ۇلت رۋحانياتىنىڭ ابىزى، كورنەكتى قايراتكەر شەرحان مۇرتازا تۋرالى ءسوز
حح عاسىر قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن عاسىرى.
«قىزىل جەبە»، «جۇلدىز كوپىر»، «ستالينگە حات»،
«بەسەۋدىڭ حاتى»، «اي مەن ايشا»، «ءبىر كەم دۇنيە» شىعارمالارى سول حح عاسىردىڭ تاريحي بەت-بەينەسىن كوركەم دۇنيەمەن كورسەتكەن ۇلتتىق جادىگەرلەر.
شەرحان مۇرتازا سونداي-اق وتكەن عاسىر جۋرناليستيكاسىنىڭ شىراعى مەن پىراعى.
ورىنتاقتىڭ ق ۇلى بولماي، ورىنتاقتىڭ كوركى بولعان دا شەراعاڭ. ول وتىرعان كرەسلونىڭ ۇلكەن-كىشىسى جوق. قاي قىزمەتكە كەلسە دە، سول قىزمەتتىڭ ابىرويىنا اينالدى.
مۇز جۇرەكتى ءجىبىتتى، حالقىنىڭ ءسوزىن ايتتى، قازاق ادەبيەتىن بايىتتى.
شەراعاڭمەن ءاعالى-ىنىلى سىيلاس بولدىق. تاعدىرىنىڭ قيىن كەزەڭىندە «ەگەمەن قازاقستانعا» قىزمەتكە شاقىردىم. كەڭەسشى بولىڭىز دەدىم.
«كەڭەس بەرەتىن ادامعا، كەڭەسشى بولمايمىن»، – دەپ ايتقان دا شەرحان كوكەم.
«جازعانىمدى تۇزەمەيسىڭ، كۇزەمەيسىڭ، قىسقارتپايسىڭ، وسى سوزگە تۇرساڭ، مىنە – قولىم»، – دەپ، ۋادەمدى العان دا شەراعاڭ ەدى.
سودان سوڭ ءبىر وپپوزيسيالىق گازەت شەرحان مۇرتازا «ەگەمەننىڭ بوساعاسىندا وتىر» دەپ جازىپتى. شەراعاڭ قولما-قول جاۋاپ قايتاردى: «ەگەمەندە تابالدىرىق جوق، ءبارى ءتور!».
بەلگىلى كوسەمسوزشى كامال سمايىلوۆ «ەگەمەنگە» «ءححى عاسىر – قازاقستان عاسىرى» دەگەن ءبىر بەت ماقالا جازدى.
ماقالادا قازاقستاندا مەندەلەيەۆ كەستەسىندە كورسەتىلگەن بارلىق قازىنالار بار ەكەندىگىن، ونىڭ ەلىمىزدى باي ەلدەردىڭ قاتارىنا قوساتىنىنا شەك كەلتىرمەيتىنىن دايەكتەدى.
شەراعاڭ وعان جاۋاپ جازدى.
«ءاي، كامال دوس، سەن ءححى عاسىر قازاقستان عاسىرى بولادى دەيسىڭ. دۇرىس-اق، ءوزىڭ جازعانداي التىن مەن كۇمىستىڭ ۇستىندە وتىر ەكەنبىز. ايتشى، ەگەر ايتقاندارىڭنىڭ ءبارى راس بولسا، وسى التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە قازاق نەگە جالاڭبۇت وتىر؟».
جاريالاۋ كەرەك پە؟ باسىڭ دا، تاعىڭ دا كەتۋى مۇمكىن ەدى. ءبىراق ۋادە قۇدايدىڭ ءبىر اتى. «تاۋەكەل» دەپ، جاريالادىم.
بۇل حات جازىسۋ ءبىر جارىم جىلعا سوزىلدى. كامال اعام بىردە زامان عالامتورلىق اقپاراتقا كەتىپ بارا جاتىر دەپ ينتەرنەت جۇيەسى تۋرالى تولعاندى. بۇل كەزدە ينتەرنەت ءالى ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتكەن جوق ەدى. سوندا شەراعاڭ: «سول عالامتورىڭمەن بىرگە جاستارىمىزدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدان ايىراتىن رۋحاني جاعىنان ازدىراتىن كۇش كەلە جاتقان جوق پا، دەپ ويلامايسىڭ با؟ ىلعي اتىس-شابىس، زورلىق- زومبىلىق، پاراقورلىق، زيناقورلىق فيلمدەر ءتۇبى تۇبىمىزگە جەتىپ ءجۇرمەسىن» دەپ جازدى.
كەيىن بۇل حاتتار مەنىڭ «ەگەمەننەن» كەتۋىمە جەلەۋ بولدى.
«ءبىر كەم دۇنيەسىندە» «اي مەن ايشا» رومانىنان ءۇزىندى كەلتىردى. وندا 1937 جىلى اكەسى مۇرتازانى ۇستاپ بارا جاتقان تۇنگى ءسات سۋرەتتەلەدى. پونياتوي دەگەندەرىن ەرتىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا ۇيىنە نكۆد-شىلەر كىرىپ كەلەدى. اي-شايعا قاراماي قاماققا الا باستايدى. سوندا ءبىر قىزىل نكۆد وكىلى توردە ءىلۋلى تۇرعان جاينامازدى كورەدى. «و، اياعىم توڭىپ ءجۇر ەدى، مىنا جاينامازدى ەكىگە ءبولىپ، شۇلعاۋ جاسايىن»، – دەپ اياعىنا وراي باستايدى. بۇل بالا شەرحاننىڭ جۇرەگىنە شەر بولىپ قادالادى.
شەراعاڭنان قالعان كەيبىر سوزدەردى جاڭعىرتقىم كەلەدى.
«جاپالاقتى تاسقا ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدى، تاسپەن جاپالاقتى ۇرساڭ دا، جاپالاق ولەدى». بۇل ءالى كوممۋنيستىك جۇيە قالپىندا تۇرعان كەزدە ايتىلعان ءسوز ەدى.
«ەكى ءتىل جىلاندا عانا بولادى»؛ «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى»؛
«مەنىڭ قارۋىم – قولىمداعى قالامىم، بالكىم قىزمەتىمدى تارتىپ الارسىزدار، ال قالامىمدى ەشكىم دە تارتىپ الا المايدى»، – دەپ ن.نازاربايەۆقا جاۋاپ بەرگەن دە شەرحان، شەراعاڭ.
«اۋرۋدىڭ اسقىنعان تۇسى – ناۋقانشىلدىق»؛ «ءقازىر جوعارىدان تومەنگە، وردەن ىلديعا دەيىن جاپپاي ۇرلىق، قارلىق. ۇلى ۇرلىق ءداۋىرى»، – دەپ بەتكە ايتقان دا شەراعاڭ ەدى عوي.
كورەگەن ەكەن عوي، كوكەم!
قارالى قاڭتاردان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ك.توقايەۆ قازاقستاننىڭ بۇكىل بايلىعى 162 ادامنىڭ قولىندا ەكەنىن رەسمي ايتتى عوي.
«وتان دەگەن، ۇيات دەگەن ۇعىم، سەزىم تاپشى. تريجدى ۋبيۆاەت سۆويۋ ناسيۋ توت، كتو يگنوريرۋەت رودنوي يازىك. مۇنى مەن ەمەس، گەگەل ايتقان»، – دەپ ەدى-اۋ شەراعاڭ.
دەپۋتاتتىق قىزمەتىندە دە شەراعاڭ ءتىل ءۇشىن كۇرەستى.
سەنات پەن ءماجىلىستىڭ بىرىككەن وتىرىسىندا امانگەلدى ايتالى اعامىز ءماجىلىس جانە سەنات دەپۋتاتتارى مەملەكەتتىك تىلدەن تەست تاپسىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل ۇسىنىس داۋىسقا قويىلدى. وعان سەناتتىڭ 30 دەپۋتاتىنىڭ 8ء-ى جاقتاپ، ەكەۋى قالىس، 20-ى قارسى داۋىس بەرگەن. ال ءماجىلىستىڭ 65 دەپۋتاتىنىڭ 25ء-ى جاقتاپ، 40-ى قارسى بولعان.
شەراعاڭ وسىعان كۇيىنىپ «ەگەمەنگە» «ءوز ۇيىندەگى وگەي ءتىل» دەگەن ماقالاسىندا «مەملەكەتتىك ءتىل وسىلاي كۇيرەي جەڭىلدى» دەپ جازدى.
تولە بي بابامىز دۇنيە سالعاندا ايتەكە بي ايتىپتى: «تولەبي ءولدى دەگەنشە، ادىلەت ءولدى دەسەڭشى»، – دەپ...
شەراعاڭ دۇنيەدەن وتكەندە دە قالىڭ قازاق وسىلاي قارا جامىلدى.
ادىلەتتىڭ شىراقشىسى دۇنيەدەن ءوتتى، – دەپ كۇڭىرەندى.
شەراعاڭنىڭ ءوزى جوق، ءسوزى قالدى. قولادان قۇيىلعان ەسكەرتكىشى قالدى. ۇلتقا ايتقان اماناتى قالدى.
شەراعاڭنىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ، «شەرحان زەرتتەۋ» ورتالىعىن قۇرىپ، تۋعان اۋىلىندا مۋزەي اشقان، ەڭسەلى ەسكەرتكىش قويعان تاراز حالقىنا راحمەت! تاريحى باي كونە تارازدىڭ ۇستىنەن نۇر كەتپەسىن!
ءۋاليحان قاليجان، ۇعا اكادەميگى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى.