امەريكالىق ستۋدەنت عىلىمي ەڭبەگىن ءمانجۇر تىلىندەگى ارحيۆتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازعان
امەريكاداعى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن تاريحشى نۇرلان كەنجەاحمەت وسكەمەن قالاسىنىڭ كونە اتاۋى جايلى قۇندى قۇجاتتاردى تاپتى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz قازاقپارات اگەنتتىگىنە سىلتەمە جاساپ.
ايگىلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىندەگى فەربانك جۇڭگو زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، تاريحشى نۇرلان كەنجەاحمەتتىڭ ايتۋىنشا، امەريكالىق بەندجامين سەميۋەل ليەۆي ەسىمدى ستۋدەنت 2013 جىلى «جوڭعار بوسقىندارى جانە قىتايلىق سين-قازاق شەكاراسىندا يمپەريانىڭ قۇرىلۋى، 1759-1773» («Jungar Refugees and the Making of Empire on Qing China's Kazakh Frontier، 1759-1773») تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان.
اعىلشىن تىلىندەگى ديسسەرتاسيانى تەك گارۆارد كىتاپحاناسىنان وقۋعا بولادى. ونىڭ عىلىمي جۇمىسىندا وسكەمەنننىڭ بۇرىنعى، تاريحي اتاۋى – كەڭگىر-تۇرا ءسوزى ءۇش جەردە كەزدەسەدى. دوكتورلىق ديسسەرتاسيانىڭ 212 بەتىندەگى تۇسىنىكتەمەدە: «Kengger Tura is known as Ust-Kamennaya in Russian. It was the southern most outpost on the Russian «Irtysh Line» that marked the boundary of the Russian Empire» دەپ جازىلعان. قازاقشا ماعىناسى: «كەڭگىر تۇرانى ورىسشا ۋستكامەننايا دەپ اتايدى. بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەيتىن «ەرتىس سىزىعىنىڭ» ەڭ وڭتۇستىگىندەگى فورپوستى بولدى».
«امەريكالىق ستۋدەنت عىلىمي ەڭبەگىن ءمانجۇر تىلىندەگى ارحيۆتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازعان. ءمانجۇر قىتايدى 250 جىل بيلەگەن ۇلت. 1911 جىلى قىتايلار ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرگەن. ءبىر عاجابى، 1600-1911 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن مانجۇرلەر وزدەرىنىڭ تىلدەرىن 311 جىلدا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلى تىلدەردىڭ بىرىنە اينالدىردى. ءقازىر ءمانجۇر ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر لاتىن ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەردەن كەم تۇسپەيدى. سۇرانىس وتە جوعارى. مۇنىڭ بىزگە دە قاتىسى بار. سەبەبى، ابىلاي حان زامانىنداعى قازاق تاريحىنىڭ سىرى ءمانجۇر تىلىندەگى ارحيۆتەردە. قازاق تاريحى تۋرالى دەرەكتەر نەشە مىڭنان اسادى. ءوزىم ءمانجۇرتانۋشى ەمەسپىن، الايدا ءمانجۇر كارتاسىنداعى توپونيمدەردى زەرتتەۋ ءۇشىن گارۆاردتا ءمانجۇر ءتىلىن ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. ءقازىر ءمانجۇر كارتاسىنداعى توپونيمدەردى، مانجۇرشە مۇراعاتتاردى وقي الامىن. ال ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان امەريكالىق ستۋدەنتتىڭ ديسسەرتاسياسىنىڭ قۇندىلىعى – 100 پايىز شىعىس قازاقستان تۋرالى جازىلعاندىعىندا. بولاشاقتا بۇل ەڭبەكتى قازاق تىلىندە اۋدارسا يگى ءىس بولار ەدى»، – دەيدى نۇرلان كەنجەاحمەت.
ونىڭ ايتۋىنشا، وسكەمەن 1757 جىلدارعا دەيىن كەڭگىر-تۇرا دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى جۇڭگو عالىمى تان سيسيان قۇراستىرعان «قىتايدىڭ تاريحي اتلاسىنىڭ» Vءىىى تومىندا دا جازىلعان جانە 1769 جىلى سىزىلعان «سيانلۋن نەيفۋ يۋيتۋ» («سيانلۋن پاتشانىڭ وردا كارتاسى») كارتاسىندا كەڭگىر-تۇرا ەرتىس وزەنى جاعاسىندا دەپ كورسەتىلگەن.
«تاعى ءبىر قىزىقتى دەرەك، رەنات يۋحان گۋستاۆ دەگەن شۆەدتىڭ اسكەري قىزمەتكەرى 1716-1733 جىلدارى جوڭعار تۇتقىنىندا بولعان كەزدە وسى كارتانى سىزعان. سول كارتادا شىعىس قازاقستاندا ءشۇلبى، ءۇلبى جانە بۇقتىرما وزەندەرىنىڭ ورتاسىندا كەڭگىر دەگەن وزەن اتاۋى كورسەتىلگەن. اتالعان كارتا اعىلشىن ساياحاتشىسى دجون باددەليدىڭ «رەسەي، موڭعوليا جانە جۇڭگو» دەپ اتالاتىن ەكى تومدىق مونوگرافياسىنا دا ەنگەن»، - دەدى تاريحشى.
