بۇل مەرەكە – عارىش سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر مەن عىلىمنىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كۇنى
12 ءساۋىر – ادام بالاسىنىڭ عارىشقا العاش رەت ۇشقان كۇنى. بيىل بۇل ايتۋلى داتاعا 62 جىل تولدى.
1961 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە كەڭەس وداعىنىڭ اعا لەيتەنانتى يۋريي گاگارين «ۆوستوك» كەمەسىمەن العاش رەت جەر وربيتاسىن اينالىپ ۇشتى.
يۋريي گاگارين «ۆوستوك-1» عارىش كەمەسىنىڭ ىشىندە
نەبارى 108 مينۋتقا سوزىلعان ساپار عارىشتى يگەرۋدە ۇلكەن قادام بولدى. يۋريي گاگاريننىڭ ەسىمى الەمگە ايگىلى بولىپ، ءوزى شۇعىل مايور جانە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الدى.
بۇل مەرەكە – عارىش سالاسىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر مەن عىلىمنىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كۇنى. العاش رەت 1962 جىلدىڭ 9 ساۋىرىندە كسرو جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمىنىڭ وكىمىمەن بەلگىلى ءبىر رەسپۋبليكالاردا عانا تويلانىپ ءجۇردى. كەيىن 1968 جىلى حالىقارالىق اۆياسيا فەدەراسياسىنىڭ كونفەرەنسياسىندا ايتۋلى كۇندى الەمدىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
2011 جىلدان باستاپ بۇل كۇن حالىقارالىق ادامنىڭ العاش عارىشقا ۇشقان كۇنى (International Day of Human Space Flight) دەپ اتالىپ ءجۇر.
قازاقستاننان كىمدەر عارىشقا ۇشتى؟
كسرو-نىڭ سوڭعى جانە قازاق ۇلتىنىڭ العاشقى عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ 1991 جىلى عارىشقا ەكسپەديسيالىق ساپارمەن بارىپ، سول جاقتا 7 كۇن 22 ساعات 13 مينۋت بولدى. اۋباكىروۆ ءنومىرى ءبىرىنشى عارىشكەر عانا ەمەس، ول العاش رەت باسقا كەڭىستىكتە ءجۇرىپ قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىن جەگەن ادام. سول جىلى عالىمدار ىرىمشىك، ايران جانە قازاقشا ەتتى عارىشتا ءجۇرىپ جەۋگە بولاتىنداي ەتىپ ازىرلەگەن.
ول 1991 جىلدىڭ 2 قازانىندا عارىشقا ستارت كەزىندەگى ەكيپاج كومانديرى الەكساندر ۆولكوۆ جانە اۆستريالىق عارىشكەر فرانس فيبەكپەن بىرگە «سويۋز تم-13» كەمەسىمەن ۇشتى. ءبىر اپتا بويى «مير» وربيتالىق كەشەنىنىڭ بورتىندا جۇمىس ىستەدى.
قازاقتان شىققان ەكىنشى عارىشكەر – تالعات مۇسابايەۆ. مۇسابايەۆ عارىشقا ءۇش مارتە ۇشىپ، سول جاقتا 341 كۇن 9 ساعات 48 مينۋت 41 سەكۋند بولىپ قايتتى. تالعات مۇسابايەۆ گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنگەن: وسى كۇنگە دەيىن ول سەكىلدى ەشكىم عارىش كەڭىستىگىندە ۇزاق ۋاقىت بولىپ كورمەگەن.
عارىشكەر العاشقى ساپارىنا 1994 جىلى 1 شىلدە مەن 4 قاراشا ارالىعىندا «سويۋز تم-19» جانە ەو-16 كەمەسىنىڭ بورتينجەنەرى رەتىندە ۇشىپ، عارىشتا 125 كۇن 22 ساعات 53 مينۋت جانە 36 سەكۋند ءجۇردى. ەكىنشى ساپارى 1998 جىلى 29 قاڭتار مەن 25 تامىز كۇندەرى ورىندالدى. «سويۋز تم-27» مەن ەو-25 كەمەلەرىنىڭ كومانديرى رەتىندە ۇشىپ، سول جاقتا 207 كۇن 12 ساعات 51 مينۋت 2 سەكۋند بولعان.
ءۇشىنشى ساپارىن 2001 جىلى 28 ءساۋىر مەن 6 مامىر ارالىعىندا «سويۋز تم-32» جانە «سويۋز تم-31» ەكسپەديسيا جۇرگىزۋگە باعىتتالعان كەمەلەردىڭ كومانديرى رەتىندە ورىندادى. عارىشكەردىڭ بۇل ساپارى 7 كۇن 22 ساعات 4 مينۋت 3 سەكۋندقا سوزىلدى.
عارىشقا ۇشقان ءبىرىنشى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى – ايدىن ايىمبەتوۆ.
ايدىن ايىمبەتوۆ
© اناتوليي ۋستينەنكو
ايىمبەتوۆ 2015 جىلدىڭ 2-12 قىركۇيەگى ارالىعىندا «سويۋز تما-18م» جانە حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنا باعىت العان «سويۋز تما-18م» كەمەسىنىڭ ەكىنشى بورتينجەنەرى رەتىندە ۇشتى. حالىقارالىق عارىش ستانسياسىنا بارعان ەپ-18 ەكسپەديسيا مۇشەسى. جەرگە «سويۋز تما-16م» كەمەسىندە ورالدى. ۇشۋ ۋاقىتى 9 تاۋلىك 20 ساعات 13 مينۋت 51 سەكۋندقا سوزىلدى.
«ادامعا تابىن، جەر، ەندى!»
ادامنىڭ عارىشقا ۇشقان ءساتىن جىرعا قوسقان اقىن – ولجاس سۇلەيمەنوۆ. پۋبليسيست بۇعان دەيىن Sputnik قازاقستان تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا سول ايتۋلى كۇننىڭ قالاي وتكەنىن باياندادى.
«12 ءساۋىر. 1961 جىلدىڭ 12 ءساۋىرى. بۇل بۇكىل ادامزات ءۇشىن عانا ەمەس، جاس اقىن، ادەبيەتشى سۇلەيمەنوۆ ءۇشىن دە جۇلدىزدى كۇن بولدى. وعان دەيىن دە ءبىرلى-جارىم ولەڭ جازدىم، الايدا ول ۋاقىتتا كىتابىم دا جوق ەدى. «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇردىم. رەداكتور شاقىرىپ، «ەرتەڭ ادام عارىشقا ۇشادى» دەدى. ماعان وسىنداي قۇپيانى ايتتى. شاماسى پارتيادا وسىعان بايلانىستى قانداي دا ءبىر اقپارات ايتىلىپ جۇرگەن، رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ رەداكتورى رەتىندە ول جوسپاردان حاباردار ەدى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ
© Sputnik / تيمۋر باتىرشين
مەنىڭشە، كەڭەس وداعىنىڭ بارلىق رەداكتورى سول تاريحي وقيعانىڭ بولاتىنىن ءبىلدى. الايدا تەك ءبىر رەداكتور عانا ونى ءوزىنىڭ قىزمەتكەرىنە ايتىپ، ولەڭ جازۋىن ءوتىندى. ول مەنىڭ ولەڭ جازاتىنىمدى بىلەتىن، سەبەبى ادەبيەت ينستيتۋتىندا وقىدىم. ادەبي گازەتتە ولەڭدەرىم جاريالانعان. سودان فەدور بويارسكيي وسىنداي ۇسىنىس ايتتى. ەرەكشە رەداكتور بولاتىن.
«ەرتەڭ گازەتتە جاريالايتىنداي ەتىپ جاز» دەدى. تاپسىرماسىن سول كۇنى ورىندادىم، باسپاعا تاپسىردىم»، - دەپ ەسكە الدى ولجاس سۇلەيمەنوۆ.
ال ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ اقىننىڭ قارىنداستارى ولەڭى جازىلعان ءبىر ۋىس پاراقتى ۇيگە الىپ كەلگەن. سول كۇنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ولەڭىن ۇشاقپەن ءجۇرىپ تاراتقان.
«...سودان كەيىن فەدور بويارسكيي 12 ساۋىردە ماعان: «جاز. ولەڭ از بولادى، ءارى قاراي جاز. كولەمدى ولەڭ جاز. كوپ. عارىشقا ۇشۋ تۋرالى جاز. سەن ينجەنەرسىڭ عوي، تۇسىنەسىڭ...» دەدى. سەبەبى وعان دەيىن گەولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىردىم، گەولوگ-ينجەنەر بولدىم. شىن مانىندە ادامنىڭ عارىشقا ۇشۋى دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىم. مۇنى بازبىرەۋلەر بالىقتىڭ قۇرلىققا شىعۋى سەكىلدى تاريحي، بيولوگيالىق فاكتىمەن سالىستىرۋعا بولاتىنىن ايتتى. و، قالاي! اۆتورى ەسىمدە جوق، الايدا بۇل ءساتتى سالىستىرۋ بولدى. سودان كەيىن جازدىم. ءبىر اپتا جازعان بولارمىن. توقتاماستان جازدىم، جازدىم. ايعايلادىم! سەبەبى مۇنداي دۇنيە ءۇنسىز جازىلمايدى. داۋىستاپ ايتىپ وتىرىپ جازىلادى. بولمە ىشىندە ارى-بەرى جۇرگەنىمنەن ۇيدەگىلەر دە قورقىپ كەتەتىن. ناتيجەسىندە ساۋىردە «ادامعا تابىن، جەر، ەندى!» پوەماسىن وندىرىسكە وتكىزدىم»، - دەگەن و.سۇلەيمەنوۆ.
اقپارات sputnik.kz-تەن الىندى.