- ەڭبەك ادامى
قازاقتىڭ بەينەلەۋ ونەرىندە وزىندىك قولتاڭباسى قالىپتاسقان قىزدارىمىزدىڭ قاتارى كوپ ەمەس. سول ۇركەردەي توپتىڭ اراسىندا ونەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن قىلقالام شەبەرى – قازاقستان سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ، «تاڭشولپان» حالىقارالىق ايەلدەر قورىنىڭ مۇشەسى، ق ر ونەر اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ايجان-سارا جانسەيىتوۆا. «الماتى اقشامىنىڭ» بۇگىنگى قوناقجاي شاڭىراعىنىڭ مەيمانى - ناعىز كەمەلىنە كەلگەن كاسىبي سۋرەتشى. سوڭعى ۋاقىتتا تاعىلىمدى ەڭبەك جولىنان وتكەن قىلقالام شەبەرى ءوزىنىڭ تاجىريبەسىن جاس سۋرەتشىلەرگە ۇيرەتىپ، وسى سالانىڭ قىر-سىرىنا باۋلىپ ءجۇر.
«اتا-انا – بالاعا سىنشى»
– كەزىندە ءسىزدىڭ زامانداستارىڭىزدىڭ دەنى زاڭگەر، ەسەپشى بولعىسى كەلەتىن ەدى عوي. ءسىز قالاي وسى جولدى تاڭدادىڭىز؟
– قازاق ونەرىنىڭ قارا شاڭىراعى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولدانبالى ونەر فاكۋلتەتىن بىتىرگەنمىن. ول كەزدە بۇل وقۋ ورداسى سولاي اتالاتىن ەدى. مەنىڭ سۋرەتشى بولسام-اۋ دەگەن ارمانىما اتا-انامنىڭ دا ىقپالى بولعان سياقتى. وتباسىنداعى 4 بالانىڭ ەڭ ۇلكەنىمىن. اكەم بەكجىگىت اسكەري قىزمەتتە بولعان كىسى، ءقازىر جاسى 86-دا، انام تاراز وڭىرىنە بەلگىلى اقىن ايشا كوپجاساروۆا. كەزىندە مەكتەپتە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرىپ، كەيىن وبلىستىق تەاتردا رەجيسسەردىڭ كومەكشىسى بولىپ ۇزاق جىل ەڭبەك ەتتى. ءقازىر اتا-انام قۇرمەتتى زەينەتتە.
«اتا-انا – بالاعا سىنشى» دەمەكشى، مەنىڭ بويىمداعى ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتى اكەم سول كەزدە-اق بايقاسا كەرەك، ۇنەمى «ءتۇبى وسى قىزىمنان سۋرەتشى شىعادى، ءالى-اق، دۇنيەجۇزىنە حالقىمىزدى تانىتاتىن بولادى» دەپ قولپاشتاپ وتىراتىن. بالا ەمەسپىن بە، ونداي كەزدە شابىتتانىپ، دەرەۋ اكەمدى، انامدى، ءتىپتى مىسىعىما دەيىن بەينەلەپ، سۋرەت سالاتىنمىن.
ەڭ العاش رەت سىنىپتاستارىمدى ءاجۋالاپ شارجدار سالعانىمدا، اركىم ءوزىن تانىپ جاتتى. بۇل مەنى شابىتتاندىرا ءتۇستى. ءتىپتى، سىنىپتاستارىم «انانىڭ سۋرەتىن سالشى، مىنانى سالىپ بەرشى» دەگەن ءوتىنىش تە ايتا باستادى. وسىدان سوڭ «سۋرەتشى قىز» اتانىپ، قولىم قالت ەتسە، وتىرا قالىپ، سۋرەت سالاتىنمىن. بىردە مەنىڭ ءبىر ۇستازىم «سەن، حيميانى وقىماي-اق قوي. ءبارىبىر سۋرەتشى بولاسىڭ دەپ، ساباق ۇستىندە سۋرەت سالعىزىپ قويعانى بار. مەكتەپتەگى جيىن، ءتۇرلى ديسپۋتتار، قابىرعا گازەتىن بەزەندىرۋ سياقتى جۇمىستار مەنىڭ موينىمدا بولدى. ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، سۋرەت سالۋعا قاجەتتى كەڭسە تاۋارلارىنىڭ قات كەزى. قايدان تاباتىنىن قايدام، اكەم ءتۇرلى-تۇستى قارىنداش، سۋرەت سالاتىن قالىڭ داپتەر، قۇتىداعى اكۆارەلدى بوياۋلاردى كوپ قىپ اكەلىپ بەرەتىن. اكەمە سول ءۇشىن ءالى كۇنگە ريزامىن. مۇمكىن، ونەردەگى تۇساۋىم وسىلاي كەسىلدى مە كىم ءبىلسىن، 7-سىنىپتان باستاپ، سۋرەتپەن ءبىرجولا اينالىسا باستادىم. انام دا مەنىڭ سۋرەتشى بولعانىما قارسى بولمادى. ۇنەمى مۇقاباسىندا ايشا عالىمبايەۆا، گۇلفايرۋز ىسمايىلوۆانىڭ سۋرەتتەرى بار جۋرنالدار اكەلىپ بەرەتىن. اقىننىڭ جانى، تۇسىنىگى مۇلدەم بولەك قوي. بار ايتاتىنى «كىم بولساڭ دا، امان بولشى» دەيتىن. ءالى ەسىمدە، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە قاتىسقان العاشقى بايقاۋىم بۇكىل ومىرىمە وزگەرىس اكەلدى. پوليگون تۋرالى «نيەۆادا–سەمەي» دەگەن سۋرەتىم ۇزدىك دەپ تانىلىپ، 1-ورىن الدىم. كوپ ۇزاماي كوركەم سۋرەت مەكتەبىنە قابىلدانىپ، ءۇش جىل سوندا وقىدىم. دارىندى بالالارعا ارنالعان مەكتەپتەن سەرتيفيكات الىپ، جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇستىم.
«ۇيرەنگەنىڭ وزىڭە جاقسى، ىستەگەنىڭ ماعان جاقسى»
– ءسىزدى وسى ونەرگە باۋلىعان ۇستازدارىڭىز كىمدەر ەدى؟
– ەڭ العاشقى ۇستازىم دەپ ەركەش اجەمدى ايتار ەدىم. ول كىسى مەنى بەس جاسىمنان اۋىلعا اكەتىپ، كوپ نارسەگە ۇيرەتتى. اجەم وتە ىسمەر كىسى بولاتىن، قولىنان كەلمەيتىنى جوق. قۇراق كورپەشە، مويىن جاستىق، تۇسكيىزدەن باستاپ، الاشا، كىلەم، شيگە دەيىن ءوزى توقيتىن. جاز بولسا، تۋلاعىن جايىپ تاستاپ، ءجۇن ساباپ، كيىز باساتىن. ۇيىمىزدەگى ەسكى «زينگەر» دەگەن ءىس ماشيناسىمەن شاپان، ىشىك، قىسقى تونعا دەيىن تىگەتىن. جايلاۋداعى قويشىلارعا قاجەتتى كورپە-جاستىقتىڭ ءبارى اجەمنىڭ قولىنان وتەتىن. كىشكەنتاي بولسام دا، سول كەزدە-اق اجەمنەن ءجۇن بوياۋدى، ءتۇتۋدى، ساباۋدى ۇيرەنىپ الدىم. اجەم ۇنەمى «ۇيرەنگەنىڭ وزىڭە جاقسى، ىستەگەنىڭ ماعان جاقسى» دەپ وتىراتىن. سول ايتقانى راس ەكەن، ينستيتۋتقا تۇسكەنىمدە تەك تەوريانى عانا وقىدىم، اجەمنەن العان تاجىريبە ماعان جەتكىلىكتى بولدى. شىنىمدى ايتسام، ءالى كۇنگە دەيىن اجەمنەن ۇيرەنگەن قولونەردى قولدانىپ كەلەمىن. ءقازىر قانداي تابىسقا قول جەتكىزسەم، ەڭ الدىمەن اجەمنىڭ ارقاسى دەپ وتىرامىن.
ونەر ينستيتۋتىندا ساحي رومانوۆ، مۇحامەدحانافيا تەلجانوۆ، بەكسەيىت تۇلكييەۆ، مۇرات احمەتوۆ، مولداحمەت كەنبايەۆ، ەركىن مەرگەنوۆ، ەربولات تولەپبايەۆ، ساۋلە باپانوۆا، سەيىتقالي شالابايەۆ، جۇماقىن قايرانبايەۆ، ءباتيما زاۋىربەكوۆالاردان ءدارىس الدىم. ينستيتۋتقا ايشا عالىمبايەۆا، گۇلفايرۋز ىسمايىلوۆا كەلىپ، شەبەرلىك سىنىپتارىن وتكىزەتىن. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، سول كەز ءومىرىمنىڭ ەڭ ءبىر ساۋلەلى كەزەڭدەرى ەكەن عوي. اتاقتى كوريفەيلەردەن ءدارىس الىپ، اقىل-كەڭەسىن تىڭداۋدىڭ ءوزى ءبىر مەكتەپ ەمەس پە؟ ءقازىر وسى كىسىلەردىڭ كوبى ارامىزدا جوق.
سۇلۋلىقتىڭ سىرىن ۇعىندىرا ءبىلۋ دە ونەر
– ءسىز ءوز كارتينالارىڭىزدا نەنى بەينەلەگەندى، جالپى، قانداي تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەندى ۇناتاسىز؟
– مەنىڭشە، كەز كەلگەن ادام سۋرەتشى. تەك ادامدارعا سۇلۋلىقتىڭ سىرىن ۇعىندىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. كوبىنە سالعان سۋرەتتەرىمدە تابيعات پەن ادامنىڭ تۇتاس ءبىر ۇعىم ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىسامىن. سوسىن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قالام ارقىلى دارىپتەگەندى ۇناتامىن. ءبىر كەزدەرى قازاق ايەلىنىڭ، كەلىندەرىنىڭ وبرازىن سالعان كارتينالارىم تۇگەل ساتىلىپ كەتتى. ماسەلەن، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەكى كارتينا سالعان ەدىم. ءبىراق بۇل كارتينالار كەڭسەلىك جۇمىستار. بىرەۋىندە ايەلدىڭ كوزىن باستى تاقىرىپ ەتىپ الدىم. ءبىر قاراعاندا كادىمگى كوز مونشاق سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق مەنىڭ «كوزدەرىمنىڭ» ءبىرى قۋانىشتى، ءبىرى مۇڭلى، ءبىرى تۇپ-تۇنىق، ەندى ءبىرى قارا، ءبىرى كوك، ءبىرى تاڭقالىپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى. ويتكەنى، وسى كوزدەر ارقىلى قوعامداعى ايەلدىڭ ءرولىن، يىعىنداعى اۋىر جۇكتى، وتباسىنداعى ورنىن كورسەتكىم كەلدى. كوز ادامنىڭ ايناسى ەمەس پە؟ وسى كوزدەردەن-اق ايەلدىڭ ءومىرىن تۇسىنەسىز. كارتينانى سالماس بۇرىن، قوعامداعى ايەلدەرگە قاتىستى ءبىر مالىمەتتى وقىپ، قاتتى كۇيزەلگەنىم بار. سودان ىشكى جان-دۇنيەمدى گۇلدىڭ بەينەسى ارقىلى بىلدىرگىم كەلدى. ال جالپى اشىق ءتۇستى جاقسى كورەمىن. كارتينالارىما كوبىنە اشىق ءتۇستى پايدالانامىن. تاڭەرتەڭ تۇرعاندا ءوز جۇمىستارىما قارايمىن دا، كوڭىلىم كوتەرىلىپ سالا بەرەدى.
– شىعارماشىلىق ادامىنا جۇمىس پەن وتباسىلىق ءومىردى قاتار الىپ ءجۇرۋ وڭايعا تۇسپەسى انىق. بۇل جاعىنان قينالعان كەزىڭىز بولدى ما؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز، ءبىراق مەنىڭ جولىم بولدى. ويتكەنى، جولداسىم ەستاي داۋبايەۆ - ءمۇسىنشى، ونەردى تۇسىنەتىن كىسى. دەگەنمەن، كەزىندە 13 جىلداي مەيرامحانا كاسىبىمەن شۇعىلدانىپ، ءبىراز قول ءۇزىپ قالعان دا كەزدەرىم بولدى. ودان كەيىن بالالى بولىپ، وتباسىلىق ماسەلەلەرمەن ءبىرشاما وتىردىم. سول كەزدەردە ءوزىمنىڭ جاقسى كورەتىن ءىسىمنىڭ سۋرەت سالۋ ەكەنىن ءتۇسىندىم. كەزىندە قالادا تۇرساق تا، اجەمنىڭ ارقاسىندا اۋىلدىڭ تىرشىلىگىمەن تانىس بولدىم. ءبىراق قازىرگى قالا بالاسىنىڭ تانىمى باسقا. سوندىقتان بالالارىمدى قازاقى قالىپتا تاربيەلەپ، ۇلتتىق قۇندىلىققا باۋلىپ ءجۇرمىن. ويتكەنى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇرپاق تاربيەسىنىڭ قاينار كوزى. اتقا ءمىنۋدى ۇيرەنسىن دەپ، ۇيىرمەگە اپارامىن. ەكەۋى دە دومبىراعا بارادى. قىمىز بەن شۇباتتى ءسۇيسىنىپ ىشەدى. انا تىلىندە تازا سويلەيدى. سۋرەت تە سالادى، ءان دە ايتادى. مىنە، مەنىڭ ءبىراز جىلىم تەككە كەتپەگەن سياقتى. وسىندايدا قىز-كەلىنشەكتەرگە كومەگى تيەر دەپ، باسىمنان كەشكەن جاعدايدى بولىسە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن.
كىتاپ وقىعان ادامنىڭ جان-دۇنيەسى دە وزگەرەدى
وسىدان بەس جىل بۇرىن قىزىم: «ماما، ءسىز مۇلدەم وزگەرىپ باراسىز. ۇيدە كوپ وتىرىپ قالدىڭىز. پسيحولوگيالىق كىتاپتاردى كوبىرەك وقۋ كەرەك. ءوزىڭىزدى قولعا الساڭىزشى»، – دەپ كەڭەس بەردى. العاشىندا مويىنداعىم كەلمەي، ءبىراز قارسىلىق تانىتتىم. پسيحولوگقا بارۋعا كەڭەس بەرگەندە، ءتىپتى شوشىپ كەتتىم. سويتسەم، ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەن. ءبىراز پسيحولوگيالىق كىتاپتار اكەپ بەردى. نە كەرەك، ءۇش جىلدا كوپ كىتاپ وقىدىم. سول كەزدە وزگەرە باستاعانىمدى بايقادىم. سىزگە وتىرىك، ماعان شىن، پسيحولوگقا بارعان سوڭ، مۇلدەم وزگەردىم. مەن ءوزىمنىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرىپ جاتپاعانىمدى بايقادىم. شىنى كەرەك، مەنىڭ وزگەرۋىمە قىزىم اسەلدىڭ كوپ كومەگى ءتيدى. شىعارماشىلىقتىڭ ادامى بولعان سوڭ، كورە دە، جازا دا ءبىلۋىڭ كەرەك ەكەن. ءوزىمنىڭ بالالىق شاعىم، تۋعان اۋىلىم، اتا-اجەم تۋرالى شاعىن اڭگىمەلەر جازىپ، كارتينالار سالا باستادىم. سۋرەت سالىپ، سۇلۋلىق الەمىمەن تىلدەسۋ مەنى ءتىپتى وزگەرتتى. مەن وزگەرگەن سوڭ، جولداسىم دا وزگەردى. جاسىم ۇلعايعاندا كوتەرگەن سوڭ، بالالارىما ەرەكشە وبەكتەپ وتىرۋشى ەدىم. ولاردى ەركىندىككە جىبەرۋدى ۇيرەنە باستادىم. كوسمەتولوگقا بارىپ، سپورتپەن شۇعىلداندىم. ادام ۇيدە وتىرسا، باسىلىپ قالادى ەكەن. ءۇش جىل ىشىندە مۇلدەم وزگەرىپ شىعا كەلدىم. وسىلايشا سۇيىكتى كاسىبىممەن قايتا قاۋىشىپ، سۋرەت سالىپ، ساتا باستادىم. كادىمگى قول سابىندى قالاي جاساۋدى دا ۇيرەنىپ الدىم. اجەمنەن ۇيرەنگەن باياعى زامانداعى ادىسپەن جاسايمىن. سابىنعا حوش يىستەر، بوياۋ قوسىپ، ءتۇرلى بەينەلەر جاسايمىن. سوسىن شوكولاد جاساۋدى ۇيرەندىم. ودان دا ءتۇرلى بەينەلەر جاسايمىن. ءقازىر ءتۇرلى شاقىرتۋلار الىپ، شەبەرلىك سىنىپتارىن قوسا وتكىزىپ ءجۇرمىن. مەنىڭ ءبىر ۇققانىم، ادام ەڭ الدىمەن ءوزى جاقسى كورەتىن نارسەمەن اينالاسۋى كەرەك ەكەن. اسىرەسە، ايەلدەر پسيحولوگيالىق كىتاپ وقىسا، كوپ وزگەرەتىنىن بايقادىم. جالپى، كىتاپ وقىعان ادامنىڭ جان-دۇنيەسى دە وزگەرەدى.
سوڭعى كەزدەرى بوس ۋاقىتتارىندا سۋرەت سالۋدى ادەتكە اينالدىراتىن كىسىلەردىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى. سۋرەتتىڭ سىرىن ۇيرەنگىسى كەلەدى. «شەبەرلىك ساباعىن وتكىزسەڭىز» دەيدى. قولىمنان كەلگەنشە ۇيرەتۋگە تىرىسامىن. سۋرەتشى بولعىسى كەلەتىن بالالاردى كورسەم، ءتىپتى قۋانىپ قالامىن.
– كارتينالارىڭىز كوپ ەكەن. ءبىر جۇمىستى سالعاندا قانشا ۋاقىت كەتەدى؟ كورمە وتكىزۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– ءبىر جۇمىستى ەكى-ۇش كۇندە سالامىن. ەگەر كۇردەلى بولسا، وندا ءبىراز ۋاقىت كەرەك. كەزىندە ديپلومدىق جۇمىسىم ءۇشىن توقىعان «كۋدا يدەت چەلوۆەچەستۆو» دەگەن گوبەلەنىمدى قالامىزداعى ەڭ ۇلكەن دۇكەن ساتىپ العان ەدى. سول جۇمىسىم ءالى كۇنگە دەيىن ەكىنشى قاباتىندا ءىلۋلى تۇر. وسى جىلدار ىشىندە كوپتەگەن مەملەكەتتە بولىپ، كورمەلەرگە قاتىستىم. مەنىڭ كارتينالارىمدى فرانسيا، گەرمانيا، جاپونيا، رەسەي، امەريكا، تۇركيا، تۇركىمەنستان سياقتى مەملەكەتتەر ساتىپ الدى. كوبىنە كوللەكسيونەرلەر الادى. جەكە شەبەرحانام بار. جاقىندا گەرمانيادان شاقىرتۋ الدىم. ءقازىر سول ساپارعا ازىرلىك ۇستىندەمىن. ارينە، الداعى ۋاقىتتا ۇلكەن كورمە وتكىزسەم دەگەن جوسپارىم بار.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن رايا ەسكەندىر.