قازاقتىڭ كەمەڭگەر ابايى – قاراڭعى ءتۇنەكتى قاق جارىپ تۋعان جارىق اي، الەمدىك دەڭگەيدەگى ايرىقشا قۇبىلىس بولدى.
ابايدىڭ ارتىقشىلىعى – ول ولەڭدى ەرمەك ەتىپ، سوزبەن سۋرەت سالىپ قانا قويعان جوق، قازاقتىڭ بويىنداعى قىڭىرلىقپەن، ناداندىقپەن كۇرەستى، ۇلت ادەبيەتىنە جان ءبىتىرىپ، ءىشى-سىرتىن تۇزەدى، تەرەڭ اقىل-پاراساتىمەن، اسقان شىنشىلدىعىمەن ولەڭ، سوزگە وزگەشە ءمان-ماعىنا بەرىپ، مەيلىنشە تۇرلەندىردى. ءبىز ءۇشىن ول – دانالىقتىڭ سارقىلماس قاينارى ىسپەتتى.
شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل – باعا جەتپەس،
ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە ءدامى كەتپەس.
قارادان حاكىم بولعان سەندەي جاننىڭ،
الەمنىڭ قۇلاعىنان ءانى كەتپەس! – دەپ ماعجان اقىن ايتقانداي،
اباي تانىمى، اباي ءىلىمى تۋعان حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەرى انىق.
وسى ورايداعى داۋسىز ءبىر شىندىق – اباي دۇنيەتانىمىن ءالى تولىق اشا الماي جۇرگەندىگىمىز. ال مۇنىڭ سەبەبى – وسى باعىتتاعى عىلىمي ۇستانىمدار مەن كوزقاراستىڭ، مەتودولوگيانىڭ ۇزاق جىلدار بويى كەڭەستىك يدەولوگيا تالابىنا قىزمەت ەتىپ كەلگەندىگىندە. ابايتانۋشى، كورنەكتى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلىنىڭ پىكىرىنشە، تەك ۇلتتىق، شىعىستىق تانىممەن قاراعاندا عانا ابايعا جاقىنداي الامىز. وكىنىشكە قاراي، كۇنى كەشەگە دەيىنگى بۇكىل وقۋلىقتاردا بۇل جاعى ەسكەرىلمەدى. ابايدىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى باياندالعان عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ بارلىعىندا اقىننىڭ سۋسىنداعان بۇلاعى، دانالىعىنىڭ كوزى رەتىندە – تەك ورىس جانە باتىس ادەبيەتى، مادەنيەتى كورسەتىلدى، ءبىز ابايدى سولار ارقىلى ادام بولدى، اقىن بولدى دەپ ۇقتىق. ال ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بىردەن-بىر نەگىزىن سالۋشى مۇحتار اۋەزوۆ دەيتىن بولساق، عۇلاما جازۋشى اباي دۇنيەتانىمىنىڭ ءۇش رۋحاني بۇلاقتان قۇرالاتىنىن جانە ونىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمى مەن شىعىستىڭ رۋحاني قازىناسى جانە باتىستىڭ ادەبي الەمى ەكەندىگىن ايتقان. ءبىز وسى ارادان شىعىس الەمىن مۇلدە جۇلىپ تاستادىق.
ول ازداي، ەندى ابايدىڭ قارا سوزدەرىنە سوقتىعۋ ءورشىپ تۇر. وسى ورايداعى پىكىرلەردىڭ قانشالىقتى نەگىزدى-نەگىزسىز ەكەندىگىن ءبىز بىرنەشە ابايتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى ماماندار كوزقاراسىمەن ساراپتاپ كورۋدى ۇيعاردىق.
جابال شويىنبەت، ابايتانۋشى، عالىم: ابايدى جالاڭ ءتۇسىنۋ تەرىس تۇسىنىككە اپارىپ وتىر
حالقىمىزدىڭ ۇلت رەتىندەگى مىقتىلىعى ءارقاشان رۋحاني دەڭگەيىنەن كورىنەدى. قازاق ۇلتى كەڭ دالادا قالاي ەركىن وسسە، اقىل-پاراساتى مەن وي-ساناسى دا سونداي كەڭ، تەرەڭ بولعان.
قوعامدىق جاعدايلار سالدارىنان، اسىرەسە وتارشىلداردىڭ بىزگە جاساعان قياناتىنان، زۇلىمدىعىنان ءبىز مۇحيتتىڭ تەرەڭدىگىندەي سول دانالىعىمىزدان قول ءۇزىپ قالدىق. سول جوعالتقانىمىزدى قايتا تابۋ ءۇشىن دە ابايعا ورالىپ وتىرمىز. اتا-بابالارىمىزبەن عاسىرلار بويى بىرگە جاساسقان رۋحاني ءىلىمنىڭ ابايدا تۇرعانىن كورىپ، الاش كوسەمدەرى بىردەن «حاكىم ابايدان ۇيرەنەيىك، سوعان قاراپ بوي تۇزەيىك» دەپ ۇمتىلىس جاساعان. الاش كوسەمدەرى ابايدىڭ دانالىعىن قولداپ قانا قويعان جوق. ونى جەتكىلىكتى دارەجەدە وقىپ-ۇيرەنىپ، ارى قاراي كەڭىنەن ناسيحاتتادى جانە ومىردە دە پايدالاندى.
ال قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدەن باستاپ ابايعا شابۋىل كۇشەيدى. وسى باعىتتا ۇلكەن باعدارلاما جاسالدى. مۇنداعى ماقسات – قازاق ۇلتىن ءوزىنىڭ تىلىنەن، دىنىنەن، سالتىنان ايىرۋ، ءسويتىپ ماڭگۇرتتەندىرۋ بولعان. ءبىر ادام ەمەس، مىڭ ادامدى سوڭىنان ەرتە الاتىن جىگىتتەرىمىزدىڭ ءوزى سولاردىڭ ارباۋىنا ءتۇستى. ابايعا قازىرگى شابۋىل – cول كەزىندە باستالعان نارسەنىڭ جالعاسى. مۇنىڭ ارتىندا ۇلكەن كۇش جانە ۇلكەن ماسەلە تۇر. ءبىز ابايدى اقىن رەتىندە عانا تانىدىق، حاكىم ابايدى ءالى تاني العان جوقپىز.
دۇشپاندارىمىزدىڭ قورقاتىنى: «حاكىم ابايدى تانىعان كەزدە قازاق ەشكىمگە ءال بەرمەي كەتەدى» دەپ، سونى تانىتپاۋعا كۇش سالىپ جاتىر. ابايدى جوققا شىعارۋداعى ماقسات – سول. «اباي دەگەن جاي ادام بولعان، ءتىپتى بولماعان» نەمەسە «وعان بىرەۋ جازىپ بەرگەن» دەگەن داقپىرتتاردى ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرمەكشى. مىنە، ءبىز وسىمەن كۇرەسۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، كۇرەسىمىز ءالسىز بولىپ تۇر.
ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزى: «مەن ابايدى وقىعاندا بىردەن الا المادىم. ابايدىڭ الەمى وتە كۇردەلى، تەرەڭ. ول ابايدىڭ كەمشىلىگى ەمەس، وقىرماننىڭ دايىندىعىنىڭ جوقتىعى» دەگەن. سودان كەيىن احمەت باستاعان الاش كوسەمدەرىنىڭ بارلىعى: «ءبىز ەندى الداعى ۇرپاعىمىزعا ابايدى وقىتۋىمىز كەرەك» دەدى. تەك ابايدى دۇرىس تۇسىندىرە ءبىلۋىمىز كەرەك. مەن كەزدەسۋلەردە جاستارعا: «اينالايىن، اباي تۋرالى پىكىر ايتقىڭ كەلسە، ونىڭ ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن تۇتاس وقى، قايتالاپ وقى. ال ءار ءسوزىن ءار جەردەن جۇلىپ الىپ الساڭ، ابايدى تەرىستەيمىن دەپ ءوزىڭ دە تەرىس جولعا ءتۇسىپ كەتەسىڭ» دەيمىن.
بىزگە كەزىندە شىنىمەن دە ءۇزىپ-جۇلىپ وقىتتى عوي ابايدى. ساياسات وزىنە نە كەرەك بولسا، سونى ميىمىزعا ءسىڭىرىپ جىبەردى، اسىرەسە مەن قاتارلى ادامداردىڭ ساناسىنا. بۇل تەرىس تۇسىنىككە وڭاي اپارادى. جاماندايىن دەپ تۇرساڭ ءبىر جەردەن ءبىر نارسەنى جۇلىپ الاسىڭ دا: «اباي، مىنە، بىلاي دەپ ايتقان» دەپ شىعا كەلەسىڭ. مىنە، وسى ماسەلەدە وتە ساق بولۋىمىز كەرەك.
بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارى بولسىن، مەنىڭ بالالارعا ايتارىم: «سەندەر ابايدى قۇرى جاتتاماڭدار. ابايدىڭ ون ولەڭىن جاتتاعاننان گورى، ءبىر قارا ءسوزىن تۇسىنگەنىڭ ارتىق» دەيمىن. ءبىز سوعان ۇمتىلۋىمىز كەرەك. ابايدى جالاڭ تۇسىندىرۋدەن بارىپ ءقازىر ءتۇرلى تەرىس تۇسىنىكتەر تۋىنداپ وتىر.
قانات تىلەۋحان، جازۋشى: ءبىز ابايدان الىستاپ بارامىز
ءبىز ابايدان بەزىنگەنبىز. ابايعا دەگەن ماحاببات تەك تىلدە عانا. ءبىر اعامىز «اباي قازاقتى سىناۋدان باسقا شارۋا قىلدى ما؟» دەيدى. ۇندەمەدىك. قازاقى تاربيە عوي سول باياعى. ۇلكەنگە قارسى شىعۋعا بولمايدى.
اباي ءبىرىنشى ءوزىن اياماعان. ءوزىن ار سوتىنا سالادى.
بويداعى ءمىندى ساناسام،
تاۋ تاسىنان از ەمەس.
جۇرەگىمدى بايقاسام،
ينەدەيىن تازا ەمەس...
ءبىز وسىلاي ايتا الامىز با؟ ابايشىل بولساق ايتۋعا ءتيىس ەدىك قوي. جوق، بويىمىزدان تارىداي ءمىن تاپپايمىز. وزىمىزگە ءوزىمىز ەسسىز عاشىقپىز. اقىن:
وسىنشا اقىماق بولعانىم،
كورىنگەنگە قىزىقتىم.
عادىلەتتى جۇرەكتىڭ،
ادىلەتىن بۇزىپپىن، – دەيدى. وسىلاي جىرلاپ كەلىپ:
«ءسىز بىلەسىز» دەگەنگە،
كۇنگە كۇيىپ ءپىسىپپىن، – دەپ ماقتانباسقا ماقتانعانىن ايتادى.
ءبىز اباي تويىن جاسايمىز. ابايدىڭ تۋعان كۇنىن مەيرام قىلدىق. تۇتاس ءبىر وبلىسىمىز ۇلى اقىننىڭ اتىمەن اتالادى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ايماعىندا اباي اۋىلى بار. مەكتەپتەر، كوشەلەر قانشا ما؟! ءبىراق ءبىز ابايدان الىستاپ بارامىز. اباي اڭساعان قوعامدى ورناتا الدىق پا؟ اباي اڭساعان قازاق بولا الدىق پا؟ ۇرلىق پەن قارلىق. الداۋ مەن ارباۋ. سوزدە تۇرماۋ. وسەك سوزگە ءۇيىر بولۋىمىز. بۇنىڭ بارلىعى – ابايعا قارسىلىق. ءبىز راس، شىنىندا، ابايعا قارسىمىز...
اسان وماروۆ، ابايتانۋشى، عالىم: حاكىم قازاقتى جىلاتىپ ايتىپ، كوزىن اشتى
«وتىز جىل بوس ءوتتى، اباي سىلتەگەن باعىتتان جاڭىلدىق، «ءاي، قاپ!» دەپ سان سوعۋدىڭ ورنىنا، «ابايدىڭ قازاقتى بىردە-بىر رەت ماقتاماعانى، تەك جامانداي بەرگەنى نەسى؟!» دەپ تۋلايتىندار شىعىپ جاتىر.
مىسالى، جانۇزاق اكىم جاقىندا aباي. كز. پورتالىندا جارىق كورگەن «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى...» دەگەن ماقالاسىندا بار كىنانى ابايعا ارتىپ، حاكىمدى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپتى. «اباي ايتىپ كەتكەن كەمشىلىك مىنەزدەردەن ارىلىپ بولدىق» دەگەنى مە، بۇل پاقىرىڭ «اسىل مۇراعا ريەۆيزيا جاسايىق» دەپ، قارا سوزدەردەگى «قازاقتى ۇلت رەتىندە قارالاپ، رۋحىن جەر قىلاتىن سويلەمدەردى الىپ تاستاۋدى» ۇسىنىپتى. ول-ول ما، «قارا سوزدەردى اباي جازباعان، 1930 جىلدارى نكۆد جازعان» دەگەنگە دەيىن بارىپتى.
اۆتور ۇلى تۇلعانى مۇقاتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بىلگىش، وقىمىستى ەكەندىگىن كورسەتىپ قالۋدى كوزدەگەن سياقتى. ايتپەسە وسى كۇنگى قازاقتىڭ اڭگۇدىك، ناقۇرىس، ماڭگۇرت بولۋىنا ابايدى كىنالاۋ ساۋ اقىلدىڭ ءىسى مە؟! ودان اسقان كىمىڭ بار؟! بىلە بىلسەك، ادام بولام دەگەن تالاي بۋىن ابايدان ۇلگى الىپ ءوستى. حاكىم قازاقتى جىلاتىپ ايتىپ، كوزىن اشتى. كوپشىلىك اششى سىندى دۇرىس قابىلداپ كەلدى، سولاي بولا دا بەرمەك. ال جانۇزاق اكىم سياقتى حاكىمدى تۇزەمەكشى بولعانداردىڭ اللا تاعالا تۇرماق، ءوزىنىڭ بولمىسىن تاني الماعان دەڭگەيى پاش ەتىلىپ، ماسقاراسى شىعىپ وتىر.
اباي سوۆەتتىك ءداۋىر تۇتقىندا قالىپ وتىر، بۇل راس، ماسەلەن، تولىق جيناعىنا ءبىر اۋىز جاڭا ءسوز قوسا المادىق. سونىڭ سالدارى بولار، اباي دەڭگەيىندە ءبىر ولەڭ يا ءبىر قارا ءسوز جازىپ كورمەسە دە، كەمەڭگەرگە سىن ايتىپ، «ونى وقىتپايىق، شەكتەيىك» دەيتىن، قالا بەردى، دانالىق تانىمدارىنا «ديداكتيكا» دەپ قارايتىن بوسپەلەر كوبەيىپ كەتتى. اباي – ماڭگىلىك ءپىرىمىز، وعان سوقتىعۋ «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتەنىڭ» كەرى عانا. سوندىقتان: «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟»، «سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، ب ا ق سوزىمە!» دەپ ءوزى ەسكەرتىپ كەتكەندەي، وڭدى-سولدى شابۋىل جاساۋدى دوعارىپ، سوزىنە باعاتىن كەز كەلدى.