- ورايى كەلگەن اڭگىمە
ءمانسيا سادىروۆا، الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
ادىلەتتىلىك ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنەن باستالۋى كەرەك
قوعامداعى ادىلەتتىلىك ۇعىمى – زاڭ نورمالارىمەن عانا شەكتەلمەيتىن، ادامنىڭ ىشكى تۇيسىگى مەن ومىرلىك تاجىريبەسىنەن تامىر الاتىن تەرەڭ قۇندىلىق. ادىلەتتى قوعام قۇرۋ – تەك مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ازاماتتىق قوعامنىڭ، ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى.
جاس ۇرپاقتى ادىلەتتىلىككە باۋلۋ، ساناسىنا ادالدىق پەن جاۋاپكەرشىلىك ۇعىمدارىن ءسىڭىرۋ – بولاشاقتا مەيىرىمدى، پاراساتتى ۇرپاق قالىپتاستىرۋدىڭ كەپىلى. ءبىلىم بەرۋ، مەديسينا، ەڭبەك نارىعى، الەۋمەتتىك قولداۋ سىندى ءومىردىڭ ءار سالاسىندا تەڭ مۇمكىندىك پەن ءادىل باعالاۋ قامتاماسىز ەتىلسە عانا سەنىم قالىپتاسادى. ال سەنىم بار جەردە – ساپا، تۇراقتىلىق جانە دامۋ بار.
ادىلەتتىلىك ءپرينسيپىنىڭ ءتۇرلى قىرلارى، ياعني الەۋمەتتىك تەڭدىك، ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا قولجەتىمدىلىك، ەڭبەك نارىعىنداعى ادىلدىك، جاستاردىڭ كاسىبي دامۋى، سونداي-اق كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستاعى قاراپايىم ادامگەرشىلىك ادەبى – مۇنىڭ بارلىعى ادىلەتتى قوعامنىڭ نەگىزىن قۇرايدى. وسى قۇندىلىقتار ۇيلەسىم تاپقاندا عانا قوعامدا سەنىم ورناپ، ءار ازامات ءوزىن قۇرمەتتى، قورعالعان ءارى تەڭ سەزىنە الادى.
قازاقستان قوعامىنداعى ادىلەتتىلىك جانە وسى تاراپتاعى باسقا دا ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ءبىز ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءمانسيا ساپارعاليقىزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– ءمانسيا ساپارعالي قىزى، سىزدىڭشە، قازىرگى قازاقستان قوعامىندا الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ۇعىمى قانشالىقتى جۇزەگە اسىپ وتىر؟
– قازىرگى تاڭدا كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ باستى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ. بۇل دەگەنىمىز – قوعامداعى بارلىق ازاماتتارعا ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى جاعداي جاساۋ. وسىعان بايلانىستى الەۋمەتتىك ساياسات ءار مەملەكەتتە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا جەكە باعىت رەتىندە جۇزەگە اسادى. الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك – ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى تەڭدىك پەن قۇقىقتىق تەپە-تەڭدىكتى ساقتاۋعا نەگىزدەلەدى. ول مەملەكەتتەگى زاڭدىق جانە قۇقىقتىق نورمالار ارقىلى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان. ادىلەتتىلىك بار جەردە، ارينە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قايشىلىقتار مەن تەڭسىزدىكتەر دە قاتار جۇرەدى. قازاقستان قوعامىندا دا مۇنداي جاعدايلار ءجيى بايقالادى. سەبەبى ءار ادام ءوزىنىڭ جاسىنا، جىنىسىنا، كاسىبىنە جانە الەۋمەتتىك رولىنە بايلانىستى قوعامدا ءارتۇرلى ورىن الادى. سوندىقتان الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ءپرينسيپى ءار ادامنىڭ ەڭبەگى مەن اتقارىپ وتىرعان رولىنە ساي ماراپاتقا يە بولۋىن كوزدەيدى. ەگەر ادامنىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالانباسا – بۇل ادىلەتسىزدىك بولىپ سانالادى.
قازاقستاندا بۇل ءپرينسيپتى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك قولداۋلار بار. زاڭدار ارقىلى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وسال توپتارى – زەينەتكەرلەر، بالالار، جاستار، كوپبالالى وتباسىلار – مەملەكەت تاراپىنان ءتۇرلى جاردەماقى مەن كومەككە يە بولۋدا.
الايدا ءىس جۇزىندە بۇل كومەكتەردىڭ بارلىعى بىردەي تولىق جانە ادىلەتتى تۇردە جۇزەگە اسا بەرمەيدى. كەيدە الەۋمەتتىك توپتاردىڭ وزدەرىنە تيەسىلى قۇقىقتارىنان قاعىلىپ جاتاتىنىن كورەمىز. سونىمەن قاتار قازىرگى قوعامدا كەيبىر ازاماتتاردىڭ ءوز قىزمەتتىك لاۋازىمىن پايدالانا وتىرىپ، باسقالارعا ۇستەمدىك كورسەتۋى، تومەن تۇرعانداردى مويىنداماۋى، سىبايلاس جەمقورلىققا جول بەرۋى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە كەرى اسەر ەتەتىن فاكتورلار.
دەمەك، ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋ ءۇشىن زاڭ مەن ار-وجدانعا نەگىزدەلگەن ورتاق جاۋاپكەرشىلىك پەن سانا قاجەت.
ايتا كەتەرلىگى، بۇگىنگى كۇنى تۇرعىنداردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ – وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ازاماتتار وزىنە تيەسىلى قۇقىقتاردى ءبىلىپ قانا قويماي، سول قۇقىقتىق نورمالاردى تالاپ ەتە ءبىلۋى، قولدانا الۋى، جانە ونى مادەني تۇردە جۇزەگە اسىرۋى قاجەت. قازىرگى كەزەڭدە الەۋمەتتىك كومەككە مۇقتاج جاندارعا ارنالعان ارنايى ونلاين پلاتفورمالار مەن سايتتار بار. الايدا، وكىنىشكە قاراي، كوپتەگەن ازاماتتار بۇل رەسۋرستاردىڭ بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان كەيدە الەۋمەتتىك كومەك دەر كەزىندە كورسەتىلمەي، كەشىگىپ جاتادى. ەكىنشى جاعىنان، الەۋمەتتىك كومەكتىڭ ۋاقىتىلى ءارى ءتيىمدى تۇردە ۇسىنىلۋى – جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ، اسىرەسە اكيماتتاردىڭ تۇرعىندارمەن تىعىز ءارى جۇيەلى بايلانىس ورناتۋىنا بايلانىستى. ياعني تۇرمىسى تومەن، مۇگەدەك، نەمەسە توسەك تارتىپ جاتقان ناۋقاس ادامداردىڭ ناقتى سانى، تۇراتىن جەرى، ولارعا قانداي كومەك قاجەت ەكەنى تۋرالى بازا تولىق ءارى جاڭارتىلىپ وتىرسا – بۇل دا ازاماتتاردىڭ ءومىر ساپاسىن ەداۋىر جاقسارتار ەدى.
– ەلىمىزدە باي مەن كەدەيدىڭ اراسى نەگە الشاقتاپ بارادى؟
– باي مەن كەدەي اراسىنداعى ايىرماشىلىق – تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە بايقالاتىن قۇبىلىس. قازىرگى كەزەڭدە بۇل الشاقتىقتى دامىعان ەلدەردىڭ وزىنەن دە كورۋگە بولادى. دەگەنمەن، بۇل ايىرماشىلىق شەكتەن تىس ۇلعايىپ كەتپەۋى ءتيىس. ەكونوميستەردىڭ ايتۋىنشا، باي مەن كەدەي اراسىنداعى تابىس اراقاتىناسى 1:8-دەن اسپاۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، دامۋى تومەن ەلدەردە بۇل اراقاشىقتىق ەداۋىر ارتىپ كەتكەن. مۇنداي تەڭسىزدىك كوبىنە مەملەكەتتىڭ تۇراقسىزدىعىنا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ەكولوگيا، ءبىلىم بەرۋ سالالارىنداعى داعدارىستارعا، ءتىپتى الەۋمەتتىك تولقۋلارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن.
باي مەن كەدەي اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ازايتۋ ماقساتىندا مەملەكەت بەلگىلى ءبىر قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك نورمالار قابىلدايدى. دەگەنمەن، ءار ادامنىڭ تابىس دەڭگەيى، دەنساۋلىعى، العان ءبىلىمى مەن بەلسەندىلىگى، ەڭبەك ەتۋگە دەگەن قابىلەتى – ءبارى دە جەكە مۇمكىندىكتەرگە بايلانىستى.
جالپى، قازاقستاندا كەز كەلگەن ادامعا جاعداي جاسالعان: جاقسى ءبىلىم الىپ، گرانت جەڭىپ الىپ، ەڭبەكتەنۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بار. الايدا كەدەيلىكتىڭ تاعى ءبىر قىرى – مۇمكىندىكتىڭ تەڭسىزدىگى. مىسالى، اۋقاتتى وتباسى بالاسىنا ساپالى ءبىلىم، دەنساۋلىعىن كۇتۋ، شەتەلدە وقىتۋ سىندى جاعداي جاساي الادى. ال تۇرمىسى تومەن وتباسىنىڭ بالاسى ءۇشىن بۇل مۇمكىندىكتەر قولجەتىمسىز بولۋى ىقتيمال. دەنساۋلىعى كۇرت ناشارلاپ، ەڭبەك ەتۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعان ادام دا كەدەيلىك شەگىنە ءوتىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل ادىلەتسىزدىك پە، الدە نارىق زاڭدىلىعى ما؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى – كۇردەلى.
نارىقتا اركىم باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا ءتيىس. ول ءۇشىن ساپا، ەڭبەكقورلىق، بىلىكتىلىك قاجەت. ەگەر ادام وسى تالاپتارعا ساي بولسا، ول جوعارى جالاقىعا، تابىسقا قول جەتكىزە الادى. دەمەك، نارىق – ءبىر جاعىنان ادىلەتتى، ەكىنشى جاعىنان قاتال.
سوسياليزم كەزەڭىندە بولعان تەڭگەرمەشىلىك ساياساتى ادامداردىڭ ءبارىن ءبىر دەڭگەيدە ۇستاپ تۇرعىسى كەلدى. بۇل ءبىر جاعىنان تەڭدىك اكەلگەنىمەن، ەكىنشى جاعىنان بەلسەندى، ماقسات قويىپ ارەكەت ەتەتىن ادامداردىڭ ەركىندىگىن شەكتەدى.
سوندىقتان قازىرگى قوعامدا نارىققا ىلەسۋ، مۇمكىندىكتى پايدالانۋ، ءبىلىم مەن ەڭبەكتى باعالاۋ – الەۋمەتتىك الشاقتىقتى ازايتۋدىڭ باستى جولى دەپ ويلايمىن.
– ساپالى ءبىلىم مەن دەنساۋلىق قىزمەتتەرىنە تەك بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ عانا قول جەتكىزۋى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە قايشى ەمەس پە؟
– ساپالى ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىنە بارشا ازاماتتاردىڭ بىردەي دەڭگەيدە قول جەتكىزۋى، ارينە، ماڭىزدى. ءبىراق بۇل – تولىق جۇزەگە اسپاي وتىرعان ماسەلە. بۇل جاعداي كوبىنە ازاماتتاردىڭ ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق مۇمكىندىكتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ەكىنشى جاعىنان، ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا دەگەن قۇندىلىق، ىشكى جاۋاپكەرشىلىك تە ۇلكەن ءرول اتقارادى.
بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت گرانت ارقىلى تەگىن ءبىلىم الۋعا، مەديسينالىق ساقتاندىرۋ نەگىزىندە ەمدەلۋگە، كۆوتا ارقىلى وپەراسيا جاساتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. دەمەك، باي بولسىن، كەدەي بولسىن – ەگەر بالا گرانتقا تۇسسە، ساپالى ءبىلىم الۋعا جول اشىق. ءبىراق ونىڭ بولاشاقتاعى مۇمكىندىگى – ءوزىنىڭ موتيۆاسياسى مەن وقۋعا دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىستى. ەگەر كاسىبي ءبىلىم تەك ديپلوم ءۇشىن عانا الىنسا، ەڭبەك نارىعىندا سۇرانىسقا يە بولماۋى مۇمكىن.
مەديسينالىق قىزمەتتەرگە كەلسەك، بۇل سالادا اقپاراتتىق ساۋاتتىلىق جەتىسپەيدى. كوپتەگەن ازاماتتار مەملەكەت تاراپىنان قانداي مەديسينالىق كومەكتەردىڭ اقىسىز ەكەنىن، قانداي جاعدايلاردا ساناتورييگە، كۋرورتقا، نەمەسە رەابيليتاسيالىق قىزمەتكە جۇگىنۋگە بولاتىنىن بىلمەيدى. وسى تۇستا اقپاراتتىق كەڭەس بەرۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋ قاجەت.
«بۇل ادىلەتتىلىككە ساي ما الدە ساي ەمەس پە؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، قازىرگى نارىقتىق جاعدايدا مەملەكەت بارلىق ازاماتقا تەڭ كولەمدە كومەك كورسەتە المايدى. سوندىقتان بۇل جەردە ماسەلە تەك مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىگىندە ەمەس، ازاماتتاردىڭ ءوز قۇقىقتارى مەن زاڭدىق نورمالاردان قانشالىقتى حاباردار ەكەنىنە دە بايلانىستى.
ادىلەتتىلىك پەن ادىلەتسىزدىك ماسەلەسى كوبىنەسە وتباسىنىڭ ۇستانىمىنا، قارجىلىق مۇمكىندىگىنە كەلىپ تىرەلەدى. مىسالى، «ينۆەستيسيا» دەگەن ۇعىم تەك بيزنەسكە ەمەس، ءبىلىم مەن دەنساۋلىققا دا قاتىستى. ءبىر قىزىعى، جالاقىسى جوعارى بولسا دا، كەيبىر ازاماتتار دەنساۋلىعىن ەكىنشى ورىنعا ىسىرىپ قويادى. «جۇمىسىمنان ايىرىلىپ قالمايىن»، «جالاقىم كەشىكپەي تۇسسە بولدى» دەپ ءجۇرىپ، ءوز دەنساۋلىعىنا كوڭىل بولمەي، كەيىن اۋىر جاعدايعا دۋشار بولۋى مۇمكىن. دەمەك، بۇل جەردە ماسەلە – تەك قارجىدا ەمەس، ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعىنا، ءوز بولاشاعىنا دەگەن كوزقاراسىندا، ياعني قۇندىلىقتىق تاڭداۋى مەن مادەني ۇستانىمىندا جاتىر. ادام وزىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، الدىن الا ارەكەت ەتە بىلسە، ادىلەتتىلىك تە سونىڭ ىزىمەن جۇرەدى.
– اۋىل بالاسى مەن قالا بالاسىنىڭ مۇمكىندىگىنە قاتىستى تەڭسىزدىكتى قالاي جويۋعا بولادى؟
– اۋىل مەن قالا مەكتەپتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرى، ارينە، بىردەي ەمەس. دەگەنمەن مەملەكەت تاراپىنان ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا قويىلاتىن تالاپتار بارلىق وڭىرلەرگە ورتاق. ءبىراق اۋىلدىق جەرلەردە مۇعالىمدەردىڭ جەتىسپەۋى، كاسىبي مامانداردىڭ ازدىعى، سيفرلىق پلاتفورمالار مەن ينتەرنەت رەسۋرستارىن قولدانۋ مۇمكىندىگىنىڭ تومەندىگى، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنىڭ جوقتىعى – مۇنىڭ ءبارى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرىنە كەرى اسەر ەتەدى. سوعان قاراماستان، مەنىڭشە، قازىرگى كەزەڭدە بۇل تەك مەكتەپتىڭ ەمەس، بالانىڭ وزىنە دە بايلانىستى. سەبەبى ينتەرنەت بار، كوپتەگەن ءبىلىم پلاتفورمالارى اشىق. باعدارلامالار دا – قالا مەن اۋىلدا بىردەي. ەندەشە، بالانىڭ تالابى مەن ىنتاسىنا دا كوپ نارسە بايلانىستى.
ءبىز بيىلعى ۇبت ناتيجەلەرىنەن كورىپ وتىرمىز: شىمكەنت پەن وزگە دە قالالاردىڭ تۇلەكتەرى جوعارى بالل جيناپ جاتىر. ءبىراق بۇل دەگەنىمىز – تەك قالا بالالارى عانا مىقتى دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل – ءبىزدىڭ سانامىزدا قالىپتاسقان ءبىر ەسكى ستەرەوتيپ سياقتى. اۋىل مەكتەبىنەن شىعىپ، وتە ساپالى ءبىلىم العان جاستار دا از ەمەس.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، العاشقى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ باسىم بولىگى – اۋىلدان شىققان جاستار. ولار اۋىل مەكتەبىن ءبىتىرىپ، الماتىعا، ماسكەۋگە وقۋعا ءتۇسىپ، ەل دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. مەنىڭ ءوزىم بىلەتىن ءبىر مىسال: اۋىل مەكتەبىندە وقىعان كەيبىر بالالاردى ءتىپتى ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرى ارنايى شاقىرعان. سوندىقتان بۇل – كوبىنە ىزدەنىستىڭ، تالاپتىڭ، جىگەردىڭ ماسەلەسى. ءيا، اۋىل مەن قالا جاعدايى ەكى ءتۇرلى. ءبىراق قالادا وقىپ ءجۇرىپ تە مۇمكىندىكتى پايدالانباعان بالالار كوپ. ياعني، بۇل جەردە ىڭتا، نيەت جانە ىشكى موتيۆاسيا بارىنەن ماڭىزدى.
اۋىل مەن قالا مەكتەپتەرى اراسىنداعى تەڭسىزدىكتى، سونداي-اق جوعارى بىلىمگە قولجەتىمدىلىكتى قالاي تەڭەستىرۋگە بولادى دەگەن سۇراق بۇگىندە وتە وزەكتى. سوڭعى جىلدارى اۋىلدىق جەرلەردە زاماناۋي مەكتەپتەر اشىلىپ، جاس مامانداردى اۋىلعا تارتۋ ماقساتىندا ءتۇرلى ىنتالاندىرۋ شارالارى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ءبىلىم ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى – ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، اتاپ ايتقاندا، ينتەرنەتتىڭ ساپالى ءارى تۇراقتى جۇمىس ىستەۋى. سونىمەن قاتار، وقۋ قۇرالدارى مەن ماتەريالدىق بازا جاعىنان اۋىل مەكتەپتەرىنە جەتكىلىكتى قولداۋ كورسەتىلسە، بۇل دا ءبىلىم بەرۋدەگى تەڭسىزدىكتى جويۋعا ايتارلىقتاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايمىن.
– ال جالاقىداعى ۇلكەن ايىرماشىلىق — الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتىڭ كورىنىسى مە الدە ەڭبەك نارىعىنىڭ زاڭدىلىعى ما؟
– جالاقىداعى ايىرماشىلىق – كوپشىلىك بايقايتىن كوزگە كورىنىپ تۇرعان تەڭسىزدىك. ءيا، بۇل تەك قازاقستاندا عانا ەمەس، كەز كەلگەن دامىعان ەلدەردە دە بار ماسەلە. ءبىراق جالاقىداعى الشاقتىق وتە ۇلكەن دەڭگەيگە جەتپەۋى ءتيىس. سول كەزدە عانا مەملەكەت باي مەن كەدەي اراسىنداعى الەۋمەتتىك تەڭگەرىمدى ساقتاي الادى. جالاقىنىڭ ءوزى كوپتەگەن ەكونوميكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى. وعان اتقاراتىن جۇمىستىڭ كۇردەلىلىگى، جاۋاپكەرشىلىك دەڭگەيى، تاريفتىك سەتكا، ەڭبەك ءوتىلى، مامان تاپشىلىعى جانە كاسىبي داعدى اسەر ەتەدى.
كەيدە جاستار ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرە سالا، جوعارى جالاقى كۇتىپ جاتادى. ءبىراق ەڭبەك نارىعىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس، جاڭادان باستاعان، تاجىريبەسى جوق مامان ەڭ تومەنگى جالاقىدان باستايدى. بۇل – قالىپتى نارسە. سوندىقتان جاستارعا جالاقىنىڭ قالاي ەسەپتەلەتىنىن، قانداي جاعدايدا وسەتىنىن، كارەرالىق ساتىلار قالاي قۇرىلادى – وسىنىڭ ءبارىن ەرتە باستان ءتۇسىندىرۋ ماڭىزدى.
جالاقىداعى ايىرماشىلىق – ءبىر جاعىنان تەڭسىزدىكتىڭ كورىنىسى بولۋى مۇمكىن، ءبىراق ەكىنشى جاعىنان، ەڭبەك نارىعىنىڭ شىنايى بەينەسى. قانداي ماماندىق سۇرانىسقا يە، قاي سالادا كادر تاپشى – سولاردىڭ جالاقىسى دا جوعارى بولادى. مىسالى، IT سالاسى، اعىلشىن جانە باسقا دا شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن ماماندارعا سۇرانىس جوعارى، ءارى جالاقىسى دا سوعان ساي. دەمەك، زامانعا ساي ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك – جوعارى تابىسقا اپاراتىن جول. وسى تۇرعىدان العاندا، بۇل – جاستار ءۇشىن باسەكەگە قابىلەتتىلىك پەن وسۋگە دەگەن مۇمكىندىك، موتيۆاسيا كوزى.
كاسىبي ءبىلىمى جوق جاستار ءۇشىن قازىرگى ەڭبەك نارىعىندا جوعارى جالاقى الۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا جاستاردىڭ ماماندىق يگەرۋگە جانە العان ءبىلىمىن ناقتى تاجىريبەدە قولدانا بىلۋگە ۇمتىلۋى اسا ماڭىزدى.
كەيدە قوعامدا «ديپلوم بولسا بولدى» دەگەن كوزقاراس كەزدەسەدى. ءبىراق ديپلوم – تەك قاعاز، ال ناقتى بىلىكتىلىك پەن قابىلەت – جۇمىس بەرۋشى ءۇشىن باستى كورسەتكىش. قازىرگى تاڭدا كەز كەلگەن جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن ۇمىتكەر اڭگىمەلەسۋدەن ءوتۋى، تەستىلەۋ تاپسىرۋى، ءوز ماماندىعىن ءىس جۇزىندە دالەلدەي الۋى كەرەك.
دەمەك قازىرگى جاستار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – باسەكەگە قابىلەتتىلىك. بۇل – تەك جاقسى وقۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار كاسىبي يكەم، ومىرلىك داعدى، ۇنەمى دامۋ مەن ۇيرەنۋگە دايىن بولۋ. سوندا عانا ولار ەڭبەك نارىعىندا ءوز ورنىن تابا الادى.
– الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتى تەك مەملەكەت قامتاماسىز ەتۋى كەرەك پە الدە قوعامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى بار ما؟
– ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋ – بۇل تەك مەملەكەتتىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى دەپ ەسەپتەيمىن. قوعام دەگەندە ءبىز تەك مەملەكەتتىك ورگانداردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار، قوعامدىق ۇيىمدار، ساياسي پارتيالار، جەكە تۇلعالار مەن ءاربىر ازاماتتى دا نازاردا ۇستاۋىمىز كەرەك. ياعني بۇل – بارشا حالىقتىڭ ورتاق مىندەتى.
مەملەكەت ءوز تاراپىنان ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋعا، قۇقىقتىق نورمالاردىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، سونداي-اق قوعامداعى قايشىلىقتاردى زاڭ اياسىندا رەتتەۋگە مىندەتتى. زاڭ – ادىلەتتىڭ قۇرالى، ال ونى ءادىل ءارى تۇراقتى تۇردە ىسكە اسىرۋ – مەملەكەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى. ال ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى، اسىرەسە قوعامدىق ۇيىمدار مەن بەلسەندى ازاماتتار، ادىلەتسىزدىككە كەزىككەن ساتتە ءۇنسىز قالماي، ءوز ءۇنىن قوسىپ، ادىلەت ورناۋىنا ىقپال ەتۋى كەرەك. قازىرگى تاڭدا قوعامدىق بەلسەندىلەردىڭ الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتى اشىق كوتەرىپ، ءتۇرلى باستاما جاساپ جاتقانى – دەموكراتيالىق قوعامنىڭ دامىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
– ادىلەتتى قوعام قۇرۋدىڭ نەگىزى نەدە؟
– بۇل سۇراققا جاۋاپ قوعام پايدا بولعان ساتتەن باستاۋ الادى. تاريحتا پلاتون، اريستوتەل، سوسيال-دەموكراتتار سەكىلدى ويشىلدار مەن يدەولوگتاردىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – ادىلەتتى قوعام قالىپتاستىرۋ بولعان. ولار ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ تەڭ مۇمكىندىكتەرگە يە بولۋى، قاناۋدىڭ بولماۋى، اركىمنىڭ ءوز ورنىن تابۋى سەكىلدى قاعيدالاردى العا تارتتى. دەمەك، ادىلەتتىلىك – ءاربىر قوعام مۇشەسىنىڭ اڭسارى، ماقساتى. ءبىراق فيلوسوفيالىق تۇرعىدان العاندا ادىلەتتىلىك – سالىستىرمالى ۇعىم. مىسالى، ءبىر داۋدا ەكى جاق تا ءوزىن ادىلەتتى دەپ ەسەپتەۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، ادىلەتتىلىكتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سىرت كوزبەن وبەكتيۆتى باعالاۋ، ءوز قاتەسىن مويىنداي ءبىلۋ، ارتىق كەتكەنىن سەزىنۋ سەكىلدى مادەنيەتتىلىك قاجەت.
كوپ جاعدايدا ءبىز ادىلەتتىلىكتى تەك مەملەكەتتەن كۇتەمىز. الايدا كۇندەلىكتى ومىردەگى قاراپايىم قارىم-قاتىناستىڭ وزىندە ادىلەتتى بولۋ ماڭىزدى: ۋادەدە تۇرۋ، ەشكىمدى كەمسىتپەۋ، بىرەۋدى ادەيى ۇياتقا قالدىرماۋ، ادال قىزمەت ەتۋ – وسىنىڭ ءبارى ادىلەتتى قوعامعا اپارار جولدىڭ بولشەكتەرى. مەنىڭشە، ادىلەتتىلىك ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وزىنەن باستالۋى كەرەك. وزىنە ادال بولۋ، ءوز قاتەسىن مويىنداۋ، ساپاسىز نارسە جاساسا – ونى تۇزەتە ءبىلۋ، ۇيالا ءبىلۋ – وسىنىڭ ءبارى ادامنىڭ ىشكى ادىلەت ۇعىمىنىڭ بەلگىسى.
جاستاردى ءبىز وسىعان تاربيەلەۋىمىز قاجەت: ادىلەت دەگەنىمىز – تەك زاڭ ەمەس، ار، ۇيات، جاۋاپكەرشىلىك، سەنىم. قازىرگى قوعامدا اركىم ادىلەتتىلىكتى ءارتۇرلى تۇسىنەدى. مىسالى، كاسىپكەر: «باعا ءوستى – مەن دە قىمباتتاتتىم، بۇل – ادىلەتتى» دەيدى. تۇتىنۋشى: «مەنىڭ جالاقىم وسپەدى، ازىق-تۇلىككە اقشام جەتپەيدى» دەيدى. مۇندا ءبارىنىڭ كوزقاراسى دۇرىس سياقتى كورىنەدى، ءبىراق بۇل – ورتاق ادىلەتتىلىك قاعيدالارى بولماعانىنىڭ سالدارى. ءتىپتى تاۋار ساپاسىن ادەيى تومەندەتىپ، پايدا تابۋ – ادامنىڭ ۇيات دەڭگەيى مەن ادىلەتكە دەگەن كوزقاراسىن كورسەتەدى. سوندىقتان ادىلەتتىلىك – تەك قۇقىقتىق ۇعىم ەمەس، قوعامداعى سەنىم مەن ساپانىڭ كورىنىسى. ساپالى ءونىم، ساپالى قارىم-قاتىناس، شىنايى سەنىم – ادىلەتتى قوعامنىڭ نەگىزى.
– ادىلەتسىزدىكپەن كۇرەستى نەدەن باستاۋ كەرەك – زاڭنان با الدە سانا مەن تاربيەدەن بە؟
– ادىلەتتىلىكتى بالا ساناسىنا كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ ءسىڭىرۋ قاجەت. سەبەبى ادىلەتتىلىك – تەك زاڭ ارقىلى ەمەس، تاربيە ارقىلى دا قالىپتاساتىن قاسيەت.
بالاعا قاي جەردە، قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەك، نە جاقسى، نە جامان، الداماۋ، بىرەۋگە قول كوتەرمەۋ، اشۋىن تەجەي ءبىلۋ سەكىلدى قاراپايىم قاعيدالار سانالى تۇردە ۇيرەتىلۋى كەرەك. مىنە، وسى ارقىلى ادىلەتتىلىك ۇعىمى بىرتىندەپ بالا ساناسىنا ورنىعادى.
سونىمەن قاتار، ادىلەتتىلىككە دەگەن سەنىم ادامنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنە دە بايلانىستى. مىسالى، مەملەكەتكە، جۇمىس ورنىنا، باسشىعا دەگەن سەنىم – ەگەر ادىلەت ءپرينسيپى بۇزىلسا، بىرگە بۇزىلادى. وسى سەبەپتى، «قوعامىمىز ادىلەتتى مە؟» دەگەن سۇراققا ءار ادام ءارتۇرلى جاۋاپ بەرۋى مۇمكىن. بۇل – ادىلەت ۇعىمىنىڭ وتە كۇردەلى ءارى كوپقىرلى ەكەنىن كورسەتەدى. شىن مانىندە ادىلەتتىلىك دەگەن – ءىس پەن ناتيجەنىڭ سايكەستىگى جانە وعان لايىقتى ماراپاتتىڭ بەرىلۋى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!