ۋاقىت العا وزىپ، جىلدار جىلجىپ، ساعاتتار سىرعىعان سايىن سۇراپىل سوعىس تاقىرىبى وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ادىلەتتىلىك پەن قاستاندىقتىڭ ارا-جىگىن اجىراتقان ۇلى وتان سوعىسىنىڭ اياقتالعانىنا 78 جىل تولدى. وسىناۋ ۋاقىتتا تالاي اڭگىمەلەر جازىلدى. دەسەك تە، ايتىلدى دەپ قاراپ قالۋعا بولمايدى. تاريحتىڭ سارعايعان سارى پاراقتارىن اشقان سايىن ءتۇرلى اقپاراتتار شىعىپ، ءىز-تۇزسىز جوعالعان قارت جاۋىنگەرلەردىڭ ەسىمى انىقتالىپ جاتىر. سوندىقتان دا بۇل تاقىرىپ وزەكتىلىگىن جويعان ەمەس.
كوكتەمنىڭ جايما-شۋاق كۇنىندە تازا اۋادا ءجۇرۋ ماقساتىندا كوشە بويلاپ ءجۇرىپ كەلەم. جۇيتكىگەن كولىك، ارى-بەرى اعىلعان ادامدار. بارلىعى دا قۋ تىرلىكتىڭ قامىن جەپ ءجۇر. ءبىرى تاڭەرتەڭگىلىك جۇمىسىنا اسىقسا، ەندى ءبىرى تۇنگى جۇمىسىنان شىعىپ، ۇيىنە اسىعۋدا. ايتەۋىر، قىم-قۋىت تىرشىلىك. اسىرەسە، بۇگىنگى زىمىراعان مىناۋ ۋاقىتتا جانىڭدى جالداپ ءجۇرىپ ىستەگەنىڭ وزىڭە پايدا بەرەرى انىق. ءتۇرلى وي جەتەگىندە ءبىرشاما جەر ءجۇرىپ تاستاپپىن. قايدا كەلگەنىمدى باعامداۋ ماقساتىندا جان-جاعىمدى شولۋىم سول ەكەن، اۋلا ىشىندە كەۋدەسى وردەن-مەدالعا تولعان اقساقال شىعىپ كەلەدى. اۋىلدا وسكەن قارا دومالاق بىردەن اقساقالدىڭ جاعدايىن ءبىلۋ ماقساتىندا قولىمدى سوزا جۇگىردىم. «قازاق ۇلكەندەرمەن قولىن كەۋدەسىنە قويىپ اماندىق سۇراسقان. ونىڭ ۇستىنە بۇگىنگى جاعداي دا سوعان الىپ كەلدى»، - دەپ ءبىر كۇلىپ الدى قاريا. بايقايمىن، ءجۇرىسى شيراق، اڭگىمەسى تىڭ. اكەم باردا ۇيدەن اقساقالدار ۇزىلمەيتىن. ءبىراز ۋاقىت ءوتىپتى اقپەيىل اقساقالدارمەن اڭگىمە قۇرماعالى. ءبىر شەتى ءوز اكەمە دەگەن ساعىنىشىم دا بار. ايتەۋىر، الگى اقساقالدى اڭگىمەگە تارتتىم.
- اتا، نەشەگە كەلدىڭىز؟
- بيىل كۇزدە توقساننىڭ جەتەۋىنە جەتەم!
- توقسان دەگەن جاس قالاي ەكەن؟ - دەپ مەن دە قويمادىم. – ە، بالام! ءاربىر جاسقا تولعان سايىن ادام الدىنا ۇمىتپەن قارايدى. ال توقسانعا تولعاننان كەيىن بۇرىلىپ ارتىڭا قارايدى ەكەنسىڭ. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، ىستەگەن ءىسى قىزىق بولا بەرەدى ەكەن.
- بۇگىنگى جاستاردىڭ بەت الىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- تولعاندا قانداي! بۇگىنگى زامان جاقسى زامان. بارلىعى بار. جەتكىلىكتى. تەك ەرىنبەي ىستەۋ قاجەت. ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز قيىن-قىستاۋدا ءوتتى. بالا بولىپ ويىن وينامادىق. ءبىزدى زامان ەرتە ەسەيتتى. ەندى ەسىمىزدى جيىپ، ەلگە قىزمەت ەتەمىز دەپ جاتقاندا سوعىس وتى تۇتاندى. وتانىڭا ءقاۋىپ تونگەندە قاراپ قالاسىڭ با؟ قولىمىزعا قارۋ ۇستاۋعا تۋرا كەلدى، - دەپ اقساقال ءسال ويلاندى.
ماعان دا كەرەگى - اقساقالدىڭ ەستى اڭگىمەسىن ەستىپ، اقىلىن تىڭداۋ. جانىم جاي تابار ەمەس. اڭگىمەنىڭ تيەگى اقتارىلا بەرسە ەكەن دەپ تۇرمىن.
- مەنىڭ ەسىمىم قامبار. اكەم باتىر اتالارىمىز سەكىلدى بولسىن دەپ قويىپتى. اكەم ءامىر، ونىڭ اعاسى دا كوپ جاساعان، كوپ كورگەن ادامدار بولدى. جاس كەزىمدە ءتۇس كوردىم. قارا جىلان كەلىپ دەنەمە ورالىپ الىپتى. ورالعان سايىن بەلىمدى قايىستىرىپ قىسىپ بارادى. سودان كەلىپ شاقتى عوي الگى جىلان. شوشىپ وياندىم دا، اكەمە جامان ءتۇس كوردىم دەپ ايتتىم. اكەم بولعان وقيعانى تىڭداپ وتىرىپ، ۇزاق جاسايدى ەكەنسىڭ دەدى. مىنە، قازاقتا ءتۇستى جاقسىعا جورى دەگەن وسى بولار. شۇكىر!
- قاي وڭىردە دۇنيەگە كەلدىڭىز؟ - دەپ قازبالاي باستادىم.
- مەن 1924 جىلى 25 قازاندا قوستاناي وبلىسىنا قاراستى كۇنتيمەس اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. جاستايىمىزدان ەڭبەك ەتتىك. 1942 جىلدىڭ تامىز ايىندا ورال اسكەري وكرۋگىنىڭ 3ء-شى وقۋ بريگاداسىنىڭ مەرگەندىك مەكتەبىن اياقتادىم. سوسىن بىردەن مايدانعا اتتاندىق. العاش كالينين ارمياسىنىڭ 4-سوققىلى اسكەرىنىڭ 119 اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. العاشقى ساتتە وتە اۋىر بولدى. ىزىڭداعان وقتىڭ اراسىنا ءتۇسۋ وڭاي ەمەس ەكەن. اسپاننان اقىرىپ بومبالار تۇسكەن كەزدە تىعىلاتىن جەر تاپپاي قالاسىڭ. كەيىنىرەك وعان دا ۇيرەندىك. جوعارى باسشىلىقتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ باستى مىندەت بولدى. كەيىن 1-بالتىق جاعالاۋى جانە 3-بەلارۋس مايدانىنىڭ قۇرامىندا بولدىم. ول كەزدەگى قيىندىقتى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن، - دەپ كوزىن جۇمدى اقساقال. مەن اڭگىمە ءۇزىلىپ كەتپەسىن دەگەن نيەتپەن ارى قاراي سۇراقتاردى ۇدەتە ءتۇستىم.
– سوعىس بولعان سوڭ، جارالانۋ بولادى عوي. جاراقات العان كەزىڭىز بولدى ما؟ بولسا، ەسىڭىزدە بار ما؟
- ءاي، ءوزىڭ ويلا! جاڭبىرشا جاۋعان وق. توبەڭنەن تاستالعان بومبالار. سونىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، دەنەمە وق دارىمادى دەسەم، وتىرىك قوي. 1944 جىلدىڭ كوكتەم مەزگىلى بولاتىن. جاۋمەن بەتپە-بەت كەلدىك. ەكى جاق تا بەرىلگىسى كەلمەيدى. ءبىر كەزدە جاۋدىڭ سناريادى جارىلدى دا، بىردەڭە كەۋدەمە كەلىپ ءتيدى. سودان كەۋدەنى كوتەرە الماي جاتىپ قالدىم. ەسىمدى جيسام، سانيتارلار كەۋدەمدى وراپ تاستاعان. وڭ قولىم كوتەرتپەيدى. ءسويتىپ، مايداننان تىس قالدىم. ءۇش ايداي ەم قابىلداعان سوڭ قايتا سوعىسقا كىرىستىك. بۇل كەزدەگى سوعىس باسقاشا بولدى. ءبىزدىڭ پولك كەتىپ قالعاندىقتان، پولشا ماڭىندا بولدىق. كۇندىز اۋىلداردى ارالاساڭ، ەر-ازاماتتار جۇرەدى. كەشكىسىن الگى ەر-ازاماتتار بىزگە قارسى وق اتادى. ياعني، شپيوندارمەن سوعىس بولىپ كەتتى. بۇل قان مايدان سوعىستان دا قيىن بولدى. كىمدى اتارىڭدى بىلمەيسىڭ. بارلىعى قاراپايىم حالىق سەكىلدى. ادامعا الدىمەن جان ءتاتتى ەكەن. كىمنىڭ شپيون ەكەنىن لەزدە اجىراتىپ الدىق. وسىنداي دا سوعىس كوردىك. قاراعىم، ۋاقىت وتە كوپ نارسە ۇمىتىلادى ەكەن عوي. سوعىس جولىن دا ۇمىتا باستادىق. ەندى بولاشاعىمىز جارقىن بولسىن! - دەپ سۇراقتى قىسقارت دەگەندەي بولدى.
مەن اقساقالدى قيناۋدى ءجون كورمەدىم. ءسويتىپ، عاسىر جاساعان اتامىزدىڭ اماندىعىن تىلەپ، ءوز جونىممەن جۇرە باستادىم.
نۇرعيسا ساحوۆ