينالىسۋ كەرەك. بۇل جونىندە ءقازىر كوپ ايتىلىپ ءجۇر، سونىڭ ىشىندە حالىقارالىق فورۋمداردا دا تالقىلانۋدا.
ءىرى ترانزيتتىك ايماق سانالاتىن قازاقستان ءۇشىن بۇل باعىت ايرىقشا ماڭىزدى.
ءبىز تاياۋدا ۆەتنامعا قىتايدىڭ ليانيۋنگان پورتى ارقىلى بيدايدىڭ العاشقى لەگىن جونەلتتىك. اۋعانستاندا پاكىستان نارىعىنا شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن «تۋرگۋندي – گەرات» تەمىر جولىن سالۋ جوسپاردا بار.
الايدا جاڭا كولىك باعىتتارىنا جانە جاڭا نارىقتارعا جول اشاتىن مۇمكىندىكتەر مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. الدا اتقارار شارۋا كوپ.
جالپى، الەمدە ترانزيت ءۇشىن باسەكە كۇشەيىپ بارا جاتىر. باسقا دا ارزان بالاما باعىتتار مەن جولدار ۇسىنىلۋدا.
ترانزيتتىك تاسىمالدىڭ كولەمىن ارتتىرامىز دەسەك، ءبىز الدىن الا ارەكەت ەتىپ، ءاردايىم ءبىر قادام الدا بولۋىمىز كەرەك.
تاعى دا قايتالاپ ايتارىم، ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ ءىسىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، وسى سالاداعى وزىق ەل بولۋ ءۇشىن سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتىنى كەڭ اۋقىمدا پايدالانعان ءجون.
بيىل ۇزىندىعى 836 شاقىرىم بولاتىن «دوستىق – مويىنتى» تەمىر جولىنىڭ ەكىنشى جەلىسى ىسكە قوسىلادى. جوبانى ءوز كۇشىمىزبەن وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە جۇزەگە اسىردىق. بۇل جولدىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە، سەبەبى «شىعىس – باتىس» باعىتىنىڭ جۇك وتكىزۋ مۇمكىندىگىن ايتارلىقتاي ارتتىرادى. ءبىراق مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. ۇكىمەت «باقتى-اياگوز»، «قىزىلجار-مويىنتى» جوبالارىن ۋاقتىلى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىس. سەبەبى اتالعان جوبالار ەلىمىزدەگى تەمىرجول جۇيەسىنىڭ تولىق قاڭقاسىن قالىپتاستىرادى.
سونداي-اق نەگىزگى دالىزدەر اياسىندا اۆتوموبيل جولدارىن دامىتۋعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. ءقازىر ەلىمىزدە 13 مىڭ شاقىرىم اۆتوكولىك جولدارى سالىنىپ، جوندەلىپ جاتىر. جول سالعان كەزدە ترانزيتتىك دالىزدەردىڭ ءمان-ماڭىزىنا باسا كوڭىل اۋدارعان ءجون. «سەكسەۋىل-بەينەۋ» جولىنىڭ قۇرىلىسىن تەزدەتۋ كەرەك. وسى جولدىڭ ارقاسىندا قازاقستان اۋماعى ارقىلى قىتايدان ەۋروپاعا جۇك تاسىمالداۋ مەرزىمىنىڭ ۇشتەن ءبىرى قىسقارادى.
سونىمەن قاتار كولىك جۇيەسىن باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىن جاساعان ءجون. سەبەبى مەملەكەت ينۆەستيسياسىنىڭ ەكونوميكالىق قايتارىمى ايقىن بولۋى ءتيىس. كونتەينەرمەن جۇك تاسىمالداۋ ىسىنە تىڭ سەرپىن بەرۋ كەرەك.
الەمدە قۇرلىق ارقىلى تاسىمالداناتىن جۇكتىڭ 16 پايىزدان استامى كونتەينەرمەن جىبەرىلەدى. ءبىراق ەلىمىزدە ونىڭ ۇلەسى ءالى دە تومەن – نەبارى 7 پايىزعا جۋىق.
ۇكىمەت كونتەينەرمەن جۇك تاسىمالداۋ ءىسىن جانداندىرۋعا ارنالعان ارنايى باعدارلاما قابىلداۋى قاجەت. وندا ءمۋلتيمودالدى باعىتتاردى دامىتاتىن پارمەندى شارالار دا قاراستىرىلۋعا ءتيىس.
ىشكى تاسىمالدىڭ كولەمىن جانە باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن كولىك سالاسىنداعى تاريف ساياساتىنىڭ ءتيىمدى ءارى تۇسىنىكتى بولۋى ايرىقشا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
قازىرگى تاريف قالىپتاستىرۋ جۇيەسىندە بىرىزدىلىك جوق، ول نارىققا يكەمدەلمەگەن.
ۇكىمەت جىل سوڭىنا دەيىن كولىكتىڭ بارلىق ءتۇرىن ەسكەرە وتىرىپ، باسەكەگە قابىلەتتى تاريف ساياساتىن ازىرلەۋگە ءتيىس.
جۇك تاسىمالداۋشىلار راسىمدەردىڭ كوپ ۋاقىت الاتىنىن ايتىپ، ءجيى شاعىمدانادى. ولار ءار قىزمەتتى ءتۇرلى سيفرلىق جۇيە ارقىلى راسىمدەۋگە ءماجبۇر. ءتىپتى بۇرىنعىداي قاعاز تولتىرىپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ جاتادى. كەيبىر شەكارا جانە كەدەن بەكەتىندە ساپالى ينتەرنەت جوق. بۇل دا جۇرتتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى. وسىنداي كەلەڭسىز جاعدايلاردى تەز ارادا تۇزەتۋىمىز قاجەت.
سونىمەن قاتار جاساندى ينتەللەكتىنى قولدانا وتىرىپ، تاسىمالدى باسقارۋدىڭ كەشەندى، كوپبەيىندى سيفرلىق پلاتفورماسىن ەنگىزۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى تەزدەتىپ اياقتاۋ قاجەت.
قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن كەدەن جانە لوگيستيكا قىزمەتىن كورسەتەتىن Smart Cargo ءبىرىڭعاي سيفرلىق جۇيەسىن ىسكە قوسقان ءجون. بۇل جۇيە ينفراقۇرىلىمدى جەكە كومپانيالارعا اۆتوماتتى تۇردە بىردەي قولجەتىمدى ەتەدى.
شەكاراداعى وتكىزۋ بەكەتتەرى جاڭعىرتىلىپ جاتىر. بيىل 8 بەكەت تولىعىمەن ىسكە قوسىلادى. الداعى 3 جىلدا تاعى 34 بەكەت جاڭارادى. بۇل – وتە اۋقىمدى شارۋا. سەبەبى كەيبىر بەكەتتەردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيدى، قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي كەلمەيدى، ەلىمىزدىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى.
اۆتوكولىكپەن جۇك تاسىمالداۋعا ارنالعان شەكارا ماڭىنداعى قىزمەت ساپاسىن جاقسارتۋدى ۇكىمەت پەن اكىمدىكتەرگە تاپسىرامىن. ەلىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا كەدەرگىسىز تاسىمالداۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت. ترانزيتتىك جۇكتەردىڭ «جاسىل ءدالىز» قاعيداسىمەن ەش توسقاۋىلسىز وتۋىنە بارىنشا جاعداي جاساۋ قاجەت.
جۇرتتىڭ ۆاگونداردىڭ جاي-كۇيىنە كوڭىلى تولمايدى.
استانادا ۆاگون قۇراستىراتىن زاۋىت ىسكە قوسىلدى. بۇل وسى سالاداعى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جاسالعان ماڭىزدى قادام بولدى. وزىق حالىقارالىق ستاندارتقا ساي جابدىقتالعان زاماناۋي جولاۋشىلار ۆاگونىن جاساۋ شەتەل ينۆەستورىنىڭ قاتىسۋىمەن قولعا الىنادى.
سوڭعى جىلدارى اۆياسيا ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن كوپ جۇمىس ىستەلدى. بىلتىر الماتى، شىمكەنت، قىزىلوردا قالالارىندا جاڭا تەرمينالدار اشىلدى. جاقىندا زايساندا، كاتونقاراعاي جانە كەندىرلىدە اۋەجاي قۇرىلىسى اياقتالادى. ارقالىق اۋەجايى قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتىر.
بۇل جوبالار ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋعا ىقپال ەتەدى، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونداي-اق باسقا دا ءبىرقاتار سالانىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى. سوندىقتان بۇل جۇمىس ءوز جالعاسىن تابادى.
جالپى، تورعاي ايماعىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى ۇكىمەتتىڭ ايرىقشا نازارىندا بولۋى كەرەك.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – اۋەمەن جۇك تاسىمالداۋ ىسىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل سالاداعى احۋال جاقسارىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن ونىڭ كولەمىن ارتتىرا تۇسۋگە مول مۇمكىندىگىمىز بار.
مەن بۇعان دەيىن اۋەمەن تاسىمالداناتىن جۇك كولەمىن ەكى ەسە ۇلعايتۋ جونىندە تاپسىرما بەردىم. بۇعان ءبىرىنشى كەزەكتە، شەتەلدىڭ ءىرى ينۆەستورلارىن تارتا وتىرىپ ۇلتتىق جۇك تاسىمالداۋشى كومپانيا قۇرۋ ارقىلى قول جەتكىزۋگە بولادى.
ەلەكتروندى ساۋدا-ساتتىق پەن وزىق تەحنولوگيالىق ونىمدەردىڭ ساۋداسى قىزىپ تۇرعان قازىرگى كەزدە اۋەمەن جۇك جەتكىزۋ اسا جوعارى سۇرانىسقا يە ءارى تابىسى كوپ تاسىمال ءتۇرى سانالادى. سوندىقتان ءبىز اۋە حابتارىن بەلسەندى تۇردە دامىتىپ، ولاردىڭ جاھاندىق لوگيستيكا تىزبەگىنە كىرىگۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىسپىز.
سونىمەن قاتار ەكسپرەسس-جۇك تاسىمالداۋ سالاسىن رەتكە كەلتىرۋ قاجەت. بۇل قادام تۇتىنۋشىلاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن كەرەك.
ءقازىر بۇكىل الەمدە پيلوتسىز جۇك تاسىمالدايتىن ارنايى اۆتوكولىكتەر مەن دروندار سياقتى كولىك تۇرلەرى دامىپ جاتىر. ۇكىمەت وسىنداي تەحنولوگيالاردىڭ تەز ارادا قولدانىسقا ەنگىزىلۋىنە بارىنشا جاعداي جاساۋى قاجەت. سونىڭ ىشىندە ءتيىستى قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلداۋى كەرەك.
جالپى، مەن بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتتىم: قازاقستان ەۋرازياداعى كولىك حابى بولۋعا ءتيىس. بۇل – ستراتەگيالىق ماڭىزى زور مىندەت.
بۇل جۇمىسقا وسى سالادا تابىسقا جەتكەن ۇزدىك ماماندار مەن كاسىپكەرلەردى تارتۋ كەرەك. ءبىراق نەگىزگى جاۋاپكەرشىلىك – ۇكىمەتتە.
تاپسىرمانىڭ ورىندالۋ بارىسىن جىلدىڭ باسىندا ۇكىمەتتىڭ جىلدىق ەسەبىنەن كەيىن ارنايى جينالىستا قارايمىز.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە، بۇل – تۋريزم. جالپى، بۇل سالادا ءبىراز تۇيتكىلدى ماسەلە بار. شىنىن ايتۋ كەرەك، كاسىبي كادرلار تاپشى. وسى سالاداعى باسەكەگە قابىلەتىمىز ءالى دە شامالى.
مەن شىلدە ايىندا تۋريستىك جەرلەردىڭ بارلىعىن رەتكە كەلتىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. بۇل جۇمىس مەنىڭ جەكە باقىلاۋىمدا. جۇرت ءجيى باراتىن دەمالىس ورىندارىنان بولەك، بولاشاعى زور باسقا دا باعىتتاردىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ماڭىزدى. مىندەتتەردىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ العان ءجون. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ءاردايىم تۋريزم ينفراقۇرىلىمىن جان-جاقتى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىپ، وسى جۇمىسقا جاۋاپتى بولادى.
ال شەتەلدەن تۋريستەر تارتۋ ماسەلەسى جانە وتاندىق تۋريزم ساياساتىن زاڭ تۇرعىسىنان قامتاماسىز ەتۋ ورتالىق ورگانداردىڭ نازارىندا بولادى. وسى ورايدا، الماتى قالاسى مەن الماتى وبلىسىنداعى تاۋ ءتۋريزمى مەن تاۋ شاڭعىسى تۋريزمىنە ارنايى توقتالعىم كەلەدى.
قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتتاعى ەڭ وزەكتى ماسەلە – زاماناۋي ينفراقۇرىلىم سالۋ. ەگەر وسى مىندەتتى ويداعىداي ورىنداساق، ەلىمىزدىڭ كۋرورتتارى جەر جۇزىنە تانىلىپ، قازاقستاننىڭ بەتكە ۇستار ۇلتتىق برەندى بولماق.
بەسىنشى. تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى مەن سۋ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ – تۇراقتى دامۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى.
ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ارەكەتسىزدىگى سالدارىنان ەلىمىزدىڭ تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى ونداعان جىل بويى قاراۋسىز قالىپ، بىرتە-بىرتە ونىڭ جاي-كۇيى وتە مۇشكىل جاعدايعا ءتۇستى.
ءقازىر بۇل احۋالدى وزگەرتىپ، ينفراقۇرىلىمنىڭ توزۋ دەڭگەيىن تومەندەتۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلدانىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە تاريفتەردى ىرىقتاندىرۋ، ەنەرگەتيكا جانە تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن باسقارۋدىڭ جاڭا مودەلىن قالىپتاستىرۋ سياقتى شارالار بار.
مۇنداي ۇلگى بويىنشا تاريفتەر وسكەن سايىن حالىققا سەنىمدى ءارى ساپالى قىزمەت كورسەتىلۋگە ءتيىس.
بۇل ىسكە «اقىلدى قالا» قۇرۋ تۇجىرىمداماسىنىڭ كومەگى تيەرى ءسوزسىز، ونى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنە تاراتۋ كەرەك.
وعان وزىق حالىقارالىق تاجىريبەلەردى قولدانىپ، بىلىكتى باسشىلاردى، سونىڭ ىشىندە شەتەل ماماندارىن تارتۋ قاجەت.
قازىرگى جاعدايدا مەملەكەت پەن بيزنەس سەرىكتەستىك ورناتپاسا، تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىرتۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل – اكسيوما.
كەيبىر تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى نىساندارىن اكىمدىكتەردىڭ قاراماعىندا ساقتاپ قالۋ قاجەت پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنى جاڭاشا زەردەلەگەن ءجون.
جەكە كوممۋنالدىق نىسانداردى مەملەكەت مەنشىگىنە الۋ – داۋلى ماسەلە. ونىڭ ءبارى ەرتە مە، كەش پە، قايتادان جەكەگە وتەدى.
سوندىقتان مەملەكەت بۇل سالانى باقىلاپ، رەتتەۋمەن اينالىسۋعا ءتيىس. ال ونىڭ ينفراقۇرىلىمىن جاڭعىرتۋ جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – جەكە سەكتوردىڭ شارۋاسى.
بيلىك قۇرىلىمدارى نەگىزىنەن سيفرلىق تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ، ينفراقۇرىلىم جوبالارىنىڭ اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى. سوندا ۇكىمەتكە جانە اكىمدىكتەرگە ازاماتتاردىڭ سەنىمى نىعايا تۇسەدى.
كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتى جاڭعىرتۋ ءىسى ينفراقۇرىلىمدار مەن ءتۇرعىن-ۇي قورىن ەنەرگيانى ۇنەمدەۋگە كوشىرۋ شارالارىمەن قاتار جۇرۋگە ءتيىس.
تۇرعىن ۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىعى سالاسىن ۇنەمشىل بولۋعا ىنتالاندىراتىن جاڭا ەكولوگيالىق جانە سانيتارلىق-گيگيەنالىق ەرەجەلەر ەنگىزۋ كەرەك. تابيعي رەسۋرستاردى، اسىرەسە، سۋدى ۇنەمدەۋ مادەنيەتىنە كەلسەك، ول جاعىنان ۇلكەن كەمشىلىك بار ەكەنىن مويىنداۋىمىز قاجەت. ياعني اتقارىلاتىن جۇمىس شاش ەتەكتەن.
بۇل – ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ اراسىنداعى ءتۇسىندىرۋ شارالارىنىڭ، ءتىپتى يدەولوگيا جۇمىسىنىڭ جەكە ءبىر باعىتى.
ءبىز ءقازىردىڭ وزىندە سۋدىڭ تاپشىلىعىن سەزىنىپ وتىرمىز. ال ونى تۇتىنۋ مادەنيەتى تومەن. سۋ ماسەلەسىنە كەيىنىرەك توقتالامىن.
سوڭعى جىلدارى قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى سالاسىنا ايرىقشا نازار اۋدارعان ءجون.
بىلتىر 19 ميلليون شارشى مەتر باسپانا پايدالانۋعا بەرىلدى.
سونىمەن بىرگە قۇرىلىس ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارىنىڭ (Building Information Modeling، BIM) كومەگىمەن عيماراتتاردى اقپاراتتىق مودەلدەۋ ءادىسىن كەڭىنەن قولدانۋ كەرەك.
ۇكىمەت قۇرىلىستىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن تولىق ەسەپكە الۋدى، جوسپارلاۋدى، وعان مونيتورينگ جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ۇلتتىق سيفرلىق پلاتفورمانى ىسكە قوسۋ قاجەت.
ال جاڭا قۇرىلىس كودەكسى وسى سالانىڭ ءقاۋىپسىز ءارى اشىق بولۋىنا جانە تۇراقتى دامۋىنا جول اشاتىن بەرىك زاڭنامالىق نەگىزگە اينالۋعا ءتيىس.
قۇجاتتى جىل سوڭىنا دەيىن قابىلداۋ كەرەك. دەپۋتاتتاردىڭ بۇل جۇمىسقا اتسالىسۋىن سۇرايمىن.
سۋ ماسەلەسىن شەشۋ – الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ كەپىلى. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن باستى فاكتوردىڭ ءبىرى.
ءبىز سوڭعى ەكى جىلدا وسى سالانىڭ ينستيتۋسيونالدىق نەگىزىن قالىپتاستىردىق.
اتاپ ايتقاندا، سۋ كودەكسى قابىلداندى، ارنايى مينيسترلىك قۇرىلدى.
بۇل مەكەمەنىڭ الدىندا اۋقىمدى مىندەتتەر تۇر. وعان ءۇستىرتىن قاراماۋ كەرەك. وسى جۇمىسپەن جۇيەلى تۇردە جانە جان-جاقتى اينالىسۋ قاجەت.
وسىعان وراي كاسىبي كادرلاردى دايىنداۋ كەرەك، سۋ ديپلوماتياسىمەن اينالىساتىن مامانداردى ازىرلەۋ قاجەت.
ءقازىر قۇزىرلى ورگانداردا ەلىمىزدەگى سۋ رەسۋرستارىنىڭ قولجەتىمدى كولەمى تۋرالى ناقتى مالىمەت جوق.
كەيبىر كانالداعى سۋدىڭ 50-60 پايىزى دالاعا كەتۋدە.
سۋدى ەسەپكە الۋ تەحنولوگياسى ابدەن ەسكىرگەن. سۋدى ءبولىپ تاراتاتىن ورىنداردا قازىرگى زامانعا ساي قۇرىلعىلار جوق.
شىن مانىندە، سۋ – ستراتەگيالىق ماڭىزى بار رەسۋرس، سۋسىز ءومىر جوق. سوندىقتان بۇل سالا ۇلتتىق سيفرلىق جاڭعىرۋ جۇمىسىنداعى باستى باعىتتىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.
سۋ رەسۋرستارىنىڭ ءبىرىڭعاي سيفرلىق پلاتفورماسىن جاساۋ كەرەك.
پلاتفورمادا جاساندى ينتەللەكت نەگىزىندە جەرۇستى جانە جەراستى سۋلارى تۋرالى مالىمەت جيناقتالادى.
جوبا ىسكە قوسىلعاندا گيدروگەولوگيا مونيتورينگى، ياعني باقىلاۋ جۇمىسىنا قاتىستى ماسەلە تولىق شەشىمىن تابادى.
وسى جۇمىس ۇلتتىق سۋ تەڭگەرىمىن (بالانس) قالىپتاستىرۋ ىسىمەن قاتار جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. بۇل – ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان سۋ ساياساتىن جوسپارلاۋدىڭ اسا ماڭىزدى ءتاسىلى.
ونسىز بۇل سالاعا ءتيىستى باقىلاۋ ورناتىپ، ينۆەستيسيا تارتۋ مۇمكىن ەمەس.
سۋ ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيانى ەنگىزۋ جۇمىسى باياۋ جۇرۋدە، ناقتى ناتيجە ءالى جوق.
بۇل جۇمىسقا بەلگىلى شەتەلدىك كومپانيالاردى تارتقان ءجون. سونداي-اق قىتايدا جاسالعان الەمدەگى ەڭ وزىق تەحنولوگيالاردى ساتىپ الۋعا بولادى.
سۋ تاپشىلىعىنا بايلانىستى قيىندىق بولۋى مۇمكىن ەكەنى الدىن الا ەسكەرتىلىپ جاتادى. سوعان قاراماستان ديقاندار سۋدى كوپ قاجەت ەتەتىن داقىل ەگۋدى ازايتار ەمەس. ءتىپتى ەگىن سۋارۋعا قاجەتتى سۋدى ەش رۇقساتسىز، شارتسىز بۇرىپ الاتىن جايتتار ءجيى كەزدەسەدى.
تاعى ءبىر كەلەڭسىز جاعداي، بۇل – «قارا نارىقتاعى» سۋدى زاڭسىز ساتۋ يا ساتىپ الۋ. قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى بۇل ماسەلەمەن اينالىسۋى قاجەت.
الايدا ارالعا قاتىستى جاقسى مىسال بار. ارينە، تەڭىزدىڭ تارتىلۋى قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت بولدى. ءبىراق ودان قورىتىندى جاسالىپ، تەڭىزدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر.
بۇل كەشەندى جۇمىس 20 جىلدان استام ۋاقىت بويى ۇزدىكسىز جالعاسۋدا. سونىڭ ارقاسىندا سولتۇستىك ارالدى ساقتاپ قالدىق. ونىڭ ايدىنى 36 پايىزعا ۇلعايىپ، سۋ كولەمى ەكى ەسە ءوستى. سۋ قۇرامىنداعى تۇزدىڭ مولشەرى ەكى ەسە ازايدى. ءبىراق ارالدى تولتىرۋ جۇمىستارى قارقىندى جالعاسا بەرۋگە ءتيىس.
كاسپيي تەڭىزىنىڭ تارتىلىپ بارا جاتقانى جۇرتتى الاڭداتىپ وتىر. ءتيىستى شارا قولدانباساق، بۇل اسا ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتقا اينالۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى مەن جاقىندا قىتايدا وتكەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا وسى ماڭىزدى ماسەلەگە ارنايى توقتالدىم، ۇيىم اياسىندا سۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ورتالىق قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتىم.
كاسپيي تەڭىزى – ءبىر ەلدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ايماقتىڭ تاعدىرىنا قاتىسى بار ماسەلە. سوندىقتان جۇمىلىپ ارەكەت ەتۋ قاجەت.
ۇكىمەت كاسپييدىڭ سۋ رەسۋرستارىن ساقتاۋ تۋرالى مەملەكەتارالىق باعدارلاما ازىرلەۋدى قولعا الۋى كەرەك. ونى سەرىكتەس مەملەكەتتەرمەن كەلىسۋ قاجەت.
بۇگىن ءبىز سۋ ماسەلەسى بويىنشا دۇرىس جانە ورىندى شەشىم تاباتىن بولساق، ەرتەڭ سونىڭ يگىلىگىن كەيىنگى ۇرپاق كورەتىن بولادى. بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىزدىڭ تاعدىرى ءبىزدىڭ ارەكەتىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى بولماق.
قورشاعان ورتاعا جاناشىر بولۋ، وعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن جانە شىنايى قامقورلىقپەن قاراۋ ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ وزەگى بولۋى كەرەك.
بىلتىردان بەرى «تازا قازاقستان» جالپىۇلتتىق جوباسى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر، بۇل بارشاڭىزعا ايان. وسى جۇمىسقا ميلليونداعان ازاماتىمىز اتسالىسۋدا.
جۇرت بولىپ جۇمىلۋدىڭ ارقاسىندا 860 مىڭ گەكتاردان استام اۋماق تازالاندى، ءتورت ميلليوننان استام اعاش وتىرعىزىلدى. وسىنداي بەلسەندى جۇمىستى جالعاستىرا بەرسەك، اڭساعان ارمانىمىزعا جەتىپ، قازاقستان ناعىز جاسىل ەل بولماق. ال بۇل كەلەشەك ۇرپاققا كەرەمەت ۇلگى-ونەگە جانە وسيەت بولىپ قالارى انىق.
وسى جۇمىسقا اتسالىسىپ جۇرگەن ازاماتتارعا، اسىرەسە، جاستارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
تازالىق مادەنيەتىن قوعامدا تەرەڭ ورنىقتىرۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت. وسى باعىتتا ۇكىمەت ەكولوگيالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ءبىرىڭعاي ۇلگىسىن ەنگىزۋگە ءتيىس. بۇل جۇمىس مەكتەپتەن باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن بارلىق دەڭگەيدەگى ءبىلىم مەكەمەلەرىن قامتۋى قاجەت.
التىنشى. كاسىپكەرلەر ەلىمىزدى سيفرلىق دامىتۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا ءتيىس.
شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ىشكى جالپى ونىمدەگى ۇلەسى 40 پايىزعا، ال جۇمىسپەن قامتۋ ىسىندەگى ۇلەسى 50 پايىزعا جۋىقتادى. بۇل – جامان كورسەتكىش ەمەس. ءبىراق وسى سالانى جۇيەلى تۇردە جەتىلدىرە تۇسپەسە، ەكونوميكانى دامىتۋ جانە تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا تىڭ سەرپىن بەرە المايمىز.
ەكى ميلليوننان استام شاعىن بيزنەس سۋبەكتىسىنىڭ ىشىندە ءونىم وندىرەتىن كاسىپكەرلەر سانى التى پايىزعا دا جەتپەيتىنى جاسىرىن ەمەس. ورتا بيزنەستە بۇل كورسەتكىش جوعارىراق بولعانىمەن، ءبارىبىر كوڭىل كونشىتپەيدى.
بىلتىر مەن «ەكونوميكانى ىرىقتاندىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» جارلىققا قول قويدىم. بۇل قۇجات بيزنەستىڭ مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، بارىنشا اشىق رەتتەۋ ۇلگىسىنە كوشۋگە نەگىز بولدى. ءبىراق جارلىق تولىق ورىندالماي وتىر.
ىسكەر ازاماتتاردىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن ەمەس. سوندىقتان ءتيىستى قۇقىقتىق بازانى جاڭعىرتۋ كەرەك.
ءقازىر ەلىمىزدە 21 كودەكس، 300-دەن استام زاڭ بار. ولارعا تىم كوپ تۇزەتۋ ەنگىزىلگەن. كەيبىر نورمالار بىر-بىرىنە قايشى كەلىپ جاتادى. تۇپتەپ كەلگەندە، وسىنىڭ ءبارى بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر.
زاڭنامانى تۇگەل تەكسەرىپ، زەردەلەپ شىققان ءجون.
جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگياسى مۇنى جىلدام ءارى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ جانىنان ينتەللەكت ارقىلى رەتتەۋ ورتالىعى قۇرىلادى. بۇل ورتالىق زاڭنامانى رەتكە كەلتىرۋمەن، تۇسىنىكتى ءارى ءتيىمدى ۇسىنىستار ازىرلەۋمەن اينالىسادى.
زاڭدى كۇردەلەندىرە بەرمەۋ كەرەك. قايتا ونى كاسىپكەرلەردىڭ قاجەتىنە قاراي بەيىمدەپ، مينيسترلەر مەن اكىمدەردىڭ ناقتى ناتيجە ءۇشىن جەكە جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتكەن ءجون.
مەملەكەتتىك ورگاندار بيزنەس وكىلدەرىنە ەسكەرتۋ جاساۋدىڭ ورنىنا ءالى كۇنگە دەيىن تىم قاتاڭ اكىمشىلىك شەشىمدەر قابىلدايدى دەگەن مالىمەت ماعان دا جەتىپ جاتادى. مۇنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرۋگە بولمايدى.
مىندەتتى تالاپتار ءتىزىمى بيزنەستى شەكتەن تىس تەكسەرىستەردەن قورعايتىن ماڭىزدى قۇرالدىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.
قولدانىستاعى نورمالاردىڭ كاسىپكەرلىك كودەكسكە سايكەستىگىن قوسىمشا تەكسەرىپ، ءتىزىمدى تەزىرەك قولدانىسقا ەنگىزۋ قاجەت.
ءبىز ازاماتتارعا كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى سيفرلاندىرۋ ىسىندە زور جەتىستىككە جەتتىك. ءبىراق بيۋروكراتيالىق راسىمدەر ءالى كۇنگە دەيىن بيزنەسكە كەدەرگى بولىپ وتىر. سيفرلاندىرۋ ءىسىنىڭ ماقساتى ءالى ورىندالعان جوق.
بۇل احۋالدى شۇعىل تۇزەۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، سالىقتىق اكىمشىلەندىرۋگە نازار اۋدارۋ قاجەت.
مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى سيفرلاندىرۋ ۇدەرىسى بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندار اراسىندا كوش باستاۋعا ءتيىس. بۇل مەكەمە جاساندى ينتەللەكتىنىڭ جانە باسقا دا وزىق تەحنولوگيانىڭ الەۋەتىن سالىق تولەۋشىلەردىڭ مۇددەسىنە ساي ءتيىمدى قولدانۋى كەرەك.
وسى جۇيەلى قادامنىڭ ءبارى مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ مۇلدەم جاڭا، سەرۆيستىك ۇلگىسىن جاساۋعا ارنالعان.
جاڭا سالىق كودەكسى قازىرگى نورمالار مەن راسىمدەردى وزگەرتۋمەن شەكتەلمەۋى كەرەك. بۇل قۇجات سالىق تولەۋشىلەردىڭ اشىقتىق پەن ادالدىققا نەگىزدەلگەن جاڭا تانىم-تۇسىنىگى مەن بولمىسىن قالىپتاستىرۋعا ءتيىس.
مەملەكەت ادال جۇمىس ىستەيتىن سالىق تولەۋشىلەردىڭ مۇددەسىن قورعايدى. ولاردىڭ ادال ەڭبەگىنەن تۇسكەن سالىقتى ەلىمىزدى دامىتۋعا جۇمسايدى.
سالىقتان تۇسكەن ءار تەڭگە حالىقتىڭ يگىلىگىنە جۇمسالۋعا ءتيىس. بۇل – ازاماتتارعا ساپالى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتىلىپ، ينفراقۇرىلىم سالىنىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارى ۇسىنىلۋى قاجەت دەگەن ءسوز.
دامۋ ينستيتۋتتارى كاسىپكەرلەردىڭ بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ىسىندە ايرىقشا ءرول اتقارۋعا ءتيىس. ءبىراق ولاردىڭ جۇمىسىندا ءبىراز كەمشىلىك بار. دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتىن وزگەرتەتىن كەز كەلدى.
شىن مانىندە، بۇل قۇرىلىمدار ناقتى ءبىر سالاعا باعىتتالعان، تەرەڭ تالداۋ جاساۋعا قابىلەتتى جانە ينۆەستيسيا سالۋعا قۇقىلى تولىققاندى دامۋ ينستيتۋتى رەتىندە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس.
تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلە. مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن ازايتۋ كوپ جىلدان بەرى وزەكتى مىندەت بولىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك ۇيىمدار مەن كومپانيالار نەگىزسىز كوبەيىپ، جەكە كاسىپورىنداردىڭ تولىققاندى دامۋىنا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر.
ەلىمىزدە مەملەكەتتىڭ ۇلەسى بار ۇيىمدار سانى 25 مىڭعا جۋىقتايدى. كوپشىلىگىنىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىمى سىن كوتەرمەيدى، قيسىنعا دا كەلمەيدى. ءقازىر كوممەرسيالىق ەمەس مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن كوممەرسيالىق ادىس-تاسىلدەر كەڭىنەن قولدانىلىپ ءجۇر. سونىڭ سالدارىنان ءتۇرلى شىعىندار ارتىپ، كورپوراتيۆتى ورگاندار كوبەيىپ كەتتى. ناقتى ناتيجەگە نازار اۋدارىلمايدى. ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنە ۇكىمەتپەن بىرلەسىپ، مەملەكەتتىك سەكتوردى رەفورمالاۋ تۋرالى ناقتى ۇسىنىستار ازىرلەۋدى تاپسىرامىن، قاجەت بولسا، ارنايى جارلىق شىعارامىن.
بۇدان بولەك، ۇكىمەت مەملەكەتتىك مۇلىك تۋرالى زاڭدى جاڭارتۋعا ءتيىس. زاڭدا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكاعا قاتىسۋ شەگى ناقتى ايقىندالۋى كەرەك. سونداي-اق باسقارۋ ىسىنە قاتىستى قۇقىقتىق تالاپتار كورسەتىلۋى قاجەت.
جەتىنشى. ەكونوميكانى جان-جاقتى جاڭعىرتۋ جۇمىستارى ادام كاپيتالىن دامىتۋعا قاتىستى جاڭا مىندەتتەر جۇكتەيدى.
بۇل جەردە ءبىلىم بەرۋ سالاسى ايرىقشا ءرول اتقارادى.
«كەلەشەك مەكتەپتەرى» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا جوسپارلانعان 217 مەكتەپتىڭ 150ء-ى ءقازىردىڭ وزىندە جۇمىس ىستەپ تۇر. قالعان مەكتەپتەردىڭ قۇرىلىسى الداعى ءۇش اي ىشىندە اياقتالۋعا ءتيىس.
سيفرلىق تەحنولوگيالار جاھاندىق ەڭبەك نارىعىن جىلدام وزگەرتىپ جاتىر. الەمدە جاساندى ينتەللەكتىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن ماماندارعا دەگەن سۇرانىس جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى.
جۇمىس ۇدەرىستەرىنىڭ ەداۋىر بولىگى سيفرلىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ ارقىلى اۆتوماتتاندىرىلاتىنى انىق.
سول سەبەپتى مەنىڭ تاپسىرماممەن 100 مىڭعا جۋىق ستۋدەنتتى تەحنولوگيالىق جوبالارعا تارتۋدى كوزدەيتىن Al-Sana باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلا باستادى. الايدا جاساندى ينتەللەكتىمەن جۇمىس ىستەۋ قۇزىرەتىن قالىپتاستىرۋ الدەقايدا ەرتە جاستان، ياعني مەكتەپ قابىرعاسىنان قولعا الىنۋعا ءتيىس.
وسىعان وراي ءبىرقاتار باستامانى جۇزەگە اسىرعان ءجون. ەڭ الدىمەن، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان جاساندى ينتەللەكت نەگىزدەرى تۋرالى باعدارلاما جانە وقۋ ماتەريالدارىن ازىرلەۋ قاجەت.
ۇستازداردىڭ جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگياسىن مەڭگەرۋ داعدىسىن دا قالىپتاستىرۋ كەرەك بولادى.
قاشىقتان وقىتۋ ءتاسىلى جانە جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگياسى نەگىزىندە «Qazaq Digital Mektebi» اتتى شاعىن جيناقتى مەكتەپ ۇلگىسىن ازىرلەۋىمىز قاجەت. مۇنداي پلاتفورما اۋىلداعى وقۋشىلاردى ساپالى وقۋ تاسىلدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلوردادا بالالاردى دامىتۋ ورتالىقتارىن جەكە قاراجات تارتۋ ارقىلى سالۋ تاجىريبەسى بار. كوپتەگەن كاسىپكەر ءدال وسى ماسەلە بويىنشا كومەك كورسەتۋگە ءازىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ جاتىر. اكىمدەر وسىنداي جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كاسىپكەرلەردى بەلسەندى تۇردە جۇمىلدىرۋى كەرەك.
ەلىمىز ءبىلىم ەكونوميكاسىنا كوشىپ جاتىر. سوندىقتان عىلىم، ءبىلىم جانە يننوۆاسيا سالاسىن باسقارۋ تاسىلدەرىن ءوزارا بايلانىستىرۋ وتە ماڭىزدى.
عىلىم سالاسىندا ءالى دە مەملەكەتتىڭ ۇلەسى باسىم. ءبىراق بيۋدجەت قارجىسىنىڭ قايتارىمى ءالى دە شامالى بولىپ تۇر. جاڭا پاتەنتتەر، تەحنولوگيالار مەن وندىرىستەر سياقتى كوزگە كورىنەتىن ناقتى ناتيجە جەتكىلىكتى ەمەس. يننوۆاسيالىق ساياساتتى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قۇزىرىنا بەرگەن ءجون.
مينيسترلىك جانە عىلىم اكادەمياسى بىرلەسىپ، عىلىمي ينستيتۋتتار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىن ۇيلەستىرۋ ىسىمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسۋى كەرەك.
جاساندى ينتەللەكتىنى كەڭىنەن قولداناتىن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە كوبىرەك دەربەستىك بەرۋگە بولادى.
سونىمەن قاتار ۇكىمەت دارىندى زەرتتەۋشىلەردى قولداۋ ءۇشىن قوسىمشا شارالار قابىلداۋعا ءتيىس.
بىلىكتى ماماندارىمىزدى ەلگە قايتارۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىن ويلاستىرىپ، قولدانىسقا ەنگىزۋ كەرەك. كادر تاپشىلىعىن جويۋ ءۇشىن كوشى-قون ساياساتىن دا قايتا قاراعان ءجون.
شەتەلدەن ەلىمىزدى دامىتۋعا ۇلەس قوسا الاتىن مىقتى مامانداردى ۇلتىنا قاراماي تارتۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت. ولاردىڭ قازاقستاندا قالۋىنا جاعداي جاساۋ كەرەك. سەبەبى بىزگە بىلىكتى ماماندار وتە قاجەت. اسىرەسە تەحنيكالىق ماماندىقتاردى مەڭگەرگەن ءوز ءىسىنىڭ ناعىز شەبەرلەرى كەرەك. قازىرگى تىلمەن ايتساق، «ساپاسى جوعارى ادامي رەسۋرستار» قاجەت.
ويتكەنى بىلىكتى، سانالى ادامدار – ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ارقاۋى، ەل بولاشاعىنىڭ كەپىلى.
ەلىمىزگە كاسىبي دايارلىعى جوعارى، بىلىكتى جۇمىسشىلار وتە قاجەت، بۇل – انىق نارسە. سوندىقتان مەن 2025 جىلدى «جۇمىسشى ماماندىقتارى جىلى» دەپ جاريالادىم. ءقازىر ەلىمىزدە مىڭداعان جۇمىس ورنى بوس تۇر. ءتۇرلى سالادا، ءتىپتى، جالاقىسى ەداۋىر جوعارى جۇمىس ورىندارى بار. بۇل ورىنداردى شەتەلدەن كەلىپ جاتقان ادامدار تولتىرۋدا.
جىل سايىن مىڭداعان ينجەنەر، قۇرىلىسشى جانە اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى وقۋىن ءبىتىرىپ شىعادى.
ولارعا ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن مەملەكەت قوماقتى قاراجات ءبولىپ جاتىر.
الايدا كوبى ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەمەيدى. ولار ارنايى ءبىلىمدى قاجەت ەتپەيتىن، تەز تابىس اكەلەتىن جۇمىستاردى تاڭدايدى.
ارينە، جۇمىستىڭ جامانى جوق، ادال ەڭبەكتىڭ ءبارى – ماڭىزدى.
ءبىراق بۇل ءۇردىس جەكە ادامعا دا، بۇكىل ەلگە دە ۇلكەن پايدا اكەلمەيدى. ازاماتتاردىڭ وندىرىسكە بارعانى ابزال.
ەكونوميكانىڭ ناقتى سالاسىندا جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلعانى ءجون. وسىعان مەملەكەت قاجەتتى جاعداي جاساۋى كەرەك. جۇمىسشى ماماندىقتارىنا دەگەن قۇرمەتتى ارتتىرا ءتۇسۋىمىز كەرەك. ولارعا لايىقتى جالاقى تولەۋ قاجەت. بۇل – مەملەكەتىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەتتىڭ ءبىرى.
ەڭبەك نارىعىن، اسىرەسە كوشى-قون ماسەلەسىن رەتتەۋ سالاسىندا ەسەپكە الۋدىڭ ورتالىقتاندىرىلعان جۇيەسى جوق. بۇل جاعداي وسى سالاداعى بولجاۋ جۇمىسىنىڭ ساپاسىنا جانە شەشىمدەردىڭ تيىمدىلىگىنە كەسىرىن تيگىزەدى.
ۇكىمەت ەل ىشىندەگى جانە شەتەلدەگى كوشى-قون اعىمىنىڭ ەسەبىن جۇرگىزەتىن ءبىرىڭعاي سيفرلىق جۇيە ەنگىزۋگە ءتيىس.
ىشكى جانە سىرتقى كوشى-قون ۇدەرىسىنىڭ باقىلاۋسىز قالۋى جۇرتتىڭ ءبارى تۇرعىسى كەلەتىن ءىرى قالالارىمىزدىڭ ينفراقۇرىلىمىنا وراسان سالماق ءتۇسىرىپ وتىر.
استانا – سونىڭ ايقىن مىسالى.
سوڭعى ءۇش جىلدىڭ وزىندە ەلوردا تۇرعىندارىنىڭ سانى 250 مىڭنان استام ادامعا، سونىڭ ىشىندە بىلتىر 100 مىڭ تۇرعىنعا كوبەيدى. بيىلعى ءوسىم ونسىز دا جوعارى سانالاتىن وسى كورسەتكىشتەن اسىپ ءتۇسۋى مۇمكىن.
ەلوردادا حالىق سانى رەسمي تۇردە 1،5 ميلليون ادام بولعانىمەن، ونىڭ ينفراقۇرىلىمى ءىس جۇزىندە كۇن سايىن 1،9 ميلليون ادامعا قىزمەت كورسەتەدى.
باسقاشا ايتساق، استانا 400 مىڭنان استام ادامعا، ياعني حالىق سانى بويىنشا ورتاشا قالا سانالاتىن تاعى ءبىر شاھاردىڭ تۇرعىندارىنا پارا-پار جۇرتقا ەشقانداي جوبا-جوسپارسىز قىزمەت ەتىپ جاتىر.
سوندىقتان قالانى سۋمەن جانە جىلۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەلەردىڭ ۇزدىكسىز جۇمىسىنا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر.
استانادا 2022 جىلدان بەرى مۇقتاج جاندارعا 7 مىڭعا جۋىق پاتەر، سونىڭ ىشىندە كوپ بالالى وتباسىلارعا 1380، جەتىم بالالارعا 835، ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ادامدارعا 665 پاتەر بەرىلدى.
كەيبىر وبلىس اكىمدەرى كورپوراتيۆتى سالىقتان تۇسكەن قاراجاتتى كوشە بويىنداعى تاس تاقتايشالار سالۋ سياقتى ءتيىمسىز جوبالارعا شاشۋدان ارىگە بارمايدى. ارينە، سودان سوڭ جۇرت الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى مەن جەڭىلدىكتەرى بار استاناعا قاراي اعىلادى.
مۇنداي احۋال كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىنداۋىنا اكەپ سوقتىرادى. قالادا الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال توپتاعى جانداردىڭ سانى بىرنەشە ەسە ارتقان، الەۋمەتتىك قولداۋعا ارنالعان شىعىندار دا بيۋدجەت كىرىسىنەن جىلدامىراق ءوسىپ جاتىر. ال الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەردىڭ ۇلەسى تىم ارتىپ بارادى.
مەكتەپ ينفراقۇرىلىمى ءقازىردىڭ وزىندە شامادان تىس جۇمىس ىستەپ، شاتقاياقتاپ تۇر. جىل سايىن 15 مەكتەپكە دەيىن سالۋ قاجەتتىگى تۋىنداپ جاتىر.
ەمحانالاردىڭ جۇكتەمەسى وتە كوپ، وندا ورىن تاپشى.
سونىڭ سالدارىنان اكىمدىك قالانىڭ قارقىندى دامۋىنا جاعداي جاساۋدىڭ ورنىنا الەۋمەتتىك شىعىندارعا قىرۋار قارجى جۇمساۋعا ءماجبۇر. ونىڭ قالا بيۋدجەتىندەگى ۇلەسى ءقازىردىڭ وزىندە 60 پايىزعا جەتكەن. بۇل احۋالدى تۇزەۋ ءۇشىن تۇبەگەيلى شارالار قابىلداۋ قاجەت.
جۇرتتىڭ وڭىرلەردەن ەل استاناسىنا نە سەبەپتى توقتاۋسىز كوشىپ جاتقانىنا مۇقيات تالداۋ جۇرگىزىپ، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان تارتىمدى باسقا دا ورتالىقتار قۇرۋعا ارنالعان كەشەندى شارالار قابىلداۋ كەرەك.
«جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەدى» دەگەن قاعيداتتى ەنگىزىپ، وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەرىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن قايتا قاراعان ءجون.
سونىمەن قاتار ايماقتارداعى الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال توپتاعى ازاماتتارعا بولىنەتىن الەۋمەتتىك تولەمدەردى بىرىزدەندىرۋ كەرەك.
مەملەكەتتىڭ كوز الدىنداعىدان باسقانى كورمەي، بارىنە كونە بەرەتىن الەۋمەتتىك ساياساتى جۇزدەن استام ءتۇرلى جەڭىلدىكتىڭ پايدا بولۋىنا اكەپ سوقتىردى. وسى جەڭىلدىكتەردى اپەرەمىن دەپ «كومەك قولىن» سوزاتىن جىلپوستار دا كوبەيدى.
ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن بۇرىنعى كسرو اۋماعىنداعى جانە ودان تىس باسقا دا ايماقتارداعى قاقتىعىستارعا قاتىسقان ازاماتتارعا ارنايى تولەمدەر جاساپ، مەديسينالىق قىزمەت كورسەتىپ كەلەمىز. كسرو-نىڭ ىدىراعانىنا 35 جىل بولسا دا، ارداگەرلەرىمىز بارعان سايىن «جاسارىپ»، كوبەيىپ بارادى.
مەملەكەت ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن ورىنداۋدان باس تارتپايدى. ءبىراق الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەردى قولدان كوبەيتۋ – ەلدى دامىتۋعا، ياعني مەكتەپ، اۋرۋحانا، كولىك ينفراقۇرىلىمدارىن جانە باسقا دا نىساندار سالۋعا جۇمسالۋى قاجەت قىرۋار قاراجاتتى جەلگە شاشۋ دەگەن ءسوز.
كەزىندە بىزدەگى «الەۋمەتتىك سالانىڭ جاناشىرلارى» تولىق ەمەس وتباسى دەگەن جەڭىلدىككە مۇقتاج ادامدار ساناتىن ويلاپ تاپقان ەدى.
سونىڭ سالدارىنان، اجىراسقان وتباسىلار سانى كۇرت ءوسىپ، ءبىز ءبىر كەزدە بۇل كورسەتكىش بويىنشا الەمدە «كوش باستاعان» ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلدىق. مۇنداي مىسالدار از ەمەس. وسىلايشا، ءبىز ءوزىمىز جالقاۋلىق پەن ماسىلدىققا جول بەرىپ وتىرمىز.
وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك نىسانالى الەۋمەتتىك كومەك پەن جاردەماقى الاتىن بولسا، جۇمىس ىستەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟
تۋراسىن ايتساق، الەۋمەتتىك سالادا وڭتايلى شەشىم قابىلداۋدىڭ ورنىنا، ۇكىمەت كەمىندە 15 جىل بويى الەۋمەتتىك ماسىلدىق پەن الەۋمەتتىك الاياقتىققا جول بەرىپ كەلدى.
ەلدەگى دەموگرافيالىق ۇردىستەردى ەگجەي-تەگجەيلى زەردەلەپ، ۇزاق جىلعا ارنالعان شەشىمدەر قابىلداۋ ايرىقشا ماڭىزدى.
الايدا وسى سالادا مالىمەتتەردى ءتيىستى دەڭگەيدە ەسەپكە الىپ، تالداۋ جاساۋ جولعا قويىلماعان. بۇل جاعداي ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىسىن بولجاۋ، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ جۇمىسىن جوسپارلاۋ جانە باسقا دا مىندەتتەردى ورىنداۋ جولىندا قيىندىق تۋعىزادى.
ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ بازاسىندا اۋقىمدى دەرەكتەر مەن جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارى ەنگىزىلگەن دەموگرافيالىق ۇدەرىستەردى تالداۋ جانە بولجاۋ ورتالىعىن قۇرۋ كەرەك.
دەموگرافيا جانە ەڭبەك نارىعىنداعى ۇردىستەر زەينەتاقى جۇيەسىنە قاتىستى ۇستانىمداردى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى.
ازاماتتاردىڭ، اسىرەسە، ءوز-وزىن جۇمىسپەن قامتىپ وتىرعان ادامداردىڭ زەينەتاقى جيناعى از ەكەنى بايقالادى.
ۇكىمەت ۇلتتىق بانكپەن، سونداي-اق ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ زەينەتاقى جۇيەسىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىن نىعايتۋ، زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى تەڭگەرىمدى جانە لايىقتى دەڭگەيدە بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن ويلاستىرۋى كەرەك.
ازاماتتاردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى.
وسى رەتتە، «AMANAT» پارتياسى ۇسىنعان «قارىزسىز قوعام» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىرۋ كەرەك.
بىلتىردىڭ وزىندە وسى جوبا اياسىندا 845 مىڭ ادام ساۋاتىن جەتىلدىرىپ، زاڭگەرلىك كەڭەس الدى.
تۇپكى ماقسات – حالىقتىڭ موينىنداعى قارىزىن ازايتۋ عانا ەمەس، ازاماتتاردىڭ تابىسى تۇراقتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
مەملەكەت دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن دامىتۋ ءۇشىن جۇيەلى شارالار قابىلداپ جاتىر.
ەلىمىزدە مەديسينا نىساندارى بىرتىندەپ جاڭعىرتىلۋدا. اۋىلداعى فەلدشەرلىك-اكۋشەرلىك پۋنكتتەردەن باستاپ مامانداندىرىلعان اۋرۋحانالارعا دەيىن جاڭارتىلىپ جاتىر.
«اۋىلدا دەنساۋلىق ساقتاۋدى جاڭعىرتۋ» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا 540 نىسان سالىندى، وسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاعى 115 نىسان پايدالانۋعا بەرىلمەك. ال قالالى جەرلەردە دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاتىستى ءبىرقاتار ءىرى نىسان ىسكە قوسىلدى. مىسالى، استانادا ونكولوگيا ورتالىعى، الماتىدا جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ عىلىمي ورتالىعى اشىلدى.
وسى رەتتە بۇعان دەيىن ءتۇرلى ايماقتا بوي كوتەرگەن كوپبەيىندى اۋرۋحانالاردى بيۋروكراتيالىق شىرعالاڭعا سالماي، پايدالانۋعا بەرۋ قاجەت. سونداي-اق مۇنداي جاڭا نىساندار سالۋدى جالعاستىرا بەرگەن ءجون. بۇل جۇمىسقا مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىك مەحانيزمدەرى اياسىندا جەكە ينۆەستيسيانى دا تارتۋ كەرەك. سوندا ازاماتتار استاناعا كوشە بەرمەيدى.
باسقا دا باعىتتار بويىنشا جۇمىستاردى جانداندىرۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە فارماسيەۆتيكا ونەركاسىبىن دامىتۋعا باسا ءمان بەرگەن ءجون. وزىمىزدە جاسالاتىن دارى-دارمەكتىڭ ءتۇرى مەن سانىن كوبەيتۋ – ستراتەگيالىق مىندەت. بۇعان، اسىرەسە، پاندەميا كەزىندە ابدەن كوزىمىز جەتتى.
دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ قارجىلىق تۇراقتىلىعىنا جانە مەديسينالىق قىزمەتتەرگە مونيتورينگ جۇرگىزۋ ءىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە قاتىستى ماسەلەلەر بار.
بيۋدجەت قارجىسى شەكتەۋلى كەزدە الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ قورى ءىس جۇزىندە بيۋدجەتتى رەتتەۋشى ءرولىن اتقارىپ وتىر. قور دايىن ءونىم جەتكىزەتىن كاسىپورىندارعا باقىلاۋدى كۇشەيتكەننىڭ ارقاسىندا شىعىندى كوبەيتپەي ۇستاپ تۇر.
ۇكىمەت جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگياسىن قولدانىپ، مەديسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسىنا جانە كولەمىنە مونيتورينگ جۇرگىزەتىن جاڭا جۇيە قالىپتاستىرۋعا ءتيىس.
ەلىمىزدە دارىگەردىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدانىپ جاتىر. بۇل جۇمىس ءوز جالعاسىن تابادى.
حالىقتىڭ ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن تاعى ءبىر تۇيتكىل، بۇل – جول قاۋىپسىزدىگى.
مەن بىلتىرعى جولداۋدا بۇعان ارنايى توقتالدىم. ارينە، ءبىراز شارۋا جاسالىپ جاتىر. سوعان قاراماستان كولىك اپاتتارى ازايماي تۇر. جىل باسىنان بەرى 22 مىڭنان استام جول-كولىك وقيعاسى تىركەلگەن. شىن مانىندە، كوپ نارسە كولىك جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ وزىنە بايلانىستى، سەبەبى جول ەرەجەسىن بۇزاتىندار از ەمەس.
جىلدامدىقتى اسىرماۋ، جول ەرەجەسىن بۇزباۋ – ەڭ باستى جانە ماڭىزدى تالاپ.
ءاربىر ادام ءوز ومىرىنە جانە اينالاسىنداعى ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى ەكەنىن سەزىنۋگە ءتيىس. كولىك جۇرگىزۋ مادەنيەتىن بۇكىل قوعام بولىپ قالىپتاستىرۋ قاجەت.
سونداي-اق ەلەكتروساموكاتتارعا نازار اۋدارعان ءجون. بۇل تاقىرىپ قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر.
ەكى جىل بۇرىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولىمەن جۇرۋگە شەكتەۋ قوياتىن زاڭنامالىق وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.
ءبىراق قوعامدىق ورىندارداعى احۋال وزگەرە قويعان جوق، ءالى دە ازاماتتارعا قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇر.
ءقازىر بۇل سالانى رەتتەيتىن زاڭعا تۇزەتۋلەر ازىرلەندى. ونى كوپ سوزباي قابىلداۋ كەرەك. ءاربىر ازاماتتىڭ، ءاربىر بالانىڭ ءومىرى قىمبات. بۇل ماسەلەدە ۇساق-تۇيەك دەگەن بولمايدى. تۇپتەپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءارقايسىسى – ءقاۋىپسىز قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامدار.
كەلەسى ماسەلە. بۇل – جاساندى ينتەللەكتى داۋىرىندەگى مادەنيەت پەن ونەردىڭ دامۋى. وسى سالاعا بۇرىنعىداي ايرىقشا ءمان بەرەمىز، ءتيىستى ينفراقۇرىلىمدى سالامىز جانە قاجەت بولسا جوندەۋدەن وتكىزىپ، قالپىنا كەلتىرەمىز.
ونەر ادامدارى ەلىمىزدىڭ مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن شەتەلگە پاش ەتىپ جاتىر. بۇل – قۇرمەتكە لايىق جۇمىس. سوندىقتان مادەنيەت قايراتكەرلەرىنە قاجەتتى قولداۋدى كورسەتەمىز. ءبىراق ولار جاڭا زاماننىڭ تالابىنا بەيىمدەلىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك.
بارشاڭىزعا ءمالىم، مەن بۇقارالىق سپورتتى دامىتۋعا باسا ءمان بەرەمىن. ايماقتاردا سپورت نىساندارى بوي كوتەرىپ جاتىر. ۇيىرمەلەر بالالارعا قولجەتىمدى بولا باستادى.
ەرەكشە قاجەتتىلىگى بار ازاماتتارعا جانە ەگدە ادامدارعا ارنالعان سپورت كلۋبتارى اشىلىپ جاتىر. سونداي-اق كاسىبي سپورت سالاسىندا وڭ وزگەرىستەر بولىپ جاتىر.
مەن بۇعان دەيىن شەتەلدەن كەلگەن سپورتشىلارعا بيۋدجەتتەن قارجى ءبولۋدى شەكتەۋ تۋرالى تاپسىرما بەردىم. دەپۋتاتتار بۇل باستامانى قولداپ، ارنايى زاڭ قابىلدادى.
ءبىراق مۇنىمەن شەكتەلىپ قالۋعا بولمايدى، العا قاراي ءجۇرۋىمىز كەرەك.
فۋتبول كلۋبتارىن جەكەشەلەندىرۋگە قاتىستى جۇمىستى تەزدەتۋ كەرەك.
ءقازىر ەلىمىزدىڭ ءتورت فۋتبول كلۋبىنا بەلگىلى كاسىپكەرلەرىمىز يە بولدى، ياعني، كلۋبتار جەكەمەنشىككە ءوتىپ جاتىر. سول ءۇشىن ولارعا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.
دەگەنمەن فۋتبولدى كوممەرسيالاندىرۋ ءىسىن جالعاستىرا بەرۋ كەرەك. مۇنداي قادامسىز قازاقستاندا فۋتبول دامىمايتىنىن الەمدىك تاجىريبەدەن كورىپ وتىرمىز.
قازىرگى زاماندا كاسىبي سپورتتى قوماقتى تابىس اكەلەتىن بيزنەس-يندۋستريا رەتىندە قاراستىرعان ءجون.
***
مەن جاريالاعان مىندەتتەر قازاقستاننىڭ ودان ءارى قارقىندى دامۋى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزدى.
ولار ەلىمىزدى سيفرلىق جاڭعىرتۋ ىسىمەن تىعىز ساباقتاسىپ جاتىر.
جاساندى ينتەللەكتىنى جاپپاي ەنگىزۋ جانە جاپپاي سيفرلاندىرۋ ەلىمىزدىڭ بارلىق سالاداعى الەۋەتىن ەسەلەپ ارتتىرادى. ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق باعدارىمىزدىڭ ەڭ باستى قىرى وسى بولۋعا ءتيىس.
ارينە، ەلىمىزدە سۋپەركومپيۋتەردىڭ ىسكە قوسىلۋى – زور جەتىستىك. ءبىراق مۇنى ۇكىمەت تە، بۇكىل قوعام دا قازاقستاندى، شىن مانىندە، سيفرلىق مەملەكەتكە اينالدىراتىن جان-جاقتى جانە قارقىندى جۇمىستىڭ باستاۋى رەتىندە قابىلداۋعا ءتيىس.
وسى مىندەتتى ءتيىمدى ورىنداۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە سيفرلاندىرۋ ءىسى مەن جاساندى ينتەللەكتىنى دامىتۋعا ارنالعان «Digital Qazaqstan» اتتى ءبىرتۇتاس تۇجىرىمدامالىق قۇجات ازىرلەيدى. وندا باستامالار مەن جوبالاردىڭ ءبارى جالپىۇلتتىق ستراتەگيا اياسىندا بىرىكتىرىلەتىن بولادى.
تۇپتەپ كەلگەندە، ەلىمىزدىڭ تۇبەگەيلى سيفرلىق جاڭعىرۋىن حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا باستايتىن جول دەي الامىز.
مەملەكەت ءار ازاماتتىڭ لايىقتى تابىس تاۋىپ، ساپالى الەۋمەتتىك قىزمەت الىپ، ەرتەڭگى كۇنىنە سەنىمدى بولۋى ءۇشىن بارىنشا جاعداي جاساي بەرەدى.
سەبەبى قولعا الىنعان بارلىق رەفورما ءبىر عانا ماقساتتى كوزدەيدى. بۇل – حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ جانە ەلدىڭ جان-جاقتى ورلەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ارتتىرۋ جولىنداعى كۇش-جىگەرىمىزدىڭ تۇپكى ءمانى دە – وسى.
سيفرلاندىرۋ جانە جاساندى ينتەللەكت داۋىرىندە مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالىق مۇددەسىنە ساي كەلەتىن تەڭگەرىمدى ءارى سىندارلى سىرتقى ساياساتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرعىدان ورنىقتى دامۋىمىزعا زور ىقپال ەتەدى دەپ سەنەمىن.
كوپتەگەن مەملەكەت قازاقستانمەن دوستىق قاتىناس ورناتىپ، ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا ۇمتىلادى. مۇنىڭ ءوزى، ءبىرىنشى كەزەكتە، ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى ابىروي-بەدەلى جوعارى ەكەنىن جانە وزگەلەر بىزبەن ساناساتىنىن كورسەتەدى.
ءبىز ماڭىزدى حالىقارالىق پروبلەمالاردى شەشۋگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسىپ كەلەمىز. قازاقستانمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋعا مۇددەلى الىس-جاقىن ەلدەردىڭ بارىمەن ىنتىماقتاستىعىمىزدى باعالايمىز.
جاقىندا مەن قىتايعا رەسمي ساپارمەن باردىم. وندا ماڭگى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك رۋحىندا دامىپ كەلە جاتقان ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق ماسەلەلەرى بويىنشا تابىستى كەلىسسوزدەر ءوتتى.
مەنىڭ تۇركياعا جانە قىرعىزستانعا ساپارلارىم دا ءساتتى بولدى. وسى جىلدىڭ سوڭىنا قاراي مەن رەسەيگە جانە وزبەكستانعا بارامىن. استانادا ازەربايجان، ارمەنيا، تۇرىكمەنستان باسشىلارىن قارسى الۋعا دايىندالىپ جاتىرمىز. سونداي-اق ازيانىڭ، ەۋروپانىڭ، افريكانىڭ ءبىرقاتار مەملەكەت باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، كەلىسسوز جۇرگىزۋ جوسپارلانعان.
قازاقستان-امەريكا سۇحباتتاستىعى دا بەلسەندى جالعاسىپ كەلەدى. ەۋروپا وداعىمەن سان سالالى بايلانىستارىمىزدى كۇشەيتىپ جاتىرمىز.
بيىل ايتۋلى داتالارعا تولى جىل بولدى. ەڭ باستىسى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 80 جىل تولدى.
ماسكەۋدە جانە بەيجىڭدە وتكەن سالتاناتتى ءىس-شارالار ادامزات تاريحىنداعى ەڭ سۇراپىل سوعىستىڭ ونداعان ميلليون قۇربانى الەم حالقىنىڭ جادىندا ماڭگى قالاتىنىن اڭعارتتى. سونداي-اق ءبارىمىزدى سول ءبىر قاندى قىرعىنعا قايتا باعا بەرۋدەن جانە جاڭا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستاۋعا ۇمتىلۋدان اۋلاق بولۋعا شاقىردى.
بارلىق ەل وسىپ-وركەندەۋ ءۇشىن بەيبىتشىلىكتى ساقتاپ، ورتاق مامىلەگە كەلە ءبىلۋى كەرەك. «مىڭ شىج-بىجدان ءبىر ءسىز-بىز ارتىق».
سول سەبەپتى قازاقستان الياسكادا وتكەن رەسەي-اقش ءسامميتىنىڭ ناتيجەسىنە، سونداي-اق ۆاشينگتوندا پرەزيدەنت ترامپتىڭ ارا اعايىندىعىمەن ازەربايجان مەن ارمەنيانىڭ بەيبىتشىلىك تۋرالى دەكلاراسياعا قول قويعانىنا قولداۋ ءبىلدىردى.
ەكىنشى ايتۋلى داتا – ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى ينستيتۋسيونالدىق قورىتىندىسى سانالاتىن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 80 جىلدىعى.
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا ءالى كۇنگە دەيىن ەش بالاما جوق. قازاقستان ونى كوكەيكەستى حالىقارالىق ماسەلەنىڭ ءبارىن ءادىل شەشۋ جولىنداعى نەگىزگى كەلىسسوز الاڭى بولىپ قالا بەرۋگە ءتيىس دەپ سانايدى.
دەگەنمەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن، اسىرەسە، ونىڭ ەڭ باستى ورگانى – قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن رەفورمالايتىن كەز كەلدى.
مەن جاقىندا نيۋ-يورك قالاسىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسىنىڭ مەرەيتويلىق سەسسياسىندا ءسوز سويلەيمىن. باسقوسۋدا حالىقارالىق احۋالعا، سونىڭ ىشىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن رەفورمالاۋعا قاتىستى قازاقستاننىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەكپىن.
ءقادىرلى وتانداستار!
«زاڭ جانە ءتارتىپ» – مەملەكەتىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى.
قوعامدا وسى قاعيدانى تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋ ءۇشىن بارلىق قۇزىرلى ورگاندار اراسىندا ورتاق كوزقاراس پەن ورتاق ۇستانىم بولۋعا ءتيىس. بۇل – ەڭ الدىمەن، ەشقانداي قۇقىق بۇزۋشىلىققا جول بەرمەۋ قاعيداسى، ياعني كەز كەلگەن زاڭسىزدىققا قارسى تۇرۋ دەگەن ۇستانىم.
سوندىقتان مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسىن بارىنشا قولداۋ قاجەت. سوندا عانا ەلىمىزدە قۇقىق بۇزۋشىلىققا، وزبىرلىق پەن زورلىق-زومبىلىققا قارسى سانا-سەزىم قالىپتاسادى، قوعامعا جات كەز كەلگەن ارەكەتكە توزبەۋشىلىك پايدا بولادى.
اشىعىن ايتۋىمىز كەرەك، قازىرگى تاڭدا ادامداردا دورەكى سويلەپ، بىر-بىرىنە ەرەگەسىپ، جاعا جىرتىساتىن ادەت بار. وسىنداي كەلەڭسىز وقيعالاردى، اسىرەسە، قوعامدىق ورىنداردا، جول بويىندا ءجيى كورۋگە بولادى.
وكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ ىشىندە ايقاي-شۋ شىعاراتىن، بالاعات سوزدەر ايتىپ، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزاتىن ايەلدەر دە بار.
بۇل – مادەنيەتتى، وركەنيەتتى قوعامعا جاراسپايتىن قىلىق، ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق قوعامداستىقتاعى بەدەلىنە زيان كەلتىرەتىن قۇبىلىس.
وزىق ويلى ۇلت بولۋ ءۇشىن مۇنداي جاعىمسىز ادەتتەن تۇبەگەيلى ارىلۋىمىز كەرەك. ۇلى اباي «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ بەكەر ايتپاعان.
مادەنيەت پەن ادەپ، تاربيە مەن ءتالىم ءاربىر ازاماتتىڭ، ءاربىر وتباسىنىڭ وزىنەن باستالۋى قاجەت.
قازىرگى بۇلىڭعىر زاماندا ەڭ باستى مىندەت – ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىن نىعايتۋ. ول ءۇشىن بىرلىگىمىز بەكەم بولۋى كەرەك. حالقىمىز تاتۋ بولسا، ىشكى احۋال تۇراقتى بولسا، ءبىز بارلىق قيىندىقتى جەڭەمىز. كەز كەلگەن كەدەرگىدەن وتەمىز.
سوندىقتان جۇرتىمىزدى ەل تىنىشتىعىن باعالاي بىلۋگە، ساقتاي بىلۋگە شاقىرامىن.
ءاربىر ازامات مەملەكەتشىل، وتانشىل بولۋى كەرەك.
بۇگىندە پاتريوتيزم دەگەن ءسوزدىڭ سيپاتى، مازمۇنى وزگەرىپ جاتىر. بۇرىن بۇل ۇعىم نەگىزىنەن ءداستۇرلى قۇندىلىقتارمەن ولشەنەتىن، ءتىل، مادەنيەت، رۋحانيات ماسەلەسى ۇلتتىق مۇددەنىڭ وزەگى رەتىندە سانالاتىن. ارينە، بۇل دۇرىس، ءارقايسىسى ۇلت بولمىسىنىڭ ارقاۋى. ونى بىزدەن ەشكىم تارتىپ المايدى، وعان الاڭداۋعا ەش نەگىز جوق.
قازىرگى كوكىرەگى وياۋ جاس ۇرپاق وتانشىلدىق دەگەن ءسوزدى باسقاشا قابىلدايدى. جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اسىرەدىنشىلدىكتى، اسىرەۇلتشىلدىقتى قولدامايدى. ولار ءۇشىن ءپاتريوتيزمنىڭ باستى كورسەتكىشى – جاسامپازدىق پەن جاڭاشىلدىق.
جاستار «ەلدى ءسۇيۋ دەگەنىمىز – حالىققا پايداسى تيەتىن جاڭالىق اشۋ، جاڭا ءىس باستاۋ» دەپ تۇسىنەدى.
ولار قازاقستاندى دامىعان، كوركەيگەن مەملەكەت رەتىندە كورگىسى كەلەدى. زاماناۋي تەحنولوگيالاردى مەڭگەرىپ، حالقىمىزدى وزىق ويلى ۇلتتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنادى.
وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنداعى پاتريوتيزم – بولاشاققا دەگەن شىنايى ۇمتىلىس. بۇل – قوعام ساناسىندا بولىپ جاتقان وزگەرىستىڭ ايقىن كورىنىسى. مەن مۇنى تولىعىمەن قولدايمىن. جاستاردىڭ كۇش-جىگەرىنە، ولاردىڭ دارىنى مەن بىلىمىنە سەنەمىن.
ءبىز كەشە كىم بولعانىمىزدى ۇمىتپايمىز. ءتول تاريحىمىزعا قۇرمەتپەن قارايمىز. ال كەلەشەكتە كىم بولاتىنىمىز تەك قانا ءوز قولىمىزدا ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز.
سوندىقتان عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلعان، ەلىن-جەرىن كوركەيتۋدى ويلاعان جاستارعا ءاردايىم جان-جاقتى قولداۋ كورسەتە بەرەمىز. ءبىز قولعا العان اۋقىمدى جۇمىستىڭ ءبارى جاستاردىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ جاتىر. وسكەلەڭ ۇرپاق ەرتەڭ سونىڭ يگىلىگىن كورەدى، ونى ەسەلەپ، لايىقتى جالعاستىرادى.
ءقازىر جەر جۇزىندە بولىپ جاتقان تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە جاستار تەز بەيىمدەلەدى. سونىڭ ىشىندە جاساندى ينتەللەكتىنىڭ جاڭا داۋىردەگى ورنى ەرەكشە.
حاكىم اباي «ادامنىڭ ادامشىلىعى اقىل، عىلىم، جاقسى اتا، جاقسى انا، جاقسى قۇربى، جاقسى ۇستازدان بولادى» دەپ ايتقان.
بۇل ناقىل سوزگە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قوسارىم: وركەنيەتتى ءارى وزىق ەلدىڭ زاڭى – ءادىل، بيلىگى – بىلىكتى، ال ازاماتتارى سانالى جانە بەلسەندى بولارى حاق.
مەملەكەت دەڭگەيىندە قابىلدانعان ءاربىر شەشىمنىڭ ءمان-ماڭىزى، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ، ەكونوميكانى تۇراقتاندىرىپ، الەۋمەتتىك ادىلدىك ورناتۋ ءۇشىن جاسالعان ناقتى ىستەرمەن ولشەنۋگە ءتيىس. سوندا ءبىز جاڭا تۇرپاتتى، مىقتى ەل بولامىز.
قازاقستان جان-جاقتى، تۇبەگەيلى رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ كەلەدى. الدا قارقىندى جۇمىس كۇتىپ تۇر. ءبىز باعدارىمىزدان اينىماي، تەك العا قادام باسۋىمىز كەرەك.
قۇرمەتتى وتانداستار!
بۇگىن مەن ەلىمىزدىڭ جاساندى ينتەللەكت نەگىزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ايتارلىقتاي وڭ ىقپالىن تيگىزەتىن جاڭا ساياسي رەفورما تۋرالى ويىمدى ورتاعا سالعىم كەلەدى.
بۇل جەردە پارلامەنتتىك رەفورما تۋرالى ايتقالى تۇرمىن.
جوعارى وكىلدى بيلىك تارماعىنا قاتىستى رەفورمانى بۇعان دەيىنگى بارلىق وزگەرىستىڭ، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنت بيلىگىنە قاتىستى وزگەرىستەردىڭ زاڭدى جالعاسى دەۋگە بولادى. ءبىز ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋعا كىرىستىك. «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىنا سايكەس بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىندا اشىق ءارى بۇكپەسىز ديالوگ ورناتىپ جاتىرمىز.
2022 جىلى ماۋسىم ايىندا ەلىمىزدە جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ءوتتى. وندا ازاماتتارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى «كۇشتى پرەزيدەنت – ىقپالدى پارلامەنت – ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت» تۇجىرىمداماسى نەگىزىندە مەملەكەتىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋ ستراتەگياسىنا قولداۋ ءبىلدىردى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا، ءتىپتى، شەتەلدەردە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ءوزى ءبىز تاڭداعان باعداردىڭ دۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ بەردى. دەگەنمەن ءبىر جەردە توقتاپ قالۋعا بولمايدى.
ءبىز ەلىمىزدىڭ جانە كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن تەرەڭنەن ويلاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ جىلدىڭ باسىندا «انا ءتىلى» گازەتىنە اۋقىمدى سۇحبات بەرگەنىمدى بىلەسىزدەر. وندا «رەفورما – ۇدايى جۇرەتىن ۇدەرىس، قوعامدا ناقتى سۇرانىس بولسا، جاڭا رەفورمالار ازىرلەنەدى» دەپ ايتتىم.
ەلىمىزدە پارلامەنتتىك رەفورما ماسەلەسى كەمىندە جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى ايتىلىپ كەلەدى. وسى ماسەلە اشىق تا، جابىق تا تالقىلانىپ جۇرگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. بۇل تاقىرىپ ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتى بولىپ وتىر. سوندىقتان مەملەكەتتىك جۇيە دامىپ، ازاماتتارىمىزدىڭ ساياسي مادەنيەتى ءوسىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ماسەلەنى حالىقتىڭ تالقىسىنا سالۋ ايرىقشا ماڭىزدى دەپ سانايمىن.
سەنات 1995 جىلى ەلىمىزدە كۇردەلى ءارى تۇراقسىز ساياسي جاعداي بولىپ تۇرعان ساتتە پارلامەنتتىڭ جوعارى پالاتاسى رەتىندە قۇرىلدى. ول كەزدە مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزى ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان اسا قيىن جولدىڭ باسىندا تۇرعان ەدىك. سەناتقا مەملەكەت قۇرۋ ىسىندەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ تاريحي مىندەتى جۇكتەلدى. وتكەن 30 جىلدا سەنات ءوزىنىڭ وسى اسا ماڭىزدى تاريحي ميسسياسىن ابىرويمەن، ءتيىمدى اتقارىپ شىقتى. جوعارى پالاتا زاڭ شىعارۋ ۇدەرىسىنىڭ، باسقا دا نەگىزگى رەفورمالاردىڭ ايرىقشا ماڭىزدى تەتىگى ءارى كەپىلى بولىپ كەلەدى.
بارشاڭىزعا ءمالىم، مەن سەناتقا ون جىل باسشىلىق ەتتىم. بۇل جۇمىستى قاشاندا زور مارتەبە ءارى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك دەپ سانادىم. سوندىقتان ماعان وسى مىنبەردەن پارلامەنتتىك رەفورما تۋرالى ايتۋ وڭاي ەمەس. سوعان قاراماستان مەن ءدال بۇگىن ەلىمىزدە كوپ ۇزاماي ءبىر پالاتالى پارلامەنت قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرگىم كەلەدى. بىردەن ايتايىن، بۇل – وتە ماڭىزدى ماسەلە. ونى اسىعىس جۇزەگە اسىرۋعا بولمايدى. بۇل رەفورما ازاماتتىق سەكتوردا، ساراپشىلار ورتاسىندا، سونداي-اق، ارينە، قازىرگى پارلامەنتتە جان-جاقتى تالقىلانۋى قاجەت.
رەفورمانىڭ ءمان-ماڭىزى ايرىقشا ەكەنىن ەسكەرسەك، ونى تالقىلاۋعا ءبىر جىل ۋاقىت كەرەك دەپ ويلايمىن. سودان كەيىن، ياعني، 2027 جىلى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋگە بولار ەدى. سودان سوڭ كونستيتۋسياعا ءتيىستى وزگەرىس ەنگىزە الامىز.
مەن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن ايقىندايتىن بارلىق ماسەلە حالىقتىڭ كەلىسىمىمەن عانا شەشىلەدى دەپ بۇعان دەيىن بىرنەشە رەت ايتتىم. ەگەر ءبىر پالاتالى پارلامەنت قۇرۋ قاجەت دەگەن ورتاق شەشىمگە كەلسەك، ونداي پارلامەنتتى تەك قانا پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا سايلاعان ءجون دەپ سانايمىن. بۇل – الەمدە كەڭىنەن تاراعان پارلامەنتتىك ءراسىم. وسىلايشا، ءماجىلىستىڭ قازىرگى قۇرامى بارلىق زاڭدىق راسىمدەر اياقتالعانشا ءوز ىسىمەن اينالىسا بەرەدى. سەنات جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىسى شىعىپ، جاڭا پارلامەنت سايلاۋى وتكەنگە دەيىن الاڭسىز جۇمىس ىستەيدى. ال ساياسي پارتيالاردىڭ باسەكەلى تارتىسقا دايىندالۋىنا ۋاقىتى بولادى. دەپۋتاتتارىمىز ناعىز مەملەكەتشىل ازامات رەتىندە بۇل ماسەلەگە زور جاۋاپكەرشىلىكپەن ءارى تۇسىنىستىكپەن قارايدى دەپ ويلايمىن.
تۇپتەپ كەلگەندە، ساياسي رەفورمالاردىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس ينستيتۋسيونالدى جۇيەسىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالادى.
ارينە، زاڭدى سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن: پرەزيدەنت پارلامەنتتىك رەفورما جاساۋ قاجەتتىگى تۋرالى نەگە سونشالىقتى ەرتە جاريالاپ جاتىر، ايتپەسە، ساياسي تەحنولوگيانىڭ قاعيداسىنا سايكەس مۇنداي شارالار توسىننان، كۇتپەگەن جەردەن جاسالادى ەمەس پە؟
ءبىراق مەن وسىعان دەيىن دە ايتتىم، تاعى دا قايتالاپ ايتامىن: مەن ەلىمىزدىڭ جانە حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قانداي دا ءبىر ماسەلەگە كەلگەندە تەك قانا اشىق ساياسات جۇرگىزۋ كەرەك دەپ سانايمىن، مۇنداي اۋقىمدى رەفورمانى قوعامنان قۇپيا ۇستاۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىن.
وسىنداي تاعدىرلى ماسەلەلەر بويىنشا حالىقپەن اشىق سۇحبات جۇرگىزۋ قاجەت دەپ سەنەمىن. سوندا عانا ءبارىمىز ءبىر ەل بولىپ، ادىلەتتى جانە قۋاتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىندا تاعى ءبىر ماڭىزدى قادام جاسايمىز.
بارشاڭىزعا اماندىق، تابىس تىلەيمىن.
قازاقستانىمىز ماڭگى جاساي بەرسىن!"